AORTA: BO‘LIMLARI, AORTA RAVOG‘I. UMUMIY VA TASHKI UYKU ARTERIYASI. BOSH VA ORQA MIYANING QON BILAN TA’MINLANISHI. YIRIK TOMIRLAR KLINIK ANATOMIYASI, PULSATSIYA NUQTALARI. Aorta -aorta. Odamning arteriya qonini tarqatadigan asosiy qon tomir bo‘li hisoblanadi. Yurakning chap qorinchasidan chiqib, o‘zaro tutashgan (davom etadigan) uch qismga : ko‘tariluvchi aorta ascendens ga,aorta ravog‘iga arcus aortae, tushuvchi aortaga aorta descendens g bo‘linadi. Arterial naycha ductus arteriosus yoki Botalov naychasi - xomila taraqqiyoti davrida o‘pka arteriyasini tushuvchi aorta bilan qo‘shib turadi va oldingi ko‘ks oralig‘i bo‘shlig‘ida joylashadi. Bola tug‘ilganidan so‘ng (3-5 kunlarda) arterial naycha puchayadi keyingi 3- oylarda arterial boylam ligamentum arteriosum ga aylanadi. Katta qon aylanish doirasining arteriyalari. Aorta aorta - yurakning chap qorinchasidan chiqib, eng katt arteriya bo‘lib hisoblanadi. Aortada uch bo‘lim tafovut etilib, unin ko‘tariluvchi qismi - pars ascendens aortae; aorta yoyi - arcus aortae; pastga tushuvchi qismi - pars descendens aortae tafovut etiladi. Ko‘tariluvchi aorta - aortae ascendens dan yurakni arterial qo bilan ta’minlovchi tojsimon arteriyalar - a. coronariae dextra e sinistra chiqadi. Bu tojsimon arteriyalar aortaning yarimoysimo klapanlarining ostidan boshlanadi. Aorta yoyi - arcus aortae dan : o‘ng tarafda yelka - bo‘yi stvoli - truncus brachiocephalicus; chap tarafdagi umumiy uyqu arteriyasi - a. carotis communis sinistra; chap tarafdagi o‘mrov ost arteriyasi - a. subclavia sinistra ajraladi. Bo‘yin-yelka stvoli - truncus brachiocephalicus dan qalqonsimon bezni arteriyasi - a. thyroidea ima ajralganidan so‘ng, bo‘yin-yelka stvoli ikkiga : o‘ng umumiy uyqu arteriyasi - a. caroti communis dextra va o‘ng o‘mrov osti arteriyasi - a. subclavia dextr ga bo‘linadi. Umumiy uyqu arteriyalari - a. carotis communis - tashqi uyq arteriyasi - a. carotis yexterna va ichki uyqu arteriyasi - a. caroti interna larga bo‘linadi. Tashqi uyqu arteriyasi. Tashqi uyku arteriyasi a. corotis externa ning tarmoqlari 4 guruxga bo‘lib o‘rganiladi: oldingi, orqa, ichki ( medial ) va yuqorig (oxirgi-yakuniy)tarmoqlar. Tashqi uyku arteriyasining oldingi tarmoqlari: 1. Yuqorigi qalqonsimon arteriya a. thyroidea superior : qalqonsimo bezlarni, til ostki suyagini, hiqildoqni va o‘mrov-tush-so‘rg‘ichsimo muskulini kon bilan ta’minlaydi. Tarmoqlari orasida hiqildoqnin ustki arteriyasi a. laryngea superior ajralib turadi. 2. Til arteriyasi a. lingualis - tilni kon bilan ta’minlashdan tashkari: til osti suyagini, til osti mushagi, til osti so‘lak bezini, pastki jag‘ning - til tarafidagi shilliq qabatini ham qon bilan ta’minlayd va a. sublingualis tarmog‘i deyiladi. 3. Yuz arteriyasi a. facialis - chaynov mushagining oldidan o‘tib, og‘i burchagi sohasidan-ko‘zning ichki burchagigacha yo‘naladi va shu sababl oxirgi tarmoqlarini a. angularis deyiladi. Yuz arteriyasidan quyidagi tarmoqlar ajraladi: a) ko‘tariluvchi tanglay arteriyasi a. palatina ascendens-halqumnin yuqori qisuvchi mushagini, yumshoq tanglay mushaklarini va shilliq qavatini, tanglay murtaklarini qon bilan ta’minlaydi. b)tanglay murtagining tarmog‘i a. tonsillaris. v) jag‘ osti so‘lak bezini qon bilan ta’minlaydigan tarmoq a. submandibulari g) engak osti arteriyasi a. submentalis- til osti suyagining ustid joylashgan muskullarni qon bilan ta’minlaydi: ye) pastki labni ta’minlaydigan arteriya a. labialis inferior; j) ustki labni ta’minlaydigan arteriya a. labialis superior; Tashqi uyku arteriyasining orqa tarmoqlari: 1. Tush-o‘mrov- so‘rg‘ichsimon mushagining qon bilan ta’minlaydigan tarmok a. sternocleidomastoidea. 2. Ensa arteriyasi a. occipitalis-ensa sohasidagi mushaklar va teri,quloq suprasi va qisman bosh miyaning qattik pardasini qon bila ta’minlaydi. 3. Quloqning orqa arteriyasi a. auricularis posterior ham ensa soxasidagi mushak va terisida, hamda quloq suprasida tarkaladi. Tashqi uyku arteriyasining ichki (medial) tarmoqlari: 1. Halqumning ko‘tariluvchi arteriyasi a. pharingea ascendens-halqu mushaklarini, yumshok tanglay mushaklarini va qisman bosh miya qatti pardasini qon bilan ta’minlaydi. Tashqi uyku arteriyasining oxirgi (yakuniy) tarmoqlari: 1. Yuqori jag‘ arteriyasi a. maxillaris - chakka osti chuqurchasi soxasida joylashgan bo‘lib, oxirgi tarmoqlari- kanot-tanglay chuqurchasi sohasida tarmoqlanadi. Shu sababdan bu arteriyaning tarmoqlari u sohaga bo‘lib urganiladi: pastki jag‘ sohasidagi, chakka osti chuqurchasi sohasidagi va kanot - tanglay chuqurchasi sohasidagi tarmoqlar. Pastki jag‘ sohasidan 3 ta arteriya ajraladi. a) pastki jag‘ tishlarini ta’minlaydigan arteriya a. alveolaris inferior- pastki jag‘ suyagining kanali bo‘ylab yo‘naladi va tishlarni,pastki jag‘ suyagini, milklarni qon bilan ta’minlaydi. Bu qon tomirning oxirgi tarmoqlari a. mentalis engak teshigidan pastki labning shu sohasida tarmoqlanadi. Pastki jag‘ kanaliga kirish teshigidan yuqoriroqda pastki jag‘ tishlarini ta’minlaydigan tarmoqdan - jag‘-til osti mushagiga arteri a. mylohyoidea ajraladi. b) quloq suprasining chuqur arteriyasi a. auricularis profunda tashqi eshituv yuli va nog‘ora pardalarini qon bilan ta’minlaydi. v) nog‘ora bo‘shlig‘ining oldingi arteriyasi a. tympanica anterior fissura petrotympanica tirqishi orqali nog‘ora bo‘shlig‘iga o‘tib,shilliq qavatini qon bilan ta’minlaydi. Yuqori jag‘ arteriyasining chakka osti chuqurchasi sohasidagi tarmoqlari: a) bosh miya qattiq pardasining o‘rta arteriyasi a. meningea media ponasimon suyakning qirrali teshigi orqali kalla ichiga kirib, qattiq parda, uch shoxli nerv tuguni hamda nog‘ora bo‘shlig‘ining shilliq qavatlarini qon bilan ta’minlaydi. b) chakka mushagini ta’minlaydigan chuqur arteriyalar aa. temporalis profundea anterior et posterior. v) chaynov mushagini qon bilan ta’minlaydigan arteriya a. masseterica. g) yuqori jag‘ katakchalarning orqa arteriyasi a. alveolaris superio posterior- yuqori jag‘ suyagidagi shu nom bilan ataladigan teshikchala orqali yo‘nalib, yuqori katta jag‘ tishlarini, shu soha milkini hamd yuqori jag‘ suyagi bo‘shlig‘ining shilliq qavatini qon bilan ta’minlaydi. d) lunj arteriyasi a. buccalis - lunj sohasidagi mushakni , shilli44 pardasini, shu soha milkini qon bilan ta’minlaydi. ye) ichki va tashqi qanotsimon mushaklarni qon bilan ta’minlaydiga arteriya a. pterygoidea. Yuqori jag‘ arteriyasining qanot-tanglay chuqurchasi sohasidagi tarmoqlari: a) ko‘z kosasining ostki devori bo‘ylab yo‘naladigan arteriya a. infraorbitalis. Bu arteriya ko‘z kosasiga- pastki tirqish fissura orbitalis inferior orqali o‘tib pastki devor bo‘ylab yo‘naladi va ko‘ kosasining ostidagi teshik orqali yuzda paydo bo‘ladi. Ko‘z kosasinin pastki devori bo‘ylab yo‘nalaetgan arteriyadan - yuqori jag‘ suyaginin ichiga o‘rta va oldingi katakcha tarmoqlari aa. alveolaris superiore anteriores et media yo‘naladi. Bu tarmoqlar yuqori jag‘da joylashga kichik oziq tishlarni, kesuv tishlarini va milklarini qon bila ta’minlaydi. A. infraorbitalis ko‘z kosasi bo‘shlig‘ida ko‘z soqqasinin mushaklarini qon bilan ta’minlaydi va oxirgi tarmoqlari ko‘z kosasining ostidagi teshik orqali o‘tib yuzda tarkaladi. Bu tarmoqlar yuqori lab sohasidagi mushaklarda va terida tarqaladi. b) Tanglayning tushuvchi arteriyasi a. palatina descendens – qanot-tanglay chuqurchasidan - katta tanglay kanali canalis palatinu major orqali o‘tadi. Arteriyaning tarmoqlari qattiq va yumshoq tanglayda tarmoqlanadi va a. palatina major et minor deyiladi. Asosiytarmoqning boshlanish joyidan a. canali pterygoidei ajraladi va sh nom bilan ataladigan kanal orqali o‘tib halqumning burun qismid tarmoqlanadi. v) Ponasimon - tanglay arteriyasi a. sphenopalatina - shu noml teshik orqali o‘tib, burun bo‘shlig‘ining shilliq qavatida tarqaladi. Bu tarmoqning oxirgi shoxlari - kesuv tishlari joylashadigan katakchalar orasidagi kanal orqali o‘tib, qattiq tanglayda tarmoqlanadi. 2) Chakkaning yuza arteriyasi a. temporalis superficialis tashqi uyku arteriyasining oxirgi tarmoqlari bo‘lib hisoblanadi v quyidagi shoxchalarga bo‘linadi: a) yuzning ko‘ndalang arteriyasi a. transversa faciei - yono44 ravog‘i bo‘ylab yo‘naladi; b) quloq oldi bezi arteriyalari a. parotidea; g) Quloq suprasining oldingi arteriyasi a. auriculari anterior- tashqi quloq va tashqi eshituv yulini qon bilan ta’minlaydi. v) Chakkaning o‘rta arteriyasi a. temporalis media - chakka mushagida tarqaladi;