Antimikrob moddalar. Dezinfektsiyalovchi va antiseptik moddalar Reja: 1. Antimikrob moddalar haqida tushuncha. 2. Galogen saqlovchi birikmalar. 3. Alifatik qatoriga mansub va al’degidlar guruhi antiseptiklari 4. Xlor preparatlari. Fenollar, kislotalar, ishqorlar, sovunlar TAYANCH TUSHUNCHALAR: Formaldegid guruxiga kiruvchi preparatlarga umumiy xarakteristika. Farmakodinamikasi, qo‘llash va saqlash qoidalari xaqida. Kislorod beruvchi moddalarga umumiy xarakteristika. Ularning axamiyati, ta’sir mexanizmi to‘g‘risida. Xlor preparatlarining ta’sir mexanizmi, axamiyati qo‘llanilishi to‘g‘risida. Kislota ishqor va sovunlarning axamiyati, qo‘llanilishi saklash qoiidalari to‘g‘risida. Fenol va uning birikmalariga umumiy xarakteristika, ularning axamiyati, qo‘llanilishi dozalari va saqlash qoidalari haqida. Mikroblarga qarshi va parazitlarga qarshi vositalar. Ma’lumki, yuqumli kasalliklarni turli qo‘zg‘atuvchilar chaqiradi. Bular bo‘lishi mumkin : mikroblar protozoylar, gelmentlar va ektoparazitlar. Bu kasalliklarga qarshi kurashning eng asosiy yo‘li bu kasallik qo‘zg‘atuvchilarni yo‘qotishdir. SHu maqsadda bakteriotsit dorilar, protozootsidlar, insektitsidlar va gelmentotsidlar qo‘llaniladi. Bakteriotsidlar – mikroblarni rivojlanishini turli darajada to‘xtatadigan moddalar. Bu dorilarni ba’zilari o‘ldiradi – bakteriotsid, ba’zilari rivojlanishini to‘xtatadi – bakteriostatiklar. Yuqumli kasalliklar qo‘zg‘atuvchilari atrof muhitda, shilliq pardalar, teri va yaralarda hamda qon va to‘qimalarda bo‘lishi mumkin. Mikroblarni o‘ldiradigan yoki ularni rivojlanishi uchun noqulay sharoit yaratadigan dori vositalariga antimikrob vositalar deyiladi. Antimikrob moddalar bo‘linadi: 1. Dezinfeksiyalovchi moddalar – binolar,jixozlar, transport va boshqa tashqi muhit ob’ektlarida mikroblarni yo‘qotadi. Antimikrob vositalar ta’sir mexanizmi mikrob xo‘jayralarida bioximik protsesslar va fiziko – kimik xususiyatlarni buzishga asoslangan, ya’ni oqsillar ivitish, xo‘jayrani suvsizlantirish, oksidlash, pH ni o‘zgartirish, fermentlarni buzish va h. k Formaldegid guruxi. 1. Formalin – bu 40% li formaldegid eritmasi, rangsiz, tiniq suyuqlik, o‘tkir hidli. Ta’siri. Sporo hosil qiluvchi mikroorganizmlar, viruslar va zamburug‘larga kuchli antimikrob ta’sir etadi. Og‘iz orqali qo‘llansa achishga qarshi ta’sir etadi. Konsentrlangan eritmalari to‘qimalarni qitiqlaydi va qo‘ydiradi. Teri yuzasiga qo‘llanganda qitiqlovchi, kuydiruvchi, antimikrob, parazitlarga qarshi va dezodorant ta’sir etadi. Qo‘llanilishi: formalin chorva binolarini dezinfeksiya qilish keng qo‘llaniladi.Buning uchun 1 – 3 % li eritmalari; 1-2% li eritmasi timpaniyada , atoniyada; instrumentlar, transportni mikrobsizlantirish; 2 – 5 % li liniment holida qo‘tirga qarshi va patanatomik preparatlarni konservatsiya qilish maqsadida qo‘llaniladi. 2. Geksametilen tetramin (urotropin ) – oq kristall poroshok, suvda eriydi. Ta’siri: Organizmga tushgach, kislotali muhitda farmaldegid va ammikga parchalanadi va antimikrob ta’sir etadi. Qo‘llanilishi: buyrak, siydik pufagi va chiqaruv yo‘llari yallig‘lanishlarida venagayoki og‘iz orqali qo‘llaniladi. Doza Og‘iz orqali va venaga: ot va qoramol 5,0-20,0; qo‘y va cho‘chqa 2,0- 5,0; itga 0,5-0,2; tovuq 0,001-0,05. Kislorod beruvchi moddalar. Bu guruhga kiruvchi moddalar oksidlash xususiyatiga ega, jumladan o‘zidan atomar kislorod berib, kuchli ta’sir xususiyatiga ega bo‘ladi va mikroblar bilan uchrashganda ularni o‘ldiradi. Bu dorilar kuchli va tez bakteriotsid ta’sir etadi. Ularni bu xususiyati shilliq pardalar va yaralarda mikroblarni vegetativ shakllarni yo‘q qilishda katta ahamiyatga ega. Atomar kislorod yallig‘lanish mahsulotlari bilan oson birika oladi. Natijada dezodorant ta’sir etadi. Mahalliy – burushtiruvchi va qitiqlovchi ta’sirga ega. Katta konsentratsiyalarda mikrob xo‘jayralarni o‘ldiradi. 1. Vodorod peroksid. H2O2 amaliyotda bu moddani 30% li va 3% li eritmalari keng qo‘llaniladi. 3% li eritmalari tashqi tomonga dezinfeksiya, dezodoratsiya uchun va yaralarni tozalash uchun. Konyuktivit, faringit, va akusherlik amaliyotida 1- 2 %li eritma qo‘llaniladi. 2. Kaliy permanganat KMnO4 - to‘q binafsha rangli kristall, suvda eriydi. Antimikrob, dezodorant, marganits tuzlari esa burishtiruvchi ta’sirga ega. 0,1 – 1% li eritmalari antiseptik, dezodorant, burishtiruvchi vosita sifatida kataral yiringli stomatit, faringit, endometritda; kuyganda 2 – 4% li eritmasi kompress qilinadi; 2 – 4 %li eritmalari dezinfeksiya va dezodoratsiya sifatida bozorlarda go‘sht do‘konlari, idishlarga qo‘llaniladi. Xlor preparatlari. Xlor tabiatda keng tarqalgan. Xlor bizga ma’lum preparatlar Na Cl, CaCl, xlorofos kabi preparatlar tarkibiga kiradi. Bundan tashqari, xlorni shunday prepartlar borki, ularni farmokologik aktivligi erkin holatdagi xlor bilan bog‘liq,ular hammasi mikroblarga qarshi ta’sir ko‘rsatadi. 1. Kalsiy gipoxlorid ( ohak ) – oq rangli poroshok. Agar havodan namlik olsa, aktivligi yo‘qoladi. Tarkibida 30% gacha aktiv xlor saqlaydi. Ta’siri. Kuchli antimikrob ta’sirga ega, mikroblarni barcha vegetativ va sporalarini o‘ldiradi. Xlor suv bilan qo‘shilsa vodorod xlorid, keyin u ham parchalanib atomar kislorod hosil qiladi: Sl2+H2O =HCl+HClO HClO = HCl + O Atomar kislorod antimikrob, dezodorant ta’sirga ega. Qo‘llash. molxonalar go‘sht saqlaydigan binolar chorva mahsulotlari tashiydigan transportlar, go‘ngxonalar dezinfeksiya qilinadi. Yuqimli kasalliklar chiqqanda dezomat va dezobarlarga qo‘shiladi. Bu preparat eritma holida 1 – 5% yoki quruq poroshok holida qo‘llaniladi. 2.Xloramin B – oq poroshok . xlor hidi sezilib turadi, tarkibida 25 – 29% aktiv xlor saqlaydi, suvda eriydi. Bu modda ham organik moddalar bilan to‘qnashganda atomar kislorod ajratib, kuchli bakteriotsid ta’sirini namoyon etadi. Qo‘llash. 0,5 – 2% li eritmasi vet vrach qo‘llarini; 0,2 – 0,3% li eritmalari og‘iz, ko‘z shilliq pardalarni; 2 – 10%li eritmalari suv, jun, teri va binolarni dezinfeksiya qilish uchun qo‘llaniladi. Kislotalar. Dissotsiatsiyalanish darajasiga qarab: kuchli, o‘rta, kuchsiz kislotalarga bo‘linadi. Kuchli kislotalar – qitiqlovchi, kuydiruvchi va antimikrob, kuchsizlar esa yallig‘lanishlarga qarshi va antiseptik ta’sir ko‘rsatadi. Kislotalar ishqorlarni neytrallaydi, oqsillar parchalanishini tezlashtiradi, albuminatlar hosil qiladi, to‘qimalardan suvni tortib oladi. 1.Xlorid kislota ( NSl ) – rangsiz tiniq suyuqlik. Ta’siri. Bu kislota doim oshqozon shirasi tarkibida bo‘ladi. U oqsillarni parchalaydi, va oshqozonda mikroblarni rivojlanishini to‘xtatadi. oshqozon osti bezi va o‘t sekretsiyasini kuchaytiradi. Oshqozonda achish holatlarini oldini oladi. Bakteriostatik va bakteriolitik ta’sirga ega. Qo‘llanilishi. Oshqozon shirasi kislotaligi pasayganda, oshqozonda achish holatlarida, ishqorlar bilan zaharlanganda, ovqat hazm qilish buzilganda 0,1 – 0,4 % li eritma holida qo‘llaniladi. Doza. Suyultirilgan holda otlarga 10,0-20,0; qoramol 15,0-20,0; qo‘y 2,0-5,0; cho‘chqa 1,0-2,0; itlarga 0,1-0,5. 2. Sut kislota – siropga o‘xshash sariq suyuqlik, suvga aralashadi. Ta’siri. Og‘iz orqali qo‘llanilganda antimikrob va achishga qarshi ta’sir etadi, oshqozon sfinktrlari spazmini bo‘shatadi va gaz chiqishiga yordam beradi. Tashqi tomonga qo‘llaganda dezinfeksiyalovchi va kuydiruvchi ta’sir etadi. Qo‘llanilishi. Otlarni oshqozoni o‘tkir kengayishida, kavshovchilar oshqozonida gaz to‘planganda 2% li eritma holida qo‘llaniladi. Doza. Otlarga 5,0-15,0; qoramol 8,0-15,0; qo‘y 1,0-3,0; itlarga 0,2-0,1 3.Sirka kislota – rangsiz suyuqlik. Bu kislota antiseptik va achishga qarshi vosita hisoblanadi. Qo‘llanilishi. Davolash maqsadida qo‘llaniladi. Bu kislota amaliyotda 0,2 – 1% li eritmasi bitlashga qarshi tashqi tomonga, 2 – 3% li eritmasi antiseptik va yallig‘lanishga qarshi vosita sifatida og‘izda ovsil bilan shikastlansa, ishqorlar bilan zaharlanganda, ovqat hazm qilishni yaxshilash, timpaniyada qo‘llaniladi. Doza. Suyultirilgan shaklda ot va qoramol 10,0-40,0; qo‘y 5,0-10,0; cho‘chqa 2,0-5,0; itlarga 1,0-2,0. Ishqorlar Ishqorlar gidroksil anion ( ON ) saqlaydi, asosiy ta’sir unga bog‘liq. Ishqorlar ichida gidrooksidlar aktiv bo‘lib, terini kuydiruvchi va antimikrob ta’sirga ega,