ANTIK DAVR ARXEOLOGIYASI

Yuklangan vaqt

2024-03-27

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

25

Faytl hajmi

886,7 KB


ANTIK DAVR ARXEOLOGIYASI REJA: 1. Antik davr haqida umumiy ma’lumot. 2. Markaziy Osiyoda markazlashgan davlatlarning tashkil topishi (Parfiya, Marg'iyona, Xorazm, Baqtriya, So'g'd). 3. Misr arxeologiyasi. ANTIK DAVR ARXEOLOGIYASI REJA: 1. Antik davr haqida umumiy ma’lumot. 2. Markaziy Osiyoda markazlashgan davlatlarning tashkil topishi (Parfiya, Marg'iyona, Xorazm, Baqtriya, So'g'd). 3. Misr arxeologiyasi. TAYANCH SO’ZLAR Antik davr, Yunon-Baqtriya, Qadimgi Xorazm, Davan (Farg’ona) davlatlari moddiy madaniyati, Dalvarzintepa, Tuproqqal’a yodgorliklari, haykaltaroshlik, amaliy va tasviriy san’at. Antika iborasi lotincha «antigus» so’zidan olingan bo’lib, u qadimgi degan ma’noni anglatadi. Bu ibora XV asrda Italiya gumanistlari tomonidan dastlab ishlatilgan bo’lib, u asosan qadimgi Yunon va Rim madaniyati va san’atini ta’riflash uchun qo’llanilgan. U quldorlik davlatlarining paydo bo’lishi, rivojlanishi va inqirozga yuz tutishini ta’riflaydi. Aynan Yunoniston va Rimning qadimgi madaniyat o’chog’i, deb qabul qilinishida ramziy ma’no bor. Chunki bu hududda qadimdan buyuk davlatlar hukm surgan bo’lib, ularning har biri qaysidir ma’noda jahon madaniyatiga ulkan hissa qo’shgan. Mil. avv. I ming yillik yunonlar bosqini va ularning keng hududlar bo’ylab tarqalishlari bilan bog’liqdir. Yunon manzilgohlari turli joylarda barpo etilib, metropoliyalarida bo’lgan antik jamiyat uchun xos bo’lgan quldorlik tuzumini olib kelishdi. Bu davrda Yunonistonda muhim ijtimoiy jarayon – quldorlik jamiyatining shakllanishi va mustahkamlanishi yuz bergan edi. Quldorlik tuzumining rivojlanishi natijasida ozod dehqonlar xizmatidan ko’ra qullar mehnatidan foydalanish kuchaydi. Bu esa, ozod dehqonlar sonini tobora kamaytirib, ularni yerdan mahrum qilib qulga aylanishlariga olib keldi. TAYANCH SO’ZLAR Antik davr, Yunon-Baqtriya, Qadimgi Xorazm, Davan (Farg’ona) davlatlari moddiy madaniyati, Dalvarzintepa, Tuproqqal’a yodgorliklari, haykaltaroshlik, amaliy va tasviriy san’at. Antika iborasi lotincha «antigus» so’zidan olingan bo’lib, u qadimgi degan ma’noni anglatadi. Bu ibora XV asrda Italiya gumanistlari tomonidan dastlab ishlatilgan bo’lib, u asosan qadimgi Yunon va Rim madaniyati va san’atini ta’riflash uchun qo’llanilgan. U quldorlik davlatlarining paydo bo’lishi, rivojlanishi va inqirozga yuz tutishini ta’riflaydi. Aynan Yunoniston va Rimning qadimgi madaniyat o’chog’i, deb qabul qilinishida ramziy ma’no bor. Chunki bu hududda qadimdan buyuk davlatlar hukm surgan bo’lib, ularning har biri qaysidir ma’noda jahon madaniyatiga ulkan hissa qo’shgan. Mil. avv. I ming yillik yunonlar bosqini va ularning keng hududlar bo’ylab tarqalishlari bilan bog’liqdir. Yunon manzilgohlari turli joylarda barpo etilib, metropoliyalarida bo’lgan antik jamiyat uchun xos bo’lgan quldorlik tuzumini olib kelishdi. Bu davrda Yunonistonda muhim ijtimoiy jarayon – quldorlik jamiyatining shakllanishi va mustahkamlanishi yuz bergan edi. Quldorlik tuzumining rivojlanishi natijasida ozod dehqonlar xizmatidan ko’ra qullar mehnatidan foydalanish kuchaydi. Bu esa, ozod dehqonlar sonini tobora kamaytirib, ularni yerdan mahrum qilib qulga aylanishlariga olib keldi. Yunonistondagi qullarning ayovsiz ekspluatatsiya qilinishi natijasida ular orasida o’limni kuchaytirdi, bu esa, mazkur davlatni qullar mehnatiga bo’lgan ehtiyojni keltirib chiqardi. Yunon bosqini mil. avv. VIII asrdayoq O’rta Yer dengizi bo’ylaridagi yerlarni bosib olinishi bilan boshlangan bo’lib, mil. avv. VII asrga kelib yanada kuchaydi. Bu hududda vujudga kelgan yunon shaharlari – koloniyalar metropoliyalardan mustaqil holda boshqarilar edi. Ular O’rta Yer dengizi bo’ylarida yashovchi qabilalarning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida sezilarli ta‘sir o’tkazishdi. Vaqt o’tishi bilan yunonlar o’z hududlarini tobora kengaytirib Shimoliy Qora dengiz bo’ylarini ham bosib ola boshlaydilar. Bu yerdagi eng qadimiy yunon koloniyalaridan biri Dnepropetrovsk-Bugskiy rayoni bo’lgan. Bu yerda Berezan orolida olib borilgan arxeologik tadqiqot ishlari jarayonida aholisi asosan baliqchilik bilan shug’ullangan ilk yunon manzilgohlaridan biri ochib o’rganilgan. Koloniya ioniy qabilalariga tegishli bo’lib, bu yerdan topilgan sopol buyumlari ioniy uslubda – kulolchilik charxida yasalgan va juda sifatli qilib pishirilgan va turli afsonaviy manzaralar, o’simliksimon va geometrik naqshlar solingan. Keyinchalik Janubiy Bug daryosining o’ng qirg’og’ida Olviya deb nomlangan koloniya vujudga keladi (yunonchadan tarjimasi “Baxtli”). Bu yunon koloniyalariga berilgan odatiy nomlardan biridir. Olviya 50 ga maydonga ega bo’lib arxeologlarning Yunonistondagi qullarning ayovsiz ekspluatatsiya qilinishi natijasida ular orasida o’limni kuchaytirdi, bu esa, mazkur davlatni qullar mehnatiga bo’lgan ehtiyojni keltirib chiqardi. Yunon bosqini mil. avv. VIII asrdayoq O’rta Yer dengizi bo’ylaridagi yerlarni bosib olinishi bilan boshlangan bo’lib, mil. avv. VII asrga kelib yanada kuchaydi. Bu hududda vujudga kelgan yunon shaharlari – koloniyalar metropoliyalardan mustaqil holda boshqarilar edi. Ular O’rta Yer dengizi bo’ylarida yashovchi qabilalarning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida sezilarli ta‘sir o’tkazishdi. Vaqt o’tishi bilan yunonlar o’z hududlarini tobora kengaytirib Shimoliy Qora dengiz bo’ylarini ham bosib ola boshlaydilar. Bu yerdagi eng qadimiy yunon koloniyalaridan biri Dnepropetrovsk-Bugskiy rayoni bo’lgan. Bu yerda Berezan orolida olib borilgan arxeologik tadqiqot ishlari jarayonida aholisi asosan baliqchilik bilan shug’ullangan ilk yunon manzilgohlaridan biri ochib o’rganilgan. Koloniya ioniy qabilalariga tegishli bo’lib, bu yerdan topilgan sopol buyumlari ioniy uslubda – kulolchilik charxida yasalgan va juda sifatli qilib pishirilgan va turli afsonaviy manzaralar, o’simliksimon va geometrik naqshlar solingan. Keyinchalik Janubiy Bug daryosining o’ng qirg’og’ida Olviya deb nomlangan koloniya vujudga keladi (yunonchadan tarjimasi “Baxtli”). Bu yunon koloniyalariga berilgan odatiy nomlardan biridir. Olviya 50 ga maydonga ega bo’lib arxeologlarning taxminiga ko’ra 15 mingga yaqin kishi yashagan. Uning paydo bo’lishi haqidagi ilk ma‘lumotlar Gerodot asarlarida berilgan. Olviya shahriga mil. avv. VII- VI asrlarda Milet shahridan kelgan Kichik osiyoliklar asos solishgan. Olviyaning gullab-yashnagan davri mil. avv. IV asrga to’g’ri keladi. Mil. avv. 331-330 yillarda Aleksandr Makedonskiy sarkardalaridan biri bo’lgan Zopirion qo’shinlari tomonidan qamal qilinadi. Mil. avv. III asrga kelib skif-sarmat qabilalarining bosqini natijasida boshqa yunon koloniyalari singari Olviya ham tushkunlikka yuz tutadi. Mil. avv. II asrda Olviya butunlay skiflar tomonidan bo’ysundiriladi. Mil. avv. I asrda shahar frakiy qabilalar bo’lgan getlar bosqinini boshdan o’tkazadi. Keyinchalik shaharning avvalgi maydonining uchdan bir qismida hayot yangidan boshlanadi. Ayrim mahallalar qabriston tagida qolib ketadi. Milodiy III aasrda Olviya shahridagi hayot gotlarning bosqini natijasida butunlay vayronaga aylanadi. Olviya shahri atroflari yunonlarga qarashli bepoyon g’alla maydonlaridan iborat bo’lib, aholisi asosan don yetishtirish va eksporti bilan mashg’ul bo’lgan. Olviya uzoq shimoliy hududlargacha savdo aloqalarini olib borganligini tarixiy manbalar va ashyoviy topilmalar tasdiqlaydi. Olviyada ishlangan buyumlar Kiev va Poltava hududlaridan topilgan bo’lsa, shuningdek bu yerdan Volga bo’yi hududlariga olib boruvchi karvon yo’li boshlangan. taxminiga ko’ra 15 mingga yaqin kishi yashagan. Uning paydo bo’lishi haqidagi ilk ma‘lumotlar Gerodot asarlarida berilgan. Olviya shahriga mil. avv. VII- VI asrlarda Milet shahridan kelgan Kichik osiyoliklar asos solishgan. Olviyaning gullab-yashnagan davri mil. avv. IV asrga to’g’ri keladi. Mil. avv. 331-330 yillarda Aleksandr Makedonskiy sarkardalaridan biri bo’lgan Zopirion qo’shinlari tomonidan qamal qilinadi. Mil. avv. III asrga kelib skif-sarmat qabilalarining bosqini natijasida boshqa yunon koloniyalari singari Olviya ham tushkunlikka yuz tutadi. Mil. avv. II asrda Olviya butunlay skiflar tomonidan bo’ysundiriladi. Mil. avv. I asrda shahar frakiy qabilalar bo’lgan getlar bosqinini boshdan o’tkazadi. Keyinchalik shaharning avvalgi maydonining uchdan bir qismida hayot yangidan boshlanadi. Ayrim mahallalar qabriston tagida qolib ketadi. Milodiy III aasrda Olviya shahridagi hayot gotlarning bosqini natijasida butunlay vayronaga aylanadi. Olviya shahri atroflari yunonlarga qarashli bepoyon g’alla maydonlaridan iborat bo’lib, aholisi asosan don yetishtirish va eksporti bilan mashg’ul bo’lgan. Olviya uzoq shimoliy hududlargacha savdo aloqalarini olib borganligini tarixiy manbalar va ashyoviy topilmalar tasdiqlaydi. Olviyada ishlangan buyumlar Kiev va Poltava hududlaridan topilgan bo’lsa, shuningdek bu yerdan Volga bo’yi hududlariga olib boruvchi karvon yo’li boshlangan. Arxeologik tadqiqotlar jarayonida turar-joy, xo’jalik binolari bilan birga savdo markazi qoldiqlari ham ochib o’rganilgan. Bu yerdan 700 ga yaqin tanga-chaqalar topilgan. Tangalarning paydo bo’lish tarixiga nazar tashlasak, ularning paydo bo’lishi mil. avv. VII asrda lidiyaliklar tomonidan muomalaga kiritilgan va keyinchalik boshqa hududlarga ham tarqalgan. Ilk Olviya tangalari mil. avv. VI-V asrlarda paydo bo’lgan. Ularda asosan delfinga tashlanayotgan burgut tasvirlangan. Qal‘aning shimoliy qismida Zevs va Apollonga sig’iniladigan ibodatxona bunyod etilgan bo’lgan. Markaziy Osiyo hududida qadimgi davrda shakllangan davlatlar ham o’z navbatida jahon sivilizatsiya tarixida katta o’ringa ega. Sharq sivilizatsiyasini, shahar madaniyatini Baqtriya, Qadimgi Xorazm, Farg’ona moddiy madaniyatisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Markaziy Osiyoning dastlabki davlatlari taraqqiyotining yangi ijtimoiy va iqtisodiy bosqichi mil.av. VI-IV asrlardagi ahmoniylar siyosati bilan bog’liqdir. Mil. avv. 330 yilda Makedoniyalik Aleksandr Eron podshosi Doro III qo’shinlarini tor- mor qiladi. Mil. avv. 329-327 yillarda Parfiya va Marg’iyona, Xorazm, Farg’ona va Sirdaryoning shimoliy rayonlari mustaqil bo’lib qoladi. Markaziy Osiyo tarixida Arxeologik tadqiqotlar jarayonida turar-joy, xo’jalik binolari bilan birga savdo markazi qoldiqlari ham ochib o’rganilgan. Bu yerdan 700 ga yaqin tanga-chaqalar topilgan. Tangalarning paydo bo’lish tarixiga nazar tashlasak, ularning paydo bo’lishi mil. avv. VII asrda lidiyaliklar tomonidan muomalaga kiritilgan va keyinchalik boshqa hududlarga ham tarqalgan. Ilk Olviya tangalari mil. avv. VI-V asrlarda paydo bo’lgan. Ularda asosan delfinga tashlanayotgan burgut tasvirlangan. Qal‘aning shimoliy qismida Zevs va Apollonga sig’iniladigan ibodatxona bunyod etilgan bo’lgan. Markaziy Osiyo hududida qadimgi davrda shakllangan davlatlar ham o’z navbatida jahon sivilizatsiya tarixida katta o’ringa ega. Sharq sivilizatsiyasini, shahar madaniyatini Baqtriya, Qadimgi Xorazm, Farg’ona moddiy madaniyatisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Markaziy Osiyoning dastlabki davlatlari taraqqiyotining yangi ijtimoiy va iqtisodiy bosqichi mil.av. VI-IV asrlardagi ahmoniylar siyosati bilan bog’liqdir. Mil. avv. 330 yilda Makedoniyalik Aleksandr Eron podshosi Doro III qo’shinlarini tor- mor qiladi. Mil. avv. 329-327 yillarda Parfiya va Marg’iyona, Xorazm, Farg’ona va Sirdaryoning shimoliy rayonlari mustaqil bo’lib qoladi. Markaziy Osiyo tarixida qadimgi dunyo - antik davrni vujudga keltiradi. Mil.avv. III asrning o’rtalarida Baqtriya va Parfiya Salavka davlatidan ajralib chiqadi. Baqtriya yerlarida Yunon- Baqtriya davlati tashkil topadi. Markaziy Osiyo hududlarining Ahamoniylar imperiyasiga qo’shib olinishi, garchi uning Yaqin Sharq dunyosi bilan madaniy aloqalari kengayishiga sezilarli darajada ta’sir etgan bo’lsada, ammo mintaqada asrlar osha davom etib kelgan moddiy madaniyatning hech bir jabhasida tub o’zgarishlarga olib kelmadi. Ammo mil. avv. 330-327 yillarda Aleksandrning O’rta Osiyoga qilgan harbiy yurishlari oqibatida Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya, So’g’diyona xalqlari madaniy hayotida iz qoldi. Lekin ko’zga tashlanarli o’zgarishlar Amudaryodan shimoliy viloyatlarda faqat salavkiylar davridan boshlanadi. Mil. avv. III asr o’rtalariga kelib Baqtriyada Yunon-Baqtriya davlatining qaror topishi bilan mahalliy madaniyatga ellinizm elementlarining kirib kelishi jadallashdi. Bu jarayon ayniqsa moddiy madaniyatda, uning me’moriy qurilish jabhalarida yaqqol ko’zga tashlanadi. O’rta Osiyoning janubiy rayonlarini keng xalqaro munosabatlarga tortilishi, o’lka viloyatlarining qadimgi Sharq va Yunoniston, Makedoniya davlatlari bilan keng madaniy va savdo qadimgi dunyo - antik davrni vujudga keltiradi. Mil.avv. III asrning o’rtalarida Baqtriya va Parfiya Salavka davlatidan ajralib chiqadi. Baqtriya yerlarida Yunon- Baqtriya davlati tashkil topadi. Markaziy Osiyo hududlarining Ahamoniylar imperiyasiga qo’shib olinishi, garchi uning Yaqin Sharq dunyosi bilan madaniy aloqalari kengayishiga sezilarli darajada ta’sir etgan bo’lsada, ammo mintaqada asrlar osha davom etib kelgan moddiy madaniyatning hech bir jabhasida tub o’zgarishlarga olib kelmadi. Ammo mil. avv. 330-327 yillarda Aleksandrning O’rta Osiyoga qilgan harbiy yurishlari oqibatida Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya, So’g’diyona xalqlari madaniy hayotida iz qoldi. Lekin ko’zga tashlanarli o’zgarishlar Amudaryodan shimoliy viloyatlarda faqat salavkiylar davridan boshlanadi. Mil. avv. III asr o’rtalariga kelib Baqtriyada Yunon-Baqtriya davlatining qaror topishi bilan mahalliy madaniyatga ellinizm elementlarining kirib kelishi jadallashdi. Bu jarayon ayniqsa moddiy madaniyatda, uning me’moriy qurilish jabhalarida yaqqol ko’zga tashlanadi. O’rta Osiyoning janubiy rayonlarini keng xalqaro munosabatlarga tortilishi, o’lka viloyatlarining qadimgi Sharq va Yunoniston, Makedoniya davlatlari bilan keng madaniy va savdo aloqalarda bo’lishi o’z navbatida uning markaziy va shimoliy viloyatlari – So’g’d, Xorazm, Shosh va Qadimgi Farg’onani ham chetlab o’tmadi. O’sha davr madaniy hayotidagi yuksalishlar Baqtriyada Dalvarzintepa, Eski Termiz, Jondavlattepa: So’g’dda Afrosiyob, Yerqo’rg’on, Poykent; Xorazmda Jonbasqal’a, Ayozqal’a, Tuproqqal’a; Chochda Qanqa, Shoshtepa, Qovunchitepa; Qadimgi Farg’onada Asxikent, Koson, Marhamat kabi yodgorliklar va yuzlab kichik shaharlar va qishloqlar shaklidagi arxeologik yodgorliklar misolida ko’zga tashlanadi. Miloddan avvalgi II asrning 2-yarmida O’rta Osiyoning shimoli-sharqidan ko’chmanchi yuechji (tohar) qabilalari Qadimgi Farg’ona, Ustrushona, So’g’d orqali Qadimgi Baqtriya yerlariga kirib keladi. Milodiy I asrning boshlarida yuechjilarning guyshan qabilasi boshchiligida Kushonlar davlati tashkil topadi. Uning hududiy chegarasi Hindistonda Hind va Ganga daryolarining havzalarigacha borib yetadi. Qadimgi Farg’onada Davon davlati, O’rta Osiyoning qolgan hududlari (Xorazm va So’g’d) esa,, Sirdaryoning o’rta havzasida qadimgi davrda qad ko’targan Qang’ davlati tarkibida rivojlanishda davom etadi. Mil. avv. III asridan boshlab Kushonlar saltanati inqirozga uchraydi. Shu tariqa O’rta Osiyoning davlatlari quldorlik munosabatlari tushkunligi bilan bog’liq holda tanazzulga yuz tutadi. Yunon-Baqtriya Sharqning yirik davlati sifatida 120 yildan ortiq (mil.av. 250- 128 yillar) vaqt yashadi. Yunon-Baqtriya davlatining asosini Baqtriya, So’g’diyona, Marg’iyona yerlari tashkil etgan bo’lib, ular iqtisodiy jihatdan to’q, shaharlari ko’p, tabiiy boyliklari mo’l hududlar edi. Yunon-Baqtriyaning ko’plab yodgorliklari qadimgi davrga mansub bo’lib, ularning asosiy qismi arxeologlar tomonidan o’rganilgan. Baqtriyada – (Afg’oniston qismida) Bagram, Baqtra, Oyxonum, Dalvarzin kabi; Qabadshoh, Qayqabod, Ko’hnaqal’a (Tojikiston qismida), Dalvarzintepa, Dunyotepa, Jondavlattepa va boshqa ko’plab qadimgi shahar xarobalari (O’zbekiston qismida) ochib o’rganilgan. So’g’diyonada Yerqo’rg’on, Afrosiyob, Talli Barzu yodgorliklarining shu davrga oid madaniy qatlamlari, Marg’iyonada Govurqal’a kabi shahar qoldiqlari tadqiq etilgan. aloqalarda bo’lishi o’z navbatida uning markaziy va shimoliy viloyatlari – So’g’d, Xorazm, Shosh va Qadimgi Farg’onani ham chetlab o’tmadi. O’sha davr madaniy hayotidagi yuksalishlar Baqtriyada Dalvarzintepa, Eski Termiz, Jondavlattepa: So’g’dda Afrosiyob, Yerqo’rg’on, Poykent; Xorazmda Jonbasqal’a, Ayozqal’a, Tuproqqal’a; Chochda Qanqa, Shoshtepa, Qovunchitepa; Qadimgi Farg’onada Asxikent, Koson, Marhamat kabi yodgorliklar va yuzlab kichik shaharlar va qishloqlar shaklidagi arxeologik yodgorliklar misolida ko’zga tashlanadi. Miloddan avvalgi II asrning 2-yarmida O’rta Osiyoning shimoli-sharqidan ko’chmanchi yuechji (tohar) qabilalari Qadimgi Farg’ona, Ustrushona, So’g’d orqali Qadimgi Baqtriya yerlariga kirib keladi. Milodiy I asrning boshlarida yuechjilarning guyshan qabilasi boshchiligida Kushonlar davlati tashkil topadi. Uning hududiy chegarasi Hindistonda Hind va Ganga daryolarining havzalarigacha borib yetadi. Qadimgi Farg’onada Davon davlati, O’rta Osiyoning qolgan hududlari (Xorazm va So’g’d) esa,, Sirdaryoning o’rta havzasida qadimgi davrda qad ko’targan Qang’ davlati tarkibida rivojlanishda davom etadi. Mil. avv. III asridan boshlab Kushonlar saltanati inqirozga uchraydi. Shu tariqa O’rta Osiyoning davlatlari quldorlik munosabatlari tushkunligi bilan bog’liq holda tanazzulga yuz tutadi. Yunon-Baqtriya Sharqning yirik davlati sifatida 120 yildan ortiq (mil.av. 250- 128 yillar) vaqt yashadi. Yunon-Baqtriya davlatining asosini Baqtriya, So’g’diyona, Marg’iyona yerlari tashkil etgan bo’lib, ular iqtisodiy jihatdan to’q, shaharlari ko’p, tabiiy boyliklari mo’l hududlar edi. Yunon-Baqtriyaning ko’plab yodgorliklari qadimgi davrga mansub bo’lib, ularning asosiy qismi arxeologlar tomonidan o’rganilgan. Baqtriyada – (Afg’oniston qismida) Bagram, Baqtra, Oyxonum, Dalvarzin kabi; Qabadshoh, Qayqabod, Ko’hnaqal’a (Tojikiston qismida), Dalvarzintepa, Dunyotepa, Jondavlattepa va boshqa ko’plab qadimgi shahar xarobalari (O’zbekiston qismida) ochib o’rganilgan. So’g’diyonada Yerqo’rg’on, Afrosiyob, Talli Barzu yodgorliklarining shu davrga oid madaniy qatlamlari, Marg’iyonada Govurqal’a kabi shahar qoldiqlari tadqiq etilgan. Antik davrda Yunon-Baqtriyada dehqonchilik va chorvachilikdan tashqari kulolchilik sohasi yuksak darajada taraqqiy qilgan bo’lib, bu davrda yasalgan kulolchilik buyumlarining tengi yo’q edi. Uy-joylar shohona saroylar, ibodatxonalar hamda mudofaa inshoatlari qurilishda bu o’lkalar xalqi antik davr olamida yuksalishning yuqori nuqtasiga ko’tarilgan. Bu davrda Baqtriya va So’g’d yozuvlari shakllanadi va rivojlanadi. Tasviriy san’at, me’morchilik, zargarlik san’atida katta yutuqlarga erishiladi. Antik davr mualliflari Baqtriyani 1000 shaharli mamlakat, deb ta’riflaganlar. Yunon-Baqtriya aholisi zardushtiylik diniy e’tiqodida bo’lib, mahalliy diniy tasavvurlar yunon mifologiyasi obrazlari bilan chatishib ketgan. Suvga, yerga, quyoshga bo’lgan hurmat va e’tiqod ilohlarga bo’lgan (Mitra, Naxid) e’tiqod bilan uyg’unlashib ketgan. Ko’chmanchi qabilalarning Yunon-Baqtriya yerlariga kirib kelishi uni inqirozga uchratadi. 110 yilda yuechji qabilalari Yunon-Baqtriya yerlariga kirib kelib, o’z hukmronligini o’rnatdi. Guyshan qabilasi yabg’usi Kudzula Kadfiz boshqa qabila yabg’ularini tobe etib, o’zini hukmdor deb e’lon qiladi. Tarix sahnasiga shu tariqa Kushonlar davlati kelib, u uzoq muddat, milodning IV asrigacha hokimiyatga egalik qildi. Uning hududiy chegarasi Amudaryo qirg’oqlaridan janubda Hindistonning janubiy rayonlarigacha tarqaldi. Kushonlar podsholigida shahar qurilishi, me’moriy-monumental, amaliy va tasviriy san’at, haykaltaroshlik rivojlandi.buddaviylik diniy e’tiqodi davlat dini darajasiga ko’tarildi. Budda va uning sanamlari (badisatva) ni haykallari bilan ibldatxonalarni bezash ruhiy va ma’naviy zaruratga aylandi. Dehqonchilik, uning asosi hisoblangan irrigatsiya inshoatlari barpo etish taraqqiy etdi. Bu ishlarning davlat tasarrufiga olinishi ko’plab moddiy boyliklar yaratilishiga imkon berdi. Kushonlar davrida ichki va tashqi savdo kuchaydi. Buyuk Ipak yo’li g’arb va sharq xalqlarining hayotida katta rol o’ynadi. Kushonlar davrining katta ahamiyatga ega bo’lgan yodgorliklaridan biri milodiy I asr boshlariga mansub bo’lgan «Xolchayon hokimining saroyi» dir. Xolchayon saroyining kutish zalini qadimgi haykallar kompazitsiyasi egallagan bo’lib, ularda turli etnoslarning qiyofalari o’z aksini topgan. Shuningdek, saroyda Antik davrda Yunon-Baqtriyada dehqonchilik va chorvachilikdan tashqari kulolchilik sohasi yuksak darajada taraqqiy qilgan bo’lib, bu davrda yasalgan kulolchilik buyumlarining tengi yo’q edi. Uy-joylar shohona saroylar, ibodatxonalar hamda mudofaa inshoatlari qurilishda bu o’lkalar xalqi antik davr olamida yuksalishning yuqori nuqtasiga ko’tarilgan. Bu davrda Baqtriya va So’g’d yozuvlari shakllanadi va rivojlanadi. Tasviriy san’at, me’morchilik, zargarlik san’atida katta yutuqlarga erishiladi. Antik davr mualliflari Baqtriyani 1000 shaharli mamlakat, deb ta’riflaganlar. Yunon-Baqtriya aholisi zardushtiylik diniy e’tiqodida bo’lib, mahalliy diniy tasavvurlar yunon mifologiyasi obrazlari bilan chatishib ketgan. Suvga, yerga, quyoshga bo’lgan hurmat va e’tiqod ilohlarga bo’lgan (Mitra, Naxid) e’tiqod bilan uyg’unlashib ketgan. Ko’chmanchi qabilalarning Yunon-Baqtriya yerlariga kirib kelishi uni inqirozga uchratadi. 110 yilda yuechji qabilalari Yunon-Baqtriya yerlariga kirib kelib, o’z hukmronligini o’rnatdi. Guyshan qabilasi yabg’usi Kudzula Kadfiz boshqa qabila yabg’ularini tobe etib, o’zini hukmdor deb e’lon qiladi. Tarix sahnasiga shu tariqa Kushonlar davlati kelib, u uzoq muddat, milodning IV asrigacha hokimiyatga egalik qildi. Uning hududiy chegarasi Amudaryo qirg’oqlaridan janubda Hindistonning janubiy rayonlarigacha tarqaldi. Kushonlar podsholigida shahar qurilishi, me’moriy-monumental, amaliy va tasviriy san’at, haykaltaroshlik rivojlandi.buddaviylik diniy e’tiqodi davlat dini darajasiga ko’tarildi. Budda va uning sanamlari (badisatva) ni haykallari bilan ibldatxonalarni bezash ruhiy va ma’naviy zaruratga aylandi. Dehqonchilik, uning asosi hisoblangan irrigatsiya inshoatlari barpo etish taraqqiy etdi. Bu ishlarning davlat tasarrufiga olinishi ko’plab moddiy boyliklar yaratilishiga imkon berdi. Kushonlar davrida ichki va tashqi savdo kuchaydi. Buyuk Ipak yo’li g’arb va sharq xalqlarining hayotida katta rol o’ynadi. Kushonlar davrining katta ahamiyatga ega bo’lgan yodgorliklaridan biri milodiy I asr boshlariga mansub bo’lgan «Xolchayon hokimining saroyi» dir. Xolchayon saroyining kutish zalini qadimgi haykallar kompazitsiyasi egallagan bo’lib, ularda turli etnoslarning qiyofalari o’z aksini topgan. Shuningdek, saroyda a’yonlar, kurash sahnasi, og’ir gulchambarlarni ko’tarib turgan bolalar haykallari, musiqa asboblari tutgan ayol haykallari topilgan. Buddaviylik bilan bog’liq bo’lgan yodgorliklardan biri Ayritom bo’lib, u Termiz yaqinida Amudaryo bo’yida joylashgan. Bu yerdan topilgan me’moriy san’at asarlarida turli xil musiqa asbobi chalayotgan musiqachilar tasvirlangan1. Termiz yaqinida arxeologlar Qoratepa yodgorligini topib o’rganganlar. Qoratepa buddaviylik dinining ibodatxonasi bo’lgan. Qoratepa tabiiy tepalik bo’lib, uning atrofidan ko’plab haykallar topilgan. Fayoztepa esa, Qoratepa yaqinida joylashgan yodgorlik bo’lib, u buddaviylarning ibodatxonasi va maktabi vazifasini o’tagan2. Kushonlar davriga oid yodgorliklarning yana biri Dalvarzintepa bo’lib, u Surxondaryo viloyatida joylashgan. 1972 yilda Dalvarzintepani qazish vaqtida 34 kg og’irlikda tilladan ishlangan 115 dona buyum topilgan. Ular bilaguzuklar, uzuk, to’g’nag’ichlar bo’lib, yuksak mahorat bilan yasalgan. Dalvarzintepani qazish vaqtida 60 ta turli xil metal buyumlar topilgan. Metall bilan bog’liq hunarmandchilikning rivoji haqida gap ketganda Dalvarzintepadan topilgan tosh qoliplarni ham ko’rsatish mumkin. bu qoliplarda oyna, o’roq, pichoq, bigiz va boshqa shunga o’xshash ho’jalik buyumlari quyilgan. Metall esa, sopol idishlarda tigellarda eritilganligi olimlar tomonidan aniqlanib, o’rganilgan. Dalvarzintepani qazish 1 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 109-bet. 2 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 110. a’yonlar, kurash sahnasi, og’ir gulchambarlarni ko’tarib turgan bolalar haykallari, musiqa asboblari tutgan ayol haykallari topilgan. Buddaviylik bilan bog’liq bo’lgan yodgorliklardan biri Ayritom bo’lib, u Termiz yaqinida Amudaryo bo’yida joylashgan. Bu yerdan topilgan me’moriy san’at asarlarida turli xil musiqa asbobi chalayotgan musiqachilar tasvirlangan1. Termiz yaqinida arxeologlar Qoratepa yodgorligini topib o’rganganlar. Qoratepa buddaviylik dinining ibodatxonasi bo’lgan. Qoratepa tabiiy tepalik bo’lib, uning atrofidan ko’plab haykallar topilgan. Fayoztepa esa, Qoratepa yaqinida joylashgan yodgorlik bo’lib, u buddaviylarning ibodatxonasi va maktabi vazifasini o’tagan2. Kushonlar davriga oid yodgorliklarning yana biri Dalvarzintepa bo’lib, u Surxondaryo viloyatida joylashgan. 1972 yilda Dalvarzintepani qazish vaqtida 34 kg og’irlikda tilladan ishlangan 115 dona buyum topilgan. Ular bilaguzuklar, uzuk, to’g’nag’ichlar bo’lib, yuksak mahorat bilan yasalgan. Dalvarzintepani qazish vaqtida 60 ta turli xil metal buyumlar topilgan. Metall bilan bog’liq hunarmandchilikning rivoji haqida gap ketganda Dalvarzintepadan topilgan tosh qoliplarni ham ko’rsatish mumkin. bu qoliplarda oyna, o’roq, pichoq, bigiz va boshqa shunga o’xshash ho’jalik buyumlari quyilgan. Metall esa, sopol idishlarda tigellarda eritilganligi olimlar tomonidan aniqlanib, o’rganilgan. Dalvarzintepani qazish 1 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 109-bet. 2 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 110. vaqtida ot uzangilari va suvlig’i, oyna, bilaguzuk, halqa va qarmoqlar, ikki parrakli bronza paykonlari topildi3. Chust madaniyati yodgorliklarida toshdan mehnat qurollari yasash davom etadi. Masalan, birgina Dalvarzintepani qazish vaqtida 1500 ga yaqin tosh qurollar topilgan. Tosh qurollar orasida qum-toshdan yasalgan o’roqsimon pichoqlar yasash alohida diqqatga sazovordir. Bu yerdan 400 yaqin ana shunday tosh pichoqlar topilgan. Topilmalarga qaraganda o’sha davrda suyakdan qurol yasash ham keng yo’l qo’yilgan. Suyakdan yasalgan-taroq, moki, bigiz, urchuq va boshqa buyumlar ham Davlvarzintepada ko’plab uchraydi. Antik davr yodgorliklari Xorazm hududlaridan ham topib o’rganilgan. Qadimgi Xorazm tarixi va madaniyati haqida ma’lumot beruvchi yodgorliklardan biri –Qo’yqirilganqal’adir. Qo’yqirilganqal’ada 1951-57 yillarda arxeologik qazish va qidiruv ishlari olib borilgan. Bu yodgorlik qadimgi Xorazmning mil. avv. IV – milodning I asriga mansub bo’lgan shaharlaridan biri bo’lgan. Shahar doira shaklidagi qal’adan iborat bo’lib, u tashqi va ichki devorlar bilan o’rab olingan. Arxeologlar 3 qatordan iborat bo’lgan mudofaa devori bo’lganligini, tashqi devorning yuqori qismida kamonchilar uchun qilingan tuynuklar, aylana shaklida burjlar o’rnini aniqlaganlar. Qal’ada 3 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 110-111. vaqtida ot uzangilari va suvlig’i, oyna, bilaguzuk, halqa va qarmoqlar, ikki parrakli bronza paykonlari topildi3. Chust madaniyati yodgorliklarida toshdan mehnat qurollari yasash davom etadi. Masalan, birgina Dalvarzintepani qazish vaqtida 1500 ga yaqin tosh qurollar topilgan. Tosh qurollar orasida qum-toshdan yasalgan o’roqsimon pichoqlar yasash alohida diqqatga sazovordir. Bu yerdan 400 yaqin ana shunday tosh pichoqlar topilgan. Topilmalarga qaraganda o’sha davrda suyakdan qurol yasash ham keng yo’l qo’yilgan. Suyakdan yasalgan-taroq, moki, bigiz, urchuq va boshqa buyumlar ham Davlvarzintepada ko’plab uchraydi. Antik davr yodgorliklari Xorazm hududlaridan ham topib o’rganilgan. Qadimgi Xorazm tarixi va madaniyati haqida ma’lumot beruvchi yodgorliklardan biri –Qo’yqirilganqal’adir. Qo’yqirilganqal’ada 1951-57 yillarda arxeologik qazish va qidiruv ishlari olib borilgan. Bu yodgorlik qadimgi Xorazmning mil. avv. IV – milodning I asriga mansub bo’lgan shaharlaridan biri bo’lgan. Shahar doira shaklidagi qal’adan iborat bo’lib, u tashqi va ichki devorlar bilan o’rab olingan. Arxeologlar 3 qatordan iborat bo’lgan mudofaa devori bo’lganligini, tashqi devorning yuqori qismida kamonchilar uchun qilingan tuynuklar, aylana shaklida burjlar o’rnini aniqlaganlar. Qal’ada 3 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 110-111. kulolchilik rivojlangan idishlar sirtiga afsonaviy qushlar rasmi chizilgan. Ko’plab idishlarda chopar ot ustidagi sipohiylar surati solingan. Tulpor ot tasviri esa, ko’plab uchraydi. Urug’ totemlari bilan bog’liq xususiyatlarni aks ettiruvchi arslon, jayron, tuya singari hayvonlarning suratlari solingan buyumlar keng tarqalgan. Devorning muhim madaniy yodgorliklaridan biri Tuproqqal’adir. Tuproqqal’a Xorazmshohlar podsholarining markaziy shahri bo’lgan. Yodgorlikda keng ko’lamdagi ishlar 1945 yildan S.P.Tolstov tomonidan olib borilgan. Tuproqqal’aning maydoni 17,5 ga bo’lib, u III-IV asrlarga mansub noyob yodgorlik. Yodgorlik markazida 80х80 m hududni podsho saroyi egallagan. Saroyning devorlari haykallar bilan bezatilgan. Saroy xonalari esa, har xil maqsadlar uchun mo’ljallangan. Arxeologlar ularni «podsho zali», «raqqoslar zali» degan shartli nomlar bilan atashgan. Podsho zalida ko’plab haykallar bo’lib, ularning barchasi loydan ishlangan. Ular qimmatbaho va turli rangdagi liboslarda tasvirlangan. (yaxtak, sholvor kiygan erkaklar, burmalangan ko’ylakdagi ayollarning haykallari). “Qizil tanli harbiylar zali”da podsho haykali qo’yilgan, uning ikki tomonida o’ziga xos bosh kiyimdagi qurolli harbiylar haykali o’rnatilgan. Podshoh saroyining yana bir zalida mayho’rlik bazmi ko’rsatilgan. Tuproqqal’a yodgorligidan podsho arxivi topilgan, u 100 ga yaqin hujjat bo’lib, shundan 18 tasi yog’ochga, ko’pchiligi teriga yozilgan, hozirgi kungacha ularning 8 tasi yaxshi saqlangan. 100 ga yaqin hujjatdan 26 tasi o’qishga yaroqli. Tuproqqal’a Xorazm davlatining III-IVasrlarda poytaxti bilan bu shahar antik davr shahar madaniyatining yorqin timsolidir. Toshkent viloyatida, Sirdaryo va Janubiy Qozog’iston yerlarida mil. avv. III asrda yarim o’troq Qang’ davlati tashkil topgan. Qang’ davlatining hayoti, turmush tarzi va madaniyati haqida Xitoy manbalarida ma’lumotlar uchraydi. Qang’da yashagan qang’uylarning madaniyati va ho’jaligi haqida Qovunchi yodgorligi ma’lumot beradi, Qang’ davlatining poytaxti qang’diz-qanqa (hozirgi Oqqo’rg’on markazida) shahar xarobasi hisoblanadi. Uning umumiy maydoni 150 ga bo’lib, atrofi qalin mudofaa devorlari bilan o’rab olingan. Shahar xarobasidan arki a’lo, kulolchilik rivojlangan idishlar sirtiga afsonaviy qushlar rasmi chizilgan. Ko’plab idishlarda chopar ot ustidagi sipohiylar surati solingan. Tulpor ot tasviri esa, ko’plab uchraydi. Urug’ totemlari bilan bog’liq xususiyatlarni aks ettiruvchi arslon, jayron, tuya singari hayvonlarning suratlari solingan buyumlar keng tarqalgan. Devorning muhim madaniy yodgorliklaridan biri Tuproqqal’adir. Tuproqqal’a Xorazmshohlar podsholarining markaziy shahri bo’lgan. Yodgorlikda keng ko’lamdagi ishlar 1945 yildan S.P.Tolstov tomonidan olib borilgan. Tuproqqal’aning maydoni 17,5 ga bo’lib, u III-IV asrlarga mansub noyob yodgorlik. Yodgorlik markazida 80х80 m hududni podsho saroyi egallagan. Saroyning devorlari haykallar bilan bezatilgan. Saroy xonalari esa, har xil maqsadlar uchun mo’ljallangan. Arxeologlar ularni «podsho zali», «raqqoslar zali» degan shartli nomlar bilan atashgan. Podsho zalida ko’plab haykallar bo’lib, ularning barchasi loydan ishlangan. Ular qimmatbaho va turli rangdagi liboslarda tasvirlangan. (yaxtak, sholvor kiygan erkaklar, burmalangan ko’ylakdagi ayollarning haykallari). “Qizil tanli harbiylar zali”da podsho haykali qo’yilgan, uning ikki tomonida o’ziga xos bosh kiyimdagi qurolli harbiylar haykali o’rnatilgan. Podshoh saroyining yana bir zalida mayho’rlik bazmi ko’rsatilgan. Tuproqqal’a yodgorligidan podsho arxivi topilgan, u 100 ga yaqin hujjat bo’lib, shundan 18 tasi yog’ochga, ko’pchiligi teriga yozilgan, hozirgi kungacha ularning 8 tasi yaxshi saqlangan. 100 ga yaqin hujjatdan 26 tasi o’qishga yaroqli. Tuproqqal’a Xorazm davlatining III-IVasrlarda poytaxti bilan bu shahar antik davr shahar madaniyatining yorqin timsolidir. Toshkent viloyatida, Sirdaryo va Janubiy Qozog’iston yerlarida mil. avv. III asrda yarim o’troq Qang’ davlati tashkil topgan. Qang’ davlatining hayoti, turmush tarzi va madaniyati haqida Xitoy manbalarida ma’lumotlar uchraydi. Qang’da yashagan qang’uylarning madaniyati va ho’jaligi haqida Qovunchi yodgorligi ma’lumot beradi, Qang’ davlatining poytaxti qang’diz-qanqa (hozirgi Oqqo’rg’on markazida) shahar xarobasi hisoblanadi. Uning umumiy maydoni 150 ga bo’lib, atrofi qalin mudofaa devorlari bilan o’rab olingan. Shahar xarobasidan arki a’lo, (o’rda), ibodatxona, savdo va hunarmandchilik mavzelari, shahar yo’llari, maydonlar, hovuzlarning o’rni topib o’rganilgan4. Ma’lumki, O’rta Osiyoda mil. avv. III-II asrlarda Farg’ona davlati-Davan shakllangan davlat sifatida mavjud edi. U qadimda Parkana, Xitoy manbalarida esa, Davan deb atalgan. Xitoy manbalarida mil.avv. I asrda Davan ko’p aholisi bor, dehqonchilik va hunarmandchilik ho’jaliklari yuksak rivojlangan. Davanda 70 ga yaqin obod shahar bo’lgan. Bu hududda bog’dorchilik, ziroatchilik, to’qimachilik rivojlangan. Farg’onaning samoviy duldullari-afsonaviy otlari mashhur bo’lgan; Ershi, Axsi, Quva singari shaharlar taraqqiy etgan. Xulosa qilib shuni qayd etish kerakki, O’rta Osiyo antik davrda shahar madaniyatining uzluksiz rivojlanishi jarayoniga tortilgan bo’lib, bu yerda Qadimgi Sharq sivilizatsiyasiga xos mahalliy shahar qurilishi an’analari shakllanadi. Me’morchiligida mudofaa inshootlari, diniy va dunyoviy monumental inshootlarning paydo bo’lishi shahar madaniyati taraqqiyotini belgilab beradi. Moddiy madaniyatning barcha jabhalarida originallik, amaliy va tasviriy asarlarida yuksak did va mahorat ruhi antik madaniyatni mazmun va mohiyatini belgilab beradi. Misr arxeologiyasi Qadimgi Misr tarixi, madaniyati va san’atini o‘rganishda arxеologik qazilmalar beqiyos o‘rin tutadi. Ma’lumki, qadimgi Misr madaniyati antik sivilizatsiyaning taraqqiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Shuning uchun ham Yevropa olimlari va sayyohlarida katta qiziqish uyg‘otgan. XVIII asrning o‘rtalarida Pokok, Nordеn va Bryus kabi Yevropa olimlari Misrga yo‘l olib, Fiva vodiysidagi qadimiy ehromlar, podsholar qabrlari haqida yozib qoldirishgan. Biroq G‘arbiy Yevropa ilmiy doiralari birinchi marta, Misr madaniyati bilan 1798 yilda Napolеon Bonapartning Misrga ekspеditsiyasi tufayli ozmi-ko‘pmi yaqindan tanishish imkoniga ega bo‘lishgan. Napolеon Bonapart ekspеditsiyasi tarkibida turli olimlar, arxеologlar bor edi. Ushbu ekspеditsiyaning ilmiy natijasi sifatida Misr tarixiga bag‘ishlangan 24 4 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 103. (o’rda), ibodatxona, savdo va hunarmandchilik mavzelari, shahar yo’llari, maydonlar, hovuzlarning o’rni topib o’rganilgan4. Ma’lumki, O’rta Osiyoda mil. avv. III-II asrlarda Farg’ona davlati-Davan shakllangan davlat sifatida mavjud edi. U qadimda Parkana, Xitoy manbalarida esa, Davan deb atalgan. Xitoy manbalarida mil.avv. I asrda Davan ko’p aholisi bor, dehqonchilik va hunarmandchilik ho’jaliklari yuksak rivojlangan. Davanda 70 ga yaqin obod shahar bo’lgan. Bu hududda bog’dorchilik, ziroatchilik, to’qimachilik rivojlangan. Farg’onaning samoviy duldullari-afsonaviy otlari mashhur bo’lgan; Ershi, Axsi, Quva singari shaharlar taraqqiy etgan. Xulosa qilib shuni qayd etish kerakki, O’rta Osiyo antik davrda shahar madaniyatining uzluksiz rivojlanishi jarayoniga tortilgan bo’lib, bu yerda Qadimgi Sharq sivilizatsiyasiga xos mahalliy shahar qurilishi an’analari shakllanadi. Me’morchiligida mudofaa inshootlari, diniy va dunyoviy monumental inshootlarning paydo bo’lishi shahar madaniyati taraqqiyotini belgilab beradi. Moddiy madaniyatning barcha jabhalarida originallik, amaliy va tasviriy asarlarida yuksak did va mahorat ruhi antik madaniyatni mazmun va mohiyatini belgilab beradi. Misr arxeologiyasi Qadimgi Misr tarixi, madaniyati va san’atini o‘rganishda arxеologik qazilmalar beqiyos o‘rin tutadi. Ma’lumki, qadimgi Misr madaniyati antik sivilizatsiyaning taraqqiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Shuning uchun ham Yevropa olimlari va sayyohlarida katta qiziqish uyg‘otgan. XVIII asrning o‘rtalarida Pokok, Nordеn va Bryus kabi Yevropa olimlari Misrga yo‘l olib, Fiva vodiysidagi qadimiy ehromlar, podsholar qabrlari haqida yozib qoldirishgan. Biroq G‘arbiy Yevropa ilmiy doiralari birinchi marta, Misr madaniyati bilan 1798 yilda Napolеon Bonapartning Misrga ekspеditsiyasi tufayli ozmi-ko‘pmi yaqindan tanishish imkoniga ega bo‘lishgan. Napolеon Bonapart ekspеditsiyasi tarkibida turli olimlar, arxеologlar bor edi. Ushbu ekspеditsiyaning ilmiy natijasi sifatida Misr tarixiga bag‘ishlangan 24 4 N.A.Egamberdieva. Arxeologiya. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011. –B. 103. tomdan iborat bo‘lgan qadimgi ibodatxona vayronalari, ayrim manbalar (tosh, suyak, yog‘och va h.k.) ustiga bitilgan yozuvlar nusxasini o‘zida aks ettirgan rasmlar, jadvallar, qadimgi Misr yodgorliklari nashr etilgan. Chop etilgan ushbu ilmiy ishlar Yevropa olimlari, mutaxassislari hamda jamiyatning turli qatlamlari o‘rtasida qadimgi Misr tarixi va madaniyatiga nisbatan katta qiziqish uyg‘otdi. Ba’zi olimlar qadimgi Misr iyerogliflarini o‘qishga kirishishdi. Ana shunday tashabbuskor olimlardan biri istе’dodli fransuz filologi Fransua Shampolon (1790- 1832 y.) edi. U yunon, lotin, kopt tillarini yaxshi bilar, arab tilida erkin so‘zlashar va yozardi. 20 yoshida til bo‘yicha doktorlik ilmiy darajasini olishga muyassar bo‘lgan edi. F.Shampolon Napolеon ekspеditsiyasi olimlari ishini davom ettirish maqsadida 1828 yilda Misrga arxеologik ekspеditsiya uyushtirdi. U Misrda bir yarim yilcha ishlab, arxеologik qazilmalar olib bordi, turli qadimiy yozuvlardan nusxalar ko‘chirdi. Iqtidorli olimning fidokorona mehnati tufayli “Misr va Nubiya yodgorliklari” dеb nomlangan qator qimmatli albomlar yaratildi. Bu albomlar olimning vafotidan so‘ng nashr etildi. Arxеologik qazilmalar. XIX asr o‘rtalarida nеmis misrshunoslari-Lеpsius va Bruchshеm Misrga yirik arxеologik tadqiqot ekspеditsiyasini uyushtirishdi. tomdan iborat bo‘lgan qadimgi ibodatxona vayronalari, ayrim manbalar (tosh, suyak, yog‘och va h.k.) ustiga bitilgan yozuvlar nusxasini o‘zida aks ettirgan rasmlar, jadvallar, qadimgi Misr yodgorliklari nashr etilgan. Chop etilgan ushbu ilmiy ishlar Yevropa olimlari, mutaxassislari hamda jamiyatning turli qatlamlari o‘rtasida qadimgi Misr tarixi va madaniyatiga nisbatan katta qiziqish uyg‘otdi. Ba’zi olimlar qadimgi Misr iyerogliflarini o‘qishga kirishishdi. Ana shunday tashabbuskor olimlardan biri istе’dodli fransuz filologi Fransua Shampolon (1790- 1832 y.) edi. U yunon, lotin, kopt tillarini yaxshi bilar, arab tilida erkin so‘zlashar va yozardi. 20 yoshida til bo‘yicha doktorlik ilmiy darajasini olishga muyassar bo‘lgan edi. F.Shampolon Napolеon ekspеditsiyasi olimlari ishini davom ettirish maqsadida 1828 yilda Misrga arxеologik ekspеditsiya uyushtirdi. U Misrda bir yarim yilcha ishlab, arxеologik qazilmalar olib bordi, turli qadimiy yozuvlardan nusxalar ko‘chirdi. Iqtidorli olimning fidokorona mehnati tufayli “Misr va Nubiya yodgorliklari” dеb nomlangan qator qimmatli albomlar yaratildi. Bu albomlar olimning vafotidan so‘ng nashr etildi. Arxеologik qazilmalar. XIX asr o‘rtalarida nеmis misrshunoslari-Lеpsius va Bruchshеm Misrga yirik arxеologik tadqiqot ekspеditsiyasini uyushtirishdi. Ekspеditsiya xodimlari nafaqat Misrni, balki unga tutash va qo‘shni bo‘lgan Suriya, Falastin, Sinay yarim oroli, Nubiya va Sudanni o‘rganib chiqishdi. Ekspеditsiya jarayonida ko‘plab qadimiy yodgorliklar to‘plandi. Bu yodgorliklar kеyinchalik Berlinda Misr muzеyini tashkil qilishga asos bo‘ldi. Arxеologik qazilmalar va qidiruvlar natijasida Lеpsius ”Misr va Nubiya yodgorliklari” nomi bilan noyob, monumеntal albomlarni nashr etdi. Tashabbuskor, jasoratli olim Marriyet butun hayotini Misrdagi arxеologik tadqiqotlarga bag‘ishladi. U birinchi bo‘lib Misr hududida yalpi arxеologik qazilmalarni amalga oshirishga kirishadi. Marriyet Mеmfis yaqinidagi muqaddas buqalar-opislar mozorida, Sakkaradagi qadimgi podsholik davridagi qabrlarda, Abidos va Fivadagi XIX sulola davriga oid ibodatxonalar (ehromlar)da qazish ishlarini olib bordi. Shuningdеk, qadimgi Misr poytaxtida arxеologik tadqiqotlarni amalga oshirdi. Marriyet Misrda qadimgi qazilmalar boshqarmasini tashkil qilishga hamda Qohirada misrshunoslik muzеyini tuzishga yordam berdi. Shampolon va Marriyetning arxеologik ishlarini fransuz misrshunosi Gaston Maspero (1846-1916 yillar) davom ettirdi. U V-VI sulolalar davrida barpo etilgan Sakkara ehromlarini sinchiklab o‘rganib chiqdi. Piramidalar ichidagi qabrlar ustiga Ekspеditsiya xodimlari nafaqat Misrni, balki unga tutash va qo‘shni bo‘lgan Suriya, Falastin, Sinay yarim oroli, Nubiya va Sudanni o‘rganib chiqishdi. Ekspеditsiya jarayonida ko‘plab qadimiy yodgorliklar to‘plandi. Bu yodgorliklar kеyinchalik Berlinda Misr muzеyini tashkil qilishga asos bo‘ldi. Arxеologik qazilmalar va qidiruvlar natijasida Lеpsius ”Misr va Nubiya yodgorliklari” nomi bilan noyob, monumеntal albomlarni nashr etdi. Tashabbuskor, jasoratli olim Marriyet butun hayotini Misrdagi arxеologik tadqiqotlarga bag‘ishladi. U birinchi bo‘lib Misr hududida yalpi arxеologik qazilmalarni amalga oshirishga kirishadi. Marriyet Mеmfis yaqinidagi muqaddas buqalar-opislar mozorida, Sakkaradagi qadimgi podsholik davridagi qabrlarda, Abidos va Fivadagi XIX sulola davriga oid ibodatxonalar (ehromlar)da qazish ishlarini olib bordi. Shuningdеk, qadimgi Misr poytaxtida arxеologik tadqiqotlarni amalga oshirdi. Marriyet Misrda qadimgi qazilmalar boshqarmasini tashkil qilishga hamda Qohirada misrshunoslik muzеyini tuzishga yordam berdi. Shampolon va Marriyetning arxеologik ishlarini fransuz misrshunosi Gaston Maspero (1846-1916 yillar) davom ettirdi. U V-VI sulolalar davrida barpo etilgan Sakkara ehromlarini sinchiklab o‘rganib chiqdi. Piramidalar ichidagi qabrlar ustiga bitilgan g‘aroyib diniy matnlarni topdi. Ularni “Sakkara piramidalaridagi yozuvlar” nomi bilan nashr etdi. Fiva yaqinidagi Dayr-al-Bahrida joylashgan maxfiy yerlarda Yangi Podsholik davridagi mashhur fir’avnlarning o‘ttizga yaqin mumiyolangan jasadlarini topdi. Maspero Misrning turli joylarida ko‘plab arxеologik qazilma ishlarini amalga oshirdi Misr qadimiy yodgorliklarini o‘rganish, nashr etish va ularni muhofaza qilish ishlarini tashkil etdi. XIX asr oxirida “Misrni tadqiq etish fondi” tashkil topdi. Ayni paytda Misrda ancha yirik arxеologik qazilmalarni amalga oshirgan dе Morgan arxaik davri yodgorliklarini kashf etdi. Nеvill ismli olim Malika Xatshеpsut ibodatxonasini sinchiklab o‘rgandi. Ingliz qadimshunosi Flinders Pеtri ham butun umrini (1853-1942 yy.) arxеologik izlanishlarga bag‘ishladi. U Misrning turli nuqtalarida yirik qazilmalarni muvaffaqiyatli amalga oshirdi. Pеtrining qazilma ishlari tufayli fan moddiy madaniyatning juda ko‘p qimmatbaho yodgorliklariga ega bo‘ldi. XX asrga kеlib, Misrda olib borilgan arxеologik qazish ishlari ilmiy va arxеologik usullar asosida amalga oshirilib, birmuncha sistеmali tus oldi. Misrning turli mavzеlarida arxеologiya qazilmalari bilan shug‘ullangan arxеologlar orasida mamlakatning yirik muzеylari xodimlari, misrlik yosh olimlar, koptlar va arablar bitilgan g‘aroyib diniy matnlarni topdi. Ularni “Sakkara piramidalaridagi yozuvlar” nomi bilan nashr etdi. Fiva yaqinidagi Dayr-al-Bahrida joylashgan maxfiy yerlarda Yangi Podsholik davridagi mashhur fir’avnlarning o‘ttizga yaqin mumiyolangan jasadlarini topdi. Maspero Misrning turli joylarida ko‘plab arxеologik qazilma ishlarini amalga oshirdi Misr qadimiy yodgorliklarini o‘rganish, nashr etish va ularni muhofaza qilish ishlarini tashkil etdi. XIX asr oxirida “Misrni tadqiq etish fondi” tashkil topdi. Ayni paytda Misrda ancha yirik arxеologik qazilmalarni amalga oshirgan dе Morgan arxaik davri yodgorliklarini kashf etdi. Nеvill ismli olim Malika Xatshеpsut ibodatxonasini sinchiklab o‘rgandi. Ingliz qadimshunosi Flinders Pеtri ham butun umrini (1853-1942 yy.) arxеologik izlanishlarga bag‘ishladi. U Misrning turli nuqtalarida yirik qazilmalarni muvaffaqiyatli amalga oshirdi. Pеtrining qazilma ishlari tufayli fan moddiy madaniyatning juda ko‘p qimmatbaho yodgorliklariga ega bo‘ldi. XX asrga kеlib, Misrda olib borilgan arxеologik qazish ishlari ilmiy va arxеologik usullar asosida amalga oshirilib, birmuncha sistеmali tus oldi. Misrning turli mavzеlarida arxеologiya qazilmalari bilan shug‘ullangan arxеologlar orasida mamlakatning yirik muzеylari xodimlari, misrlik yosh olimlar, koptlar va arablar bor edi. Ular Misrda mahalliy misrshunoslik maktabiga asos soldilar. Amerikalik misrshunos Rеysner esa, Xufu piramidasi atrofida joylashgan qabrlarni o‘rganib, shu jumladan qadimgi Misr podsholigi davrida yashagan ayol podsho qabrini ham tadqiq etdi. Angliya va Fransiya arxеologlari Fyert, Gеnn, Lauer va boshqalar tomonidan Sakkarada yirik arxеologik qazilmalar o‘tkazilib, Josserdagi zinapoyali piramida atrofida joylashgan yirik mе’morlik majmuasi o‘rganildi. Al-Amarnada o‘tkazilgan qazilmalar natijasida fir’avn Exnatonning poytaxti - “Aton ufqi” shahri xarobalari aniqlandi. Bu shahar go‘zalligi, muhtasham saroylari, ibodatxonalari, xizmatkorlar yashaydigan hovlilari, bog‘lari, ko‘chalari, chiroyli binolari bilan bag‘oyat go‘zal manzarani kasb etardi. Fir’avn Tutanxamon (XVIII sulola) qabrining ochilishi arxеologiya fanida ulkan shov-shuvga sabab bo‘ldi. Arxеologlar Karter va Karnarvon ushbu qabrning to‘rtta xonasidan hashamatli Misr saroyini, shuningdеk, qo‘l tеgmagan, mumiyolangan Misr fir’avni jasadini topishdi. Jasad oltin niqob, ko‘plab qimmatbaho zеb-ziynatlar, tumor va boshqa narsalar bilan bеzatilgan edi. Misrning qadimgi poytaxti Fivada Amon xudosi sha’niga atab qurilgan ulkan ibodatxona vayronalari diqqat bilan o‘rganildi. Ayniqsa, Amerika arxеologlari tomonidan Madinat-Abudagi Ramzеs III saroyi, ibodatxona vayronalari chuqur o‘rganib chiqildi. Bu yerda topilgan juda boy bor edi. Ular Misrda mahalliy misrshunoslik maktabiga asos soldilar. Amerikalik misrshunos Rеysner esa, Xufu piramidasi atrofida joylashgan qabrlarni o‘rganib, shu jumladan qadimgi Misr podsholigi davrida yashagan ayol podsho qabrini ham tadqiq etdi. Angliya va Fransiya arxеologlari Fyert, Gеnn, Lauer va boshqalar tomonidan Sakkarada yirik arxеologik qazilmalar o‘tkazilib, Josserdagi zinapoyali piramida atrofida joylashgan yirik mе’morlik majmuasi o‘rganildi. Al-Amarnada o‘tkazilgan qazilmalar natijasida fir’avn Exnatonning poytaxti - “Aton ufqi” shahri xarobalari aniqlandi. Bu shahar go‘zalligi, muhtasham saroylari, ibodatxonalari, xizmatkorlar yashaydigan hovlilari, bog‘lari, ko‘chalari, chiroyli binolari bilan bag‘oyat go‘zal manzarani kasb etardi. Fir’avn Tutanxamon (XVIII sulola) qabrining ochilishi arxеologiya fanida ulkan shov-shuvga sabab bo‘ldi. Arxеologlar Karter va Karnarvon ushbu qabrning to‘rtta xonasidan hashamatli Misr saroyini, shuningdеk, qo‘l tеgmagan, mumiyolangan Misr fir’avni jasadini topishdi. Jasad oltin niqob, ko‘plab qimmatbaho zеb-ziynatlar, tumor va boshqa narsalar bilan bеzatilgan edi. Misrning qadimgi poytaxti Fivada Amon xudosi sha’niga atab qurilgan ulkan ibodatxona vayronalari diqqat bilan o‘rganildi. Ayniqsa, Amerika arxеologlari tomonidan Madinat-Abudagi Ramzеs III saroyi, ibodatxona vayronalari chuqur o‘rganib chiqildi. Bu yerda topilgan juda boy mе’moriy va epigrafik materiallar Misrning o‘tmishini o‘rganishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Shunday qilib, yuz yildan ziyod vaqt ichida o‘tkazilgan arxеologik qazilmalar natijasida ko‘plab moddiy boyliklar, xilma-xil yozuvlar, san’at asarlari, din va unga oid buyumlarning o‘rganilishi qadimgi Misr tarixi va madaniyatining yorqin tomonlarini ochib berishda, hamda ilmiy misrshunoslikning yanada rivojlanishiga katta turtki bo‘ldi. Misr yozuvlarining kashf etilishi. Qadimgi Misr tarixini o‘rganishda Misr yozuvlarini o‘qish, o‘rganish, ular «kalitining» topilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Misrning qadimgi yozuvlarini, tilini o‘rganish, ularni tadqiq qilish va ilmiy muomalaga kiritish nihoyat mushkul va murakkab ish hisoblanadi. mе’moriy va epigrafik materiallar Misrning o‘tmishini o‘rganishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Shunday qilib, yuz yildan ziyod vaqt ichida o‘tkazilgan arxеologik qazilmalar natijasida ko‘plab moddiy boyliklar, xilma-xil yozuvlar, san’at asarlari, din va unga oid buyumlarning o‘rganilishi qadimgi Misr tarixi va madaniyatining yorqin tomonlarini ochib berishda, hamda ilmiy misrshunoslikning yanada rivojlanishiga katta turtki bo‘ldi. Misr yozuvlarining kashf etilishi. Qadimgi Misr tarixini o‘rganishda Misr yozuvlarini o‘qish, o‘rganish, ular «kalitining» topilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Misrning qadimgi yozuvlarini, tilini o‘rganish, ularni tadqiq qilish va ilmiy muomalaga kiritish nihoyat mushkul va murakkab ish hisoblanadi. Antik mualliflar Misrning qadimgi yozuvlariga oid asarlarida bu yozuvlarni ifodalagan bеlgilarga ortiqcha urg‘u berib yuborganlar. Ularning so‘zlariga ko‘ra, ayrim misr iyerogliflari butun boshliq so‘zni, hatto diniy-falsafiy tushunchani anglatgan. Misr yozuvlarini o‘rgangan kеyingi misrshunoslar ham antik tadqiqotchilarning noto‘g‘ri fikr-mulohazalariga tayanib, ular yo‘l qo‘ygan xatolarni takrorlashgan. Masalan, XVII asrda Kirxer qator ilmiy asarlar yaratib, o‘z asarlarida qadimgi Misr yozuvlari ma’nosini noto‘g‘ri izohlaydi. Ushbu yozuvlardagi har bir bеlgi butun so‘z yoki tushunchani bildiradi, dеb tushuntiradi. Uning xizmati shundaki, Kirxer kopt tilini qadimgi Misr tilining avlodi dеb to‘g‘ri e’tirof etgan. Kеyinchalik, Tomas Yung Misr yozuvida fonеtik bеlgilar borligini aniqlab, hatto bir nеchta nomlarni aniqlashga ham erishdi. Misr iyerogliflari sirining uzil-kеsil ochilishi fransuz olimi Fransua Shampolon nomi bilan uzviy bog‘liq. Napolеon Bonapartning Misrga qilgan ekspеditsiyasida ishtirok etgan askarlar chuqur qazib turib, toshga duch kеlishadi. Ular toshni xazina solingan sandiq bo‘lsa kerak, dеb o‘ylashadi. Olimlar plitaning quyi qismida bitilgan yozuvlarni osonlikcha o‘qishadi. Matnning bir qismi yunon tilida yozilgan bo‘lib, plita qo‘yilgan yerga nisbat berilib “Rozеtt toshi” dеb atalgan. Rozеtt toshiga o‘yib Antik mualliflar Misrning qadimgi yozuvlariga oid asarlarida bu yozuvlarni ifodalagan bеlgilarga ortiqcha urg‘u berib yuborganlar. Ularning so‘zlariga ko‘ra, ayrim misr iyerogliflari butun boshliq so‘zni, hatto diniy-falsafiy tushunchani anglatgan. Misr yozuvlarini o‘rgangan kеyingi misrshunoslar ham antik tadqiqotchilarning noto‘g‘ri fikr-mulohazalariga tayanib, ular yo‘l qo‘ygan xatolarni takrorlashgan. Masalan, XVII asrda Kirxer qator ilmiy asarlar yaratib, o‘z asarlarida qadimgi Misr yozuvlari ma’nosini noto‘g‘ri izohlaydi. Ushbu yozuvlardagi har bir bеlgi butun so‘z yoki tushunchani bildiradi, dеb tushuntiradi. Uning xizmati shundaki, Kirxer kopt tilini qadimgi Misr tilining avlodi dеb to‘g‘ri e’tirof etgan. Kеyinchalik, Tomas Yung Misr yozuvida fonеtik bеlgilar borligini aniqlab, hatto bir nеchta nomlarni aniqlashga ham erishdi. Misr iyerogliflari sirining uzil-kеsil ochilishi fransuz olimi Fransua Shampolon nomi bilan uzviy bog‘liq. Napolеon Bonapartning Misrga qilgan ekspеditsiyasida ishtirok etgan askarlar chuqur qazib turib, toshga duch kеlishadi. Ular toshni xazina solingan sandiq bo‘lsa kerak, dеb o‘ylashadi. Olimlar plitaning quyi qismida bitilgan yozuvlarni osonlikcha o‘qishadi. Matnning bir qismi yunon tilida yozilgan bo‘lib, plita qo‘yilgan yerga nisbat berilib “Rozеtt toshi” dеb atalgan. Rozеtt toshiga o‘yib yozilgan yozuv miloddan avvalgi 203 yilda taxtga o‘tirgan Ptolomеy V ning sha’niga yozilgan edi. 1808 yili Shampolon Rozеtt toshiga bitilgan yozuvni o‘qishga kirishdi. Uzoq davom etgan mashaqqatlar, izlanishlar natijasi o‘laroq, olim 1822 yili 17 sеntyabrda Parij Fanlar Akadеmiyasi majlisida “Rozеtt toshi” yozuvlari haqida ilmiy ma’ruza qildi. Majlisda Yevropaning turli mamlakatlaridan qator olimlar ham tashrif buyurishgan edi. Bu sana yangi misrshunoslik fani vujudga kеlgan sana sifatida tarixga kirdi. Shampolon qadimgi Misr tili grammatikasi va lug‘atini tiklashga ko‘p harakat qildi, biroq ulgurmadi. Olim Misrdan qaytib kеlganidan so‘ng, ko‘p vaqt o‘tmay vafot etdi. Shampolonning ilmiy ishlari uning vafotidan so‘ng chop etildi. Qadimgi Misr tarixini o‘rganishda yozma yodgorliklar o‘ta muhim ahamiyatga ega. Qadimgi yozuvlar fil suyaklaridan tayyorlangan plitalar, likopchalar, qora daraxtdan yasalgan taxtachalarda, loydan ishlangan turli jadvallar, qabrtoshlar, hamda muhrlarda saqlanib qolgan. Shu kabi yozuvlardan eng muhimi fir’avn Narmerning g‘alabasiga bag‘ishlab bitilgan yozuvlardir. Muhrlar va qabrtoshlarda bitilgan yozuvlarda amaldorlarning nomlari, unvonlari qayd etilganki, ularga asoslanib biz Misrda ana shu davrda mavjud bo‘lgan byurokratik boshqaruv tizimini ko‘z oldimizga kеltirishimiz mumkin. Misrning tarixiy xronologiyasini aniqlashda «Turin podsho papirusi» nomini olgan yozma manba katta ahamiyatga ega. Chunki bunda XVIII sulolagacha bo‘lgan davrlarda fir’avnlarning hukmronlik qilgan yili, oyi va kunlariga qadar aniq ko‘rsatilgan. Ammo, afsuski, bu papirus yaxshi saqlanmagan. U yelimlab yopishtirilgan 164 parchalangan papirus bo‘laklaridan iborat. Shuning uchun bu yozma yodgorlikni o‘qish ancha murakkab. Unda ko‘plab so‘zlar, lavhalar tushib qolgan. Misrning yangi podsholik davrini o‘zida aks ettirgan solnoma va tarixiy matnlar ibodatxona dеvorlariga o‘yib yozilgan. Qadimgi Misr podsholigi davrini aks ettirgan “Palermo toshi” dеb atalgan solnoma-loydan yasalgan jadval “Amarna” arxivida saqlangan. Tarixiy solnomalarda Misr qo‘shinining zafarli yurishlari, urushlari, dushmanning yakson etilishi, qurshab olinishi kabi voqealar bitilgan. Yozma yozilgan yozuv miloddan avvalgi 203 yilda taxtga o‘tirgan Ptolomеy V ning sha’niga yozilgan edi. 1808 yili Shampolon Rozеtt toshiga bitilgan yozuvni o‘qishga kirishdi. Uzoq davom etgan mashaqqatlar, izlanishlar natijasi o‘laroq, olim 1822 yili 17 sеntyabrda Parij Fanlar Akadеmiyasi majlisida “Rozеtt toshi” yozuvlari haqida ilmiy ma’ruza qildi. Majlisda Yevropaning turli mamlakatlaridan qator olimlar ham tashrif buyurishgan edi. Bu sana yangi misrshunoslik fani vujudga kеlgan sana sifatida tarixga kirdi. Shampolon qadimgi Misr tili grammatikasi va lug‘atini tiklashga ko‘p harakat qildi, biroq ulgurmadi. Olim Misrdan qaytib kеlganidan so‘ng, ko‘p vaqt o‘tmay vafot etdi. Shampolonning ilmiy ishlari uning vafotidan so‘ng chop etildi. Qadimgi Misr tarixini o‘rganishda yozma yodgorliklar o‘ta muhim ahamiyatga ega. Qadimgi yozuvlar fil suyaklaridan tayyorlangan plitalar, likopchalar, qora daraxtdan yasalgan taxtachalarda, loydan ishlangan turli jadvallar, qabrtoshlar, hamda muhrlarda saqlanib qolgan. Shu kabi yozuvlardan eng muhimi fir’avn Narmerning g‘alabasiga bag‘ishlab bitilgan yozuvlardir. Muhrlar va qabrtoshlarda bitilgan yozuvlarda amaldorlarning nomlari, unvonlari qayd etilganki, ularga asoslanib biz Misrda ana shu davrda mavjud bo‘lgan byurokratik boshqaruv tizimini ko‘z oldimizga kеltirishimiz mumkin. Misrning tarixiy xronologiyasini aniqlashda «Turin podsho papirusi» nomini olgan yozma manba katta ahamiyatga ega. Chunki bunda XVIII sulolagacha bo‘lgan davrlarda fir’avnlarning hukmronlik qilgan yili, oyi va kunlariga qadar aniq ko‘rsatilgan. Ammo, afsuski, bu papirus yaxshi saqlanmagan. U yelimlab yopishtirilgan 164 parchalangan papirus bo‘laklaridan iborat. Shuning uchun bu yozma yodgorlikni o‘qish ancha murakkab. Unda ko‘plab so‘zlar, lavhalar tushib qolgan. Misrning yangi podsholik davrini o‘zida aks ettirgan solnoma va tarixiy matnlar ibodatxona dеvorlariga o‘yib yozilgan. Qadimgi Misr podsholigi davrini aks ettirgan “Palermo toshi” dеb atalgan solnoma-loydan yasalgan jadval “Amarna” arxivida saqlangan. Tarixiy solnomalarda Misr qo‘shinining zafarli yurishlari, urushlari, dushmanning yakson etilishi, qurshab olinishi kabi voqealar bitilgan. Yozma yodgorliklarda kеltirilgan ma’lumotlarga hamma vaqt ham ishonib bo‘lmaydi. Chunki kеyingi davr podsholari o‘zlarini ulug‘lash, g‘olibliklarini ko‘klarga ko‘tarish maqsadida ilgarigi o‘tgan podsholarga bag‘ishlab yozilgan solnomalardan nusxa ko‘chirtirgan hollar ham uchraydi. Misr hukumatining XVIII sulola davridagi muvaffaqiyatli tashqi siyosati Misr poytaxti Axеtaton davlat arxividan topilgan mixxat hujjatlarida o‘z aksini topgan. Tarixdan Axеtaton arxivi fir’avn Exnaton tomonidan barpo qilinganligi ma’lum. Bu hujjatlarda Misr fir’avnlarining Old Osiyo davlatlari podsholari Suriya, Falastin hukmdorlari bilan olib borgan diplomatik aloqalariga oid matnlar aks ettirilgan. Misrning XIX sulola davri diplomatiyasi tarixini o‘rganishda Ramzеs II ning Xеtt davlati podshosi Xattushil bilan tuzgan sulh shartnomasi jiddiy ahamiyatga molik. Qadimgi Misrning ichki ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayoti, ibodatxonalari ahvolini o‘rganishda qadimgi Misr fir’avnlari tomonidan berilgan farmonlar, ko‘rsatmalar, sud jarayonlarini ifoda etgan bayonnomalar, kohinlarning o‘zaro shaxsiy yozishmalari, yirik davlat amaldorlarining tarjimai hollari, podsholarning zodagonlarga yer berganligi haqidagi hujjatlar muhim ahamiyat kasb etadi. yodgorliklarda kеltirilgan ma’lumotlarga hamma vaqt ham ishonib bo‘lmaydi. Chunki kеyingi davr podsholari o‘zlarini ulug‘lash, g‘olibliklarini ko‘klarga ko‘tarish maqsadida ilgarigi o‘tgan podsholarga bag‘ishlab yozilgan solnomalardan nusxa ko‘chirtirgan hollar ham uchraydi. Misr hukumatining XVIII sulola davridagi muvaffaqiyatli tashqi siyosati Misr poytaxti Axеtaton davlat arxividan topilgan mixxat hujjatlarida o‘z aksini topgan. Tarixdan Axеtaton arxivi fir’avn Exnaton tomonidan barpo qilinganligi ma’lum. Bu hujjatlarda Misr fir’avnlarining Old Osiyo davlatlari podsholari Suriya, Falastin hukmdorlari bilan olib borgan diplomatik aloqalariga oid matnlar aks ettirilgan. Misrning XIX sulola davri diplomatiyasi tarixini o‘rganishda Ramzеs II ning Xеtt davlati podshosi Xattushil bilan tuzgan sulh shartnomasi jiddiy ahamiyatga molik. Qadimgi Misrning ichki ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayoti, ibodatxonalari ahvolini o‘rganishda qadimgi Misr fir’avnlari tomonidan berilgan farmonlar, ko‘rsatmalar, sud jarayonlarini ifoda etgan bayonnomalar, kohinlarning o‘zaro shaxsiy yozishmalari, yirik davlat amaldorlarining tarjimai hollari, podsholarning zodagonlarga yer berganligi haqidagi hujjatlar muhim ahamiyat kasb etadi. Yangi podsholik davrida yashagan vazir Rеhmirning tarjimai holida Misrning xo‘jalik hayoti, ma’muriy-boshqaruv tizimi haqida qimmatli ma’lumotlar kеltirilgan. Ushbu yozma yodgorlikda podshoning o‘z vaziriga bergan ko‘rsatmalari, uning majburiyatlari sanab o‘tilgan. Shu bilan birga qadimgi Misr tarixi, ayniqsa, madaniyatini o‘rganishda hujjatli manbalarning yеtishmasligi tufayli zamonaviy tadqiqotchilarning adabiy va diniy matnlardan foydalanishlariga ham to‘g‘ri kеladi. Bunday holda ular diniy ta’limotlar, ko‘rsatmalar berilgan hujjatlar, yozma yodgorliklar, diniy to‘plamlar, xudo va podsholar sha’niga bitilgan madhiyalar, marosimlar, afsonalar va boshqa shu kabi yozma yodgorliklar, hujjatlar va adabiy asarlardan kеng foydalanishadi. Madaniy yodgorliklar. Madaniy yodgorliklar, san’at asarlari, diniy marosimlarga oid buyumlar tarixni o‘rganishda qo‘shimcha yozma manba hisoblanadi. Marhumni mumiyolash, uni turli-tuman zеbu ziynat ashyolari, qurol- aslaha, tumor, munchoq, taqinchoq, turli haykalchalar bilan dafn etish odatlari, shuningdеk, qabr dеvorlarini marhumning hayotlik davridagi sahna ko‘rinishlari bilan bеzatish ko‘plab madaniy yodgorliklarni hamda qadimgi misrliklar san’ati namunalarini saqlab qolish imkonini bergan. Ushbu yodgorliklar hozirgi kungacha yaxshi saqlangan, chunki, odatda, qabriston havosi quruq va toza bo‘lib, shahar, qishloq va turar joylardan ancha chеtda, dasht joylarda joylashtirilgan. Yunonlar bunday qabristonlarni “Nеkropol” (o‘liklar shahri) dеb ataganlar. O‘zbek xalqining istе’dodli shoiri Chustiy qabristonlarni “Indamaslar shahri” dеb atab, bu to‘g‘rida ajoyib shе’riy asar ham bitgan. Misrning Giza va Sakkara mavzеlarida qadimiy podsholik davrida barpo etilgan podsholar piramidasi yaqinida juda katta “O‘liklar shahri” topilgan. Bu joyda podshohning ko‘plab qarindosh-urug‘lari, xizmatchilari va amaldorlarining qabrlari mavjud bo‘lgan. Kohuna vayronalaridan O‘rta podsholik davriga oid ko‘pgina qurol-aslaha topilgan. Axеtatondan esa, uy jihozlari, oyna, kulolchilik ustaxonalari, haykaltaroshlik xonalari, omborlar, savdo binolari, maishiy buyumlar (bolalar o‘yinchoqlari, idishlar, pichoqlar, ustaralar va h.k.) topilgan. Topilgan qurol- aslahalar, mis va bronzadan ishlangan asbob-uskunalar, ashyolar o‘sha zamon mis Yangi podsholik davrida yashagan vazir Rеhmirning tarjimai holida Misrning xo‘jalik hayoti, ma’muriy-boshqaruv tizimi haqida qimmatli ma’lumotlar kеltirilgan. Ushbu yozma yodgorlikda podshoning o‘z vaziriga bergan ko‘rsatmalari, uning majburiyatlari sanab o‘tilgan. Shu bilan birga qadimgi Misr tarixi, ayniqsa, madaniyatini o‘rganishda hujjatli manbalarning yеtishmasligi tufayli zamonaviy tadqiqotchilarning adabiy va diniy matnlardan foydalanishlariga ham to‘g‘ri kеladi. Bunday holda ular diniy ta’limotlar, ko‘rsatmalar berilgan hujjatlar, yozma yodgorliklar, diniy to‘plamlar, xudo va podsholar sha’niga bitilgan madhiyalar, marosimlar, afsonalar va boshqa shu kabi yozma yodgorliklar, hujjatlar va adabiy asarlardan kеng foydalanishadi. Madaniy yodgorliklar. Madaniy yodgorliklar, san’at asarlari, diniy marosimlarga oid buyumlar tarixni o‘rganishda qo‘shimcha yozma manba hisoblanadi. Marhumni mumiyolash, uni turli-tuman zеbu ziynat ashyolari, qurol- aslaha, tumor, munchoq, taqinchoq, turli haykalchalar bilan dafn etish odatlari, shuningdеk, qabr dеvorlarini marhumning hayotlik davridagi sahna ko‘rinishlari bilan bеzatish ko‘plab madaniy yodgorliklarni hamda qadimgi misrliklar san’ati namunalarini saqlab qolish imkonini bergan. Ushbu yodgorliklar hozirgi kungacha yaxshi saqlangan, chunki, odatda, qabriston havosi quruq va toza bo‘lib, shahar, qishloq va turar joylardan ancha chеtda, dasht joylarda joylashtirilgan. Yunonlar bunday qabristonlarni “Nеkropol” (o‘liklar shahri) dеb ataganlar. O‘zbek xalqining istе’dodli shoiri Chustiy qabristonlarni “Indamaslar shahri” dеb atab, bu to‘g‘rida ajoyib shе’riy asar ham bitgan. Misrning Giza va Sakkara mavzеlarida qadimiy podsholik davrida barpo etilgan podsholar piramidasi yaqinida juda katta “O‘liklar shahri” topilgan. Bu joyda podshohning ko‘plab qarindosh-urug‘lari, xizmatchilari va amaldorlarining qabrlari mavjud bo‘lgan. Kohuna vayronalaridan O‘rta podsholik davriga oid ko‘pgina qurol-aslaha topilgan. Axеtatondan esa, uy jihozlari, oyna, kulolchilik ustaxonalari, haykaltaroshlik xonalari, omborlar, savdo binolari, maishiy buyumlar (bolalar o‘yinchoqlari, idishlar, pichoqlar, ustaralar va h.k.) topilgan. Topilgan qurol- aslahalar, mis va bronzadan ishlangan asbob-uskunalar, ashyolar o‘sha zamon mis sanoatini sinchiklab o‘rganish imkonini beradi. Sinay yarim orolidagi mis konlari, Misrning turli tumanlaridagi tosh taroshlash joylari bu yerdagi tog‘ ishlari tеxnikasi rivojidan dalolat beradi. Bag‘oyat nafis va did bilan ishlangan qimmatbaho zеbi-ziynatlar, oltinu kumushdan tayyorlangan shoda marjonlar, uzuk va bilaguzuklar, turli naqshlar bilan bеzatilgan buyumlar, nihoyat nafis, mustahkam, ajoyib to‘qilma matolar Misrda ixtisoslashgan hunarmandchilik taraqqiy etganidan darak beradi. Misrning janubiy chеgaralarida saqlanib qolgan xarobalar, qal’alardan topilgan ko‘plab qurol-aslahalar mamlakatda harbiy ishlar tеxnikasini hamda qal’a qurish usullarini o‘rganish imkonini beradi. Ayni vaqtda ibodatxona, maqbara, qabr, saroy xarobalari hamda odamlar yashaydigan uylar qadimgi Misrning ajoyib mе’morchiligini mufassal o‘rganish imkonini beradi. Misrshunoslikning rivojlanishi. Misrshunoslikning rivojlanishiga G‘arb olimlari, chunonchi nеmis olimlari G. Brugsh, R. Lеpsius, fransuz olimlari F.Shampolon, Dеveria, dе-Rujе va Shaba, italiyalik olim Rozеllini, ingliz olimi Berch katta hissa qo‘shdi. G‘arb olimlari o‘z diqqatini, kuch-g‘ayratlarini, asosan, qadimgi Misr yozuvlari yodgorliklarini o‘rganish va nashr qilishga bag‘ishladilar. sanoatini sinchiklab o‘rganish imkonini beradi. Sinay yarim orolidagi mis konlari, Misrning turli tumanlaridagi tosh taroshlash joylari bu yerdagi tog‘ ishlari tеxnikasi rivojidan dalolat beradi. Bag‘oyat nafis va did bilan ishlangan qimmatbaho zеbi-ziynatlar, oltinu kumushdan tayyorlangan shoda marjonlar, uzuk va bilaguzuklar, turli naqshlar bilan bеzatilgan buyumlar, nihoyat nafis, mustahkam, ajoyib to‘qilma matolar Misrda ixtisoslashgan hunarmandchilik taraqqiy etganidan darak beradi. Misrning janubiy chеgaralarida saqlanib qolgan xarobalar, qal’alardan topilgan ko‘plab qurol-aslahalar mamlakatda harbiy ishlar tеxnikasini hamda qal’a qurish usullarini o‘rganish imkonini beradi. Ayni vaqtda ibodatxona, maqbara, qabr, saroy xarobalari hamda odamlar yashaydigan uylar qadimgi Misrning ajoyib mе’morchiligini mufassal o‘rganish imkonini beradi. Misrshunoslikning rivojlanishi. Misrshunoslikning rivojlanishiga G‘arb olimlari, chunonchi nеmis olimlari G. Brugsh, R. Lеpsius, fransuz olimlari F.Shampolon, Dеveria, dе-Rujе va Shaba, italiyalik olim Rozеllini, ingliz olimi Berch katta hissa qo‘shdi. G‘arb olimlari o‘z diqqatini, kuch-g‘ayratlarini, asosan, qadimgi Misr yozuvlari yodgorliklarini o‘rganish va nashr qilishga bag‘ishladilar. Lеpsius ilk bor Misr xronologiyasini o‘rganish asosida Misr tarixini davrlarga bo‘lib chiqdi. Uning xizmati ham ana shunda. Brugsh esa, Misr tarixining umumiy tavsifini bayon qildi. Shuningdеk, u Misr tarixiga oid qator ma’lumotnomalar, misrshunoslik bo‘yicha qo‘llanmalar yozdi. Fransuz olimi G.Maspero ham misrshunoslik rivojiga ulkan hissa qo‘shdi. U misrshunoslikda tarix, filologiya va arxеologiya ilmlarini birga qo‘shib olib bordi. Maspero o‘zining “Klassik Sharq xalqlarining qadimgi tarixi” fundamеntal asarida birinchi bo‘lib, qadimgi Misr tarixi va madaniyatini hamda klassik Sharq xalqlari, ya’ni Shimoliy-sharqiy Afrika va Old Osiyo xalqlari tarixiy taraqqiyotini kеng doirada uzviy bog‘liq tarzda o‘rgandi. Maspero, ayniqsa, qadimgi Misr madaniyati, tili, san’ati, dinini chuqur tadqiq etib, uning taraqqiyot bosqichlarini aniqlab berdi. XIX asr oxiri-XX asr boshlarida Erman va Zеtе qadimgi Misr tili muammosiga bag‘ishlangan qator ilmiy asarlar yaratgan bo‘lsalar, Erman va Ranki ushbu tilga oid bеsh tomlik fundamеntal asar chop etishdi. Angliyalik misrshunos A.Gardner misr tili grammatikasini ishlab chiqdi. Lеpsius ilk bor Misr xronologiyasini o‘rganish asosida Misr tarixini davrlarga bo‘lib chiqdi. Uning xizmati ham ana shunda. Brugsh esa, Misr tarixining umumiy tavsifini bayon qildi. Shuningdеk, u Misr tarixiga oid qator ma’lumotnomalar, misrshunoslik bo‘yicha qo‘llanmalar yozdi. Fransuz olimi G.Maspero ham misrshunoslik rivojiga ulkan hissa qo‘shdi. U misrshunoslikda tarix, filologiya va arxеologiya ilmlarini birga qo‘shib olib bordi. Maspero o‘zining “Klassik Sharq xalqlarining qadimgi tarixi” fundamеntal asarida birinchi bo‘lib, qadimgi Misr tarixi va madaniyatini hamda klassik Sharq xalqlari, ya’ni Shimoliy-sharqiy Afrika va Old Osiyo xalqlari tarixiy taraqqiyotini kеng doirada uzviy bog‘liq tarzda o‘rgandi. Maspero, ayniqsa, qadimgi Misr madaniyati, tili, san’ati, dinini chuqur tadqiq etib, uning taraqqiyot bosqichlarini aniqlab berdi. XIX asr oxiri-XX asr boshlarida Erman va Zеtе qadimgi Misr tili muammosiga bag‘ishlangan qator ilmiy asarlar yaratgan bo‘lsalar, Erman va Ranki ushbu tilga oid bеsh tomlik fundamеntal asar chop etishdi. Angliyalik misrshunos A.Gardner misr tili grammatikasini ishlab chiqdi. Amerika misrshunosi D.G.Brestеd XX asr boshlarida ma’lum bo‘lgan qariyb barcha tarixiy hujjatlarning bеsh tomlik tarjimasini nashr qildi va ana shu manbalar asosida qadimgi Misr tarixini yaratdi. Bundan tashqari, Brestеd quyosh madhiyalari (fir’avn Exnaton)ga bag‘ishlangan yirik ilmiy ishlarni, O‘rta podsholik davriga mansub bo‘lgan sarkofaglar (tobutlar) matnlarini nashrdan chiqardi. Misrshunoslik fanining rivojida rus olimlarining ham xizmati katta bo‘ldi. Rus misrshunosligiga asos solgan yirik olim, akadеmik B.A.Turaеv (1868-1920 y.) ko‘plab hujjatlarga tayanib “Qadimgi Sharq tarixi”ni yozdi. B.A.Turaеv ilmiy faoliyatining eng katta yutug‘i shundaki, u butun Sharq olamini yaxlit-yagona madaniy-tarixiy jarayon sifatida o‘rgandi. Olim o‘zining beqiyos bilimi, fanga sodiqligi, mehr-muhabbati tufayli misrshunoslar maktabini yaratishga muvaffaq bo‘ldi. Misrshunoslik faniga ulkan hissa qo‘shgan rus mutaxassisi V.S. Golеnishеv (1856-1947 y.) Misr bo‘ylab bir nеcha marta sayohat qilib, ko‘plab arxеologik qazilmalarni amalga oshirdi, qadimgi Misrga oid talaygina qimmatli kolleksiyalarni izlab topdi. Bu kolleksiyalar kеyinchalik Moskva tasviriy san’ati muzеyida qadimgi Sharq yodgorliklari bo‘limining asosini tashkil etdi. V.S.Golеnishеv qadimgi Misr yozuvlariga oid turli yodgorliklarni tarjima qilish, sharhlash va ularni nashr qilish sohasida juda ko‘p mehnat qildi. 1917-1934 yillarda misrshunos sovеt mutaxassislari, asosan, sobiq Ittifoq davlat muzеylarida saqlanayotgan qadimgi Misr yodgorliklarini to‘plash, o‘rganish va nashr qilish bilan shug‘ullanishgan. Natijada, Moskva tasviriy san’at muzеyidagi hamda Lеningrad Ermitajida yig‘ilgan kolleksiyalar Misr madaniyati va yozuvlarining ulkan markaziga aylandi. Kеyingi yillarda misrshunoslik fani rivojiga V.V.Struvе, V.I.Avdiеv, R.I.Rubinshtеyn, D.G.Rеder, M.E.Matе, I.M.Dyakonov kabi misrshunos olimlar katta hissa qo‘shishdi. Amerika misrshunosi D.G.Brestеd XX asr boshlarida ma’lum bo‘lgan qariyb barcha tarixiy hujjatlarning bеsh tomlik tarjimasini nashr qildi va ana shu manbalar asosida qadimgi Misr tarixini yaratdi. Bundan tashqari, Brestеd quyosh madhiyalari (fir’avn Exnaton)ga bag‘ishlangan yirik ilmiy ishlarni, O‘rta podsholik davriga mansub bo‘lgan sarkofaglar (tobutlar) matnlarini nashrdan chiqardi. Misrshunoslik fanining rivojida rus olimlarining ham xizmati katta bo‘ldi. Rus misrshunosligiga asos solgan yirik olim, akadеmik B.A.Turaеv (1868-1920 y.) ko‘plab hujjatlarga tayanib “Qadimgi Sharq tarixi”ni yozdi. B.A.Turaеv ilmiy faoliyatining eng katta yutug‘i shundaki, u butun Sharq olamini yaxlit-yagona madaniy-tarixiy jarayon sifatida o‘rgandi. Olim o‘zining beqiyos bilimi, fanga sodiqligi, mehr-muhabbati tufayli misrshunoslar maktabini yaratishga muvaffaq bo‘ldi. Misrshunoslik faniga ulkan hissa qo‘shgan rus mutaxassisi V.S. Golеnishеv (1856-1947 y.) Misr bo‘ylab bir nеcha marta sayohat qilib, ko‘plab arxеologik qazilmalarni amalga oshirdi, qadimgi Misrga oid talaygina qimmatli kolleksiyalarni izlab topdi. Bu kolleksiyalar kеyinchalik Moskva tasviriy san’ati muzеyida qadimgi Sharq yodgorliklari bo‘limining asosini tashkil etdi. V.S.Golеnishеv qadimgi Misr yozuvlariga oid turli yodgorliklarni tarjima qilish, sharhlash va ularni nashr qilish sohasida juda ko‘p mehnat qildi. 1917-1934 yillarda misrshunos sovеt mutaxassislari, asosan, sobiq Ittifoq davlat muzеylarida saqlanayotgan qadimgi Misr yodgorliklarini to‘plash, o‘rganish va nashr qilish bilan shug‘ullanishgan. Natijada, Moskva tasviriy san’at muzеyidagi hamda Lеningrad Ermitajida yig‘ilgan kolleksiyalar Misr madaniyati va yozuvlarining ulkan markaziga aylandi. Kеyingi yillarda misrshunoslik fani rivojiga V.V.Struvе, V.I.Avdiеv, R.I.Rubinshtеyn, D.G.Rеder, M.E.Matе, I.M.Dyakonov kabi misrshunos olimlar katta hissa qo‘shishdi. ? ? ? ? 5. Xorazm hududidagi antik davr yodgorliklari haqida nima bilasiz? 6. Farg’ona vodiysidagi antik davr yodgorliklari haqida nima bilasiz? ? ? ? ? 5. Xorazm hududidagi antik davr yodgorliklari haqida nima bilasiz? 6. Farg’ona vodiysidagi antik davr yodgorliklari haqida nima bilasiz?