APPLIKATSIYA VA MOZAIKA BILAN ISHLASH DARSLARINI TASHKIL ETISH METODIKASI Reja: 1. Applikatsiya va mozaika san’ati haqida tushuncha. 2. Applikatsiya va mozaika bilan ishlash texnologiyasi. 3. Applikatsiya va mozaika bilan ishlash darslarini to‘g‘ri tashkil etish talablari. Applikatsiya va mozaika ishlarining o‘quvchilar tarbiyasidagi ahamiyati. 4. Texnika xavsizligi qoidalari. Tayanch tushunchalar:: applikatsiya, qog’oz, tasvirlash, kompozitsiya, detall, ijod. Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: ko’rgazmali, muammoli, aqliy hujum, “Bilaman.Bilishni xohlayman.Bilib oldim.” Applikatsiya tasvirlash texnikasining turli formalarini qirqish va ularni fon tarzida qabul qilingan materiallar hisobiga mustahkamlashga asoslanuvchi turidir. Bu applikatsiyadan faqat bezash maqsadlarida ko‘rgazmali qurollar, turli o‘yinlar uchun qo‘llanmalar, o‘yinchoqlar, bayroqlar, suvenirlar, devoriy gazetalar, stendlar va hakozalarni bezashda ishlatiladi. Applikatsiya bilan shug‘ullanish o‘quvchilarni garmonik rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Applikatsiya ijodni rivojlantirishda katta yordam beradi tasavvurni boyitadi, kuzatuvchanlik va diqqatni faollashtiradi, irodani tarbiyalaydi, chamalash va rangni sezishni o‘stiradi. Applikatsiya ishini bajarishda asosiy e’tibor uning umumiy ko‘rinishiga qaratilishi kerak. Yaxshi o‘ylangan kompozitsiya, ya’ni tasvirlash lozim bo‘lgan narsalarni joylashtirish applikatsiyaning muvaffaqiyatining garovidir. Tasvirlash lozim bo‘lgan narsalar yordamida figura va narsalarning holati aniqlanadi, tasvirlangan hodisalarning uyg‘unligiga erishiladi. Tasvirning barcha detallari, hatto eng kichiklari ham qog‘ozdan qirqiladi, ularni chizmaslik kerak. Tayyorlangan detallar yelimlanadigan sath, ya’ni fonga joylashtiriladi va o‘ylangan tasvir hosil qilinadi, agarda bu tasvir ma’qul bo‘lmasa detallar boshqacha joylashtiriladi. Detallarni yopishtirishda joyni adashtirmaslik uchun ularning o‘rnini qalam bilan belgilab qo‘yiladi. Misol tariqasida eng oddiy geometrik shakl – kvadratni olib, uning almashinishini hosil qilish uchun turli holatlarda joylashtirib ko‘ramiz. Ishni boshlash uchun markazni topish, simmetriya o‘qini o‘tkazish va elementlarni shunga ko‘ra joylashtirish lozim. Ish mavzu va fikrni tanlashdan boshlanadi. Ko‘pincha ochiq tondagi qog‘oz va fon tanlanadi. Applikatsiya mo‘ljallangan tasvir va elementlar miqdori qog‘ozni tanlashni belgilaydi. Tasvir ustida ishlanganda asosiy e’tibor tanlangan mavzuning mazmuniga, kerakli materiallar, ularning o‘lchamlari, ranglarini tanlashga qaratiladi. Tasvir hajmiga ko‘ra eng katta element asosiy tematik element bo‘lishi kerak. Namuna tariqasida 1-sinf o‘quvchilari 8-Mart uchun tabriknoma yasashlari mumkin. Bu ishda bolalar andoza bilan ishlaydilar, taxlash va simmetrik qirqishni eslaydilar, chamalash ko‘nikmalarini sinaydilar va rangli qog‘ozdan ingichka oq va sariq to‘g‘ri chiziqlarni qirqadilar. Quyosh uchun kvadrat qog‘ozdan doira qirqsa bo‘ladi. Bolalar yasagan gullar turlicha bo‘lishi mumkin. Novdalar ham qo‘lda qirqiladi.Suhbatni o‘qituvchi “8 Mart kuni” haqida olib boradi va bunda sovg‘a masalasini eslatib o‘tadi. Eng yaxshi sovg‘a o‘z qo‘li bilan yasagan sovg‘adir. Suhbatni mehribon buvijonlarimi onajaonlarimiz, opa-singillarimiz haqida bo‘lishi mumkin.Shundan keyin namuna ko‘rib chiqiladi, uning elementlari, ish usullari, kerakli materiallar aniqlanadi va ishning borishi belgilanadi. 1.Tabriknoma uchun rangli qog‘oz tayyorlanib u ikkiga buklanadi; 2. Ko‘k rangdagi qog‘ozga to‘g‘ri burchak chiziladi, uning o‘lchami uzunasiga, tabriknoma ustining uzunligidan 1 sm kam, eniga esa enining yarimidan 2 sm atrofida kattaroq; 3. Ko‘k qog‘ozdan qirqilgan to‘g‘ri burchak taklifnomaning ustiga yopishtiriladi, bunda ko‘k qog‘oz taklifnomani bo‘yashda halaqit bermasligi uchun bukish chizig‘ining chap tomonidan ozgina joy qoldirib yopishtiriladi; 4. Endi quyosh va uning nurlari uchun yoy qirqiladi. Buning uchun kvadrat shakldagi qog‘ozni kerakli o‘lchamda qirqiladi; 5. Namuna asosida quyosh nuri qirqiladi; 6. Och ko‘k va jigar rang qog‘ozdan ikkita shox qirqib, namunadagidek yopishtiriladi; 7. Gullar qirqib yopishtiriladi. Ish ijodiy tarzda bo‘lganligi uchun o‘quvchilar gullarni shoxlarga o‘zlari mustaqil joylashtiradilar. Barglarni o‘qituvchi tarqatgan andoza bo‘yicha qirqadilar. Tabriknomaning ichki tomoni naqsh bilan bezatilib, tabrik so‘zi yoziladi.Mozaika monumental dekorativ sa’nat turlaridan biridir. Turli davrlarda va turli mamlakatlarda mozaika qo‘llaniladigan materialiga ko‘ra ham, naqo‘ va rasmlariga ko‘ra ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan. O‘rta Osiyo madrasalari, machitlar, hukmdorlarning saroylari mozaika bilan bezatilgan. Mozaika hozirgi kunda monumental sa’natga aylangan. Mozaika bilan binolarning tashqi qismlari, devorlari va halq amaliy sa’nati asarlari bezatiladi. Mozaika ishlarida oyna, sapol plitalaridan ofdalaniladi. Loasda rangli ko‘zgu parchalaridan ajoyib mozaika asarlari yaratiladi, ular quyoshda bir-biriga qo‘shilib va porlab, shodlik kayfiyatini yaratadi. Mozaika bu rasm sathida ayrim-ayrim parchalar (qog‘oz, oyna, sapo, gul tojibarglari, tuxum po‘sti va shu kabilar) qo‘yib chiqishdir. 1. Tuxum po‘stidan mozaika ishlarini bajarish uchun yuvib quritilgan tuxum po‘sti mo‘yqalam yordamida akvarel bo‘yoqlari bilan kerakli ranglarga bo‘yaladi. 2. Bo‘yoq qurigandan keyin tuxum po‘stini tanlangan rasmga ko‘ra mayda va yirik bo‘laklarga bo‘linadi. 3. Tuxum po‘stidan mozaika qilishda shunday tasvirni tanlash kerakki ularning konturlari mumkin qadar tekis va mayda egri-bo‘grilari bo‘lmasligi kerak. 4. Kontur qora qog‘oz orqali o‘tkaziladi yoki shablondan aylantirib chiziladi. 5. Avval rasm sathining bir qismiga yelim surtiladi. U yerga tuxum po‘sti terib siqiladi, keyin ikkinchi qismiga ham shu tartibda davom ettiriladi. 6. Ortiqcha yelim toza latta bilan artib tozalanadi, po‘st yaxshiroq yopishishi uchun ustidan sekin bosib qo‘yiladi. Bunday ish odatda eng oddiy konturlardan boshlanadi. Keyinroq konturlar ancha murakkablashadi.Turli meva va sabzavot, poliz ekinlarining urug‘lari, danak, baliq tangalari, chig‘anoq, mayda toshlar bilan xilma-xil mozaika ishlarini bajarish mumkin. Applikatsiya tasvirlash texnikasining turli formalarini qirqish va ularni fon tarzida qabul qilingan materiallar hisobiga mustahkamlashga asoslanuvchi turidir. Applikatsiya tushunchasi xususiyatlari va materiallariga ko‘ra xilma-xil bajarilishi texnikasining o‘xshashligi bilan birlashgan badiiy asarlarni yaratish usullarini o‘z ichiga oladi. Har bir material applikatsiyasi bajarilish texnikasiga jiddiy ta’sir ko‘rsatuvchi xususiyatlarga ega, masalan, qog‘oz, limon, daraxlar po‘stlog‘lari fonga turli yelimlar bilan yopishtiriladi. Applikatsiya – badiiy asar yaratishning eng sodda va oson usulidar. Bu applikatsiyadan faqat bezash maqsadlaridagina ko‘rgazmali qurollar, turli o‘yin uchun qo‘llanmalar, o‘yinchoqlar, bayroqchalar, bezaklar, shu kabilarni yaratishdan keng qo‘llash imkonini beradi. Dekorativ applikatsiya – u naqsh, gullardan tashkil topib, alohida-alohida tasvirlardan tarkib topuvchi predmetli, hodisa, harakatlar uyg‘unligini aks ettiruvchi syujetdan iborat bo‘lishi mumkin. Applikatsiya tasvirlash texnikasini turli formalarini qirqish va ularning fon tarzida qabul qilingan materiallar hisobga mustahkamlashga asoslanuvchi turidir. Applikatsiya 2500 yil muqaddam ko‘chmanchi xalqlar orasida paydo bo‘lgan. Ular applikatsiyadan kiyim-bosh, turar joylarini bezatishda ishlatganlar. Applikatsiya turli xalqlarda turli materiallardan tayyorlangan. Masalan, yoqutlar applikatsiya ishida po‘stlog‘dan foydalanishgan, bo‘yalgan po‘stlog‘dan qilingan applikatsiyalar bilan ular o‘tovlarini bezashgan. Xanti-mansi, evenk va boshqa shimoliy xalqlari applikatsiyada teri, sukno, mo‘yna ishlatishgan. Komi, qozoq, kalmik, osetin, buryat va boshqa xalqlar applikatsiyadan milliy kiyim, uy- ro‘zg‘or predmetlarini bezashda foydalanishgan. Applikatsiya ishida asosiy material qog‘ozdir, dazmollangan yoki kraxmallangan bo‘lakchalardan ham foydalanish mumkin. Bu materiallar bilan bir qatorda somon, quritilgan o‘simliklar, urug‘-danaklar, barglar va shu kabilardan ham foydalansa bo‘ladi. Qog‘ozning yaltiraydigan marmar, bosma gul tushirilgan-barxat, kumush va bronza, rasm solish va chizmachilik qog‘ozi navlari applikatsiya uchun yaroqlidir. Applikatsiya bilan shug‘ullanish o‘quvchilarni garmonik rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Applikatsiya ijodni rivojlantirishga yordam beradi, kuzatuvchanlik, diqqat va tasavvurni faollashtiradi, irodani tarbiyalaydi, qo‘l mehnati, tasvirni his qilish, chamalash va rangni sezishni o‘stiradi. Rangli kog‘oz yoki boshqa materialdan tasvir ustidagi ish badiiy didni avj oldiradi. Applikatsiya ishlari doimo xotirada saqlanishi haqida majburiy qoida sifatida bajarilishi lozim bo‘lgan izchillikda ado etiladi. Istalgan applikatsiya syujetni tanlashdan boshlanib, undan keyin applikatsiya eskizi, qog‘oz tanlash, kerakli detallarni qirqish, ularni fonga kuyish, yelimlash va nihoyat kuritish jarayonlari keladi. Oddiy applikatsiyalar eskizsiz bajariladi. Applikatsiya ishlarini bajarishda asosiy e’tibor uning umumiy kompozitsiyasiga qaratilishi kerak. Yaxshi uylangan kompozitsiya, ya’ni tasvirlash lozim bo‘lgan narsalarni joylashtirish-applikatsiya muvaffaqiyatining garovidir. Eng oddiy applikatsiyalar bu geometrik figuralardan qilingan ornamental applikatsiyalardir. Avval ornament eskizi tuziladi, so‘ngra kerakli detallar o‘lchami va mikdori hisoblanadi. Detallarni tayyorlab ma’lum tartibda joylashtiriladi va yopishtirishni qaysi detaldan boshlash kerakligi aniqlanadi. Applikatsiyada avval eskizi tuziladi, so‘ngra kerakli detallar o‘lchami va miqdori hisoblanadi. Detallarni tayyorlab ma’lum tartibda joylashtiriladi va yopishtirishni qaysi detaldan boshlash kerakligi aniqlanadi. So‘ngra tayyorlangan materiallar bir-biriga yopishtiriladi. Geometrik shaklli applikatsiyalar. Bajarilish texnikasiga ko‘ra applikatsiyaning eng oddiy turlaridan biri geometrik shaklli appilkatsiyalardir. 1 va 3 sinf o‘quvchilari geometrik shaklli applikatsiyani bajarishda quydagi bilimlarni egallaydilar. 1. Geometrik shakllar: kvadrat, to‘g‘ri burchak, uchburchak, aylanani qog‘oz bo‘lagidan va o‘lchov asboblari yordamida hosil bo‘lishi haqidagi mavjud bilimlarni mustahkamlaydilar. 2. Badiiy didni o‘stiradi, rasm darslarida polosa, doira, kvadratda ornamentlar tuzish bo‘yicha olingan bilimlarni chuqurlashtiradilar. 3. Ayrim predmetlarni detalma-detal tahlil qilib geometrik shakllarni to‘g‘ri idrok etishni o‘rganadilar. 4. Bolalarni “ko‘p, kam, uzunasiga, ko‘ndalangiga, qism va qatlam, ikki qismga qirqish, to‘rt qismga, teng qismlarga” kabi tushunchalari mustahkamlanadi. 5. Bolalar ranglar uyg‘unlagini to‘g‘ri tanlashni o‘rganadilar. Ularda estetik did tarbiyalanadi. Geomterik shaklli applikatsiyalarni ham dekorativ-ornament, predmet, syujetli applikatsiyalarga ajratish mumkin. Doira, kvadrat va ovaldan ornamentlar yasash. Ornament detallari: turli o‘lchamdagi kvadrat, uchburchaklar tayyorlanadi. Kvadratda naqsh diogonal bo‘yicha tuziladi – bunda shakllarni simmetrik joylashtirish qo‘lay. Doirada naqsh markazdan radiuslar bo‘ylab tuziladi. Geometrik figuralardan predmetli applikatsiyalar. Bolalarni predmetlarni fazoviy idrok etishini rivojlantirish kerak. Buni atrofimizni o‘rab turgan narsalar: uy, archa, daraxt, mashina, idish-tovoq, jonivorlar, gullar va shu kabilarni u yoki bu darajada geometrik shakllar bilan ifodalash mumkin. O‘qituvchi istalgan predmetni tanlashi mumkin. Uni bolalar bilan birgalikda ko‘rib, uning ayrim detallari qaysi geometrik shakllarga o‘xshashligi, ularni qanday o‘lchamlarda, qaysilarini kattaroq, qaysilarini kichikroq olish, qanday izchillikda joylashtirish kerakligini aniqlaydilar. Rangli qog‘ozlardan olingan doiralar va ularning qismlari bilan applikatsiya bo‘yicha juda ko‘p geometrik ishlarni bajarish mumkin. Doiralarni har birini shunday joylashtirish kerakki, natijada talab qilinadigan shakl paydo bo‘lsin. Geometrik figuralardan predmetli applikatsiya yasash texnologiyasi  Ish mavzu va fikrni tanlashdan boshlanadi;  Ochiq tondagi qog‘oz va fon tanlanadi;  Applikatsiya mo‘ljallangan tasvir va elementlar miqdori qog‘ozni tanlashni belgilaydi;  Tasvir ustida ishlanganda asosiy e’tibor tanlangan mavzuning mazmuniga, kerakli materiallar, ularning o‘lchamlari, ranglarini tanlashga qaratiladi.  Tasvir hajmiga ko‘ra eng katta element asosiy mavzuga mos element bo‘lishi kerak.  Tasvirlash lozim bo‘lgan materiallar yordamida figura va predmetlarning holati aniqlanadi;  Tasvirlangan hodisalarning uyg‘unligiga erishiladi;  Tasvirning barcha detallari, hatto eng kichiklari ham qog‘ozdan qirqiladi, ularni chizmaslik kerak;  Tayyorlangan detallar yelimlanadigan sath, ya’ni fonga joylashtiriladi va o‘ylangan tasvir hosil qilinadi;  Agarda bu tasvir ma’qul bo‘lmasa detallar boshqacha joylashtiriladi;  Detallarni yopishtirishda joyni adashtirmaslik uchun ularning o‘rnini qalam bilan belgilab qo‘yiladi;  Misol tariqasida eng oddiy geometrik shakl – kvadratni olib, uning almashinishini hosil qilish uchun turli holatlarda joylashtirib ko‘ramiz.  Ishni boshlash uchun markazni topish, simmetriya o‘qini o‘tkazish va elementlarni shunga ko‘ra joylashtirish lozim. Bu ishlar o‘quvchilarda ijodiy va atroflicha tasavvurni, badiiy didni o‘stirishga yordam beradi. Bolalarda qo‘yilgan maqsadga erishish yo‘lida qat’iyatlik, tartiblik tarbiyalanadi. Uyushqoqlik bilan ishlash ko‘rsatmalariga rioya qilish, tashabbuskorlik ko‘rsatish ko‘nikmalari shakllanadi. O‘quvchilar tayyorlagan applikatsiyalar ona tili va matematika darslari uchun ajoyib didaktik material, o‘quvchilar nutqini o‘stirish vositasi bo‘lishi, ularning predmetlari shakli, rangi, fazoda joylashishi haqidagi tushunchalarini boyitishga xizmat qilishi mumkin. Ko‘p rangli applikatsiyalar. Ko‘p rangli applikatsiyalarni qirqish ancha murakkab ish bo‘lib, tasvirni qismlarga ajratish bilan aloqadordir. Bu turdagi applikatsiyalarni bajarishda fonni tanlash juda muhimdir. Fon ifodalangan predmetlar rangidan ochroq bo‘lishi kerak. Ana shunda predmet xuddi bo‘rtib turgandek yorqin ko‘rinadi. Hammasi o‘ylagan asarga bog‘liq. Fonda joylashgan detallar rangi ham shunga qarab tanlanadi, detallarninig tabiiy joylashishi va o‘lchamlarining uyg‘unligiga e’tibor berish kerak. Bu ishlarning bajarishning bir necha usullari mavjud: ayrim detallar oldindan belgilamay qirqiladi, ayrim detallar esa belgilangan eskizlar bo‘yicha qirqiladi. Ko‘p rangli applikatsiyalardan biri dekorativ applikatsiyalardir. Dekorativ applikatsiya -naqsh gullardan tashkil topib, alohida-alohida tasvirlangan hodisa harakatlar uyg‘unligini aks ettiruvchi manzaralardan iborat bo‘lishi mumkin. Dekorativ applikatsiyalarni bolalar kitob, oynoma va boshqa materillardan olishlari, ayrim elementlarni qo‘lda yaratishlari mumkin. Sharq naqshi applikatsiyasining bu turi uchun boy material hisoblanadi. Dekorativ applikatsiya bir va ko‘p rangli bo‘lishi mumkin. Badiiy applikatsiyalar. Mavzuli ishlarni yaratish faqat mehnatga emas, balki badiiy tayyorgarlikni ham talab qiladi. Texnologiya ta’limi darslarida applikatsiya ishlarini bajarilish texnikasi o‘rganiladi. Rangdor surat applikatsiya mavzusining elementlarini o‘quvchilar turli bayramlarga bag‘ishlangan (tabriknomalar, ochiq xat muqovasini, yo‘l belgilari) ishlarini bajaradilar. Ish mavzu va fikr tanlashdan boshlanadi. Quticha ochiq tondagi qog‘oz fon tarzida tanlanadi. Applikatsiyaga qaratilgan asarning yaratilishi va elementlar miqdori qog‘ozni tanlashni belgilaydi. Asarni yaratish ustida ishlagan asosiy e’tibor tanlangan mavzuning mazmuniga, kerakli materiallar, ularning o‘lchamlari, ranglarni tanlashga qaratiladi. Asar hajmiga ko‘ra eng katta detal mavzuli detal bo‘lishi kerak. Syujetli applikatsiya. Syujetli applikatsiya asariga ko‘ra oddiy va murakkab bo‘lishi mumkin. Murakkab syujetli applikatsiya – ertaklar, hikoyalar va shu kabilarga illyustratsiya sifatida yasaladi. Agarda syujet oddiy bo‘lsa, tasvirlarni oldindan belgilamasdan qirqish mumkin. Murakkab syujetli applikatsiya ham syujet tanlashdan boshlanadi. Agarda syujetni o‘quvchining o‘zi o‘ylab topgan bo‘lsa, bu rasmni chizish malakasiga ega bo‘lsa, unda avval syujetni rasmi, so‘ngra rasmlar detallari chiziladi va qirqib olinadi. Ayrim detallar turli rangdagi qog‘ozlardan qirqiladi. Agarda o‘quvchi rasmni yaxshi chiza olmasa, u tanlagan rasmdan qora qog‘oz yordamida nusxa ko‘chirishi mumkin. Bu rasm ayrim detallarga ajratiladi, har bir detalni rangli qalam bilan atrofi chizib chiqiladi. Ularni qirqib olib, syujet yoki narsa detallari qog‘ozga yig‘iladi. Syujet yoki predmetning tabiiy ko‘rinishiga putur yetmasligi uchun ularni qaysi tartibda yelimlanishi belgilanadi va ishga kirishiladi. Kuchaytirish va kattalashtirish usuli yordamida rasmlardan kattalashtirib yoki kichiklashtirib applikatsiyadan foydalanish mumkin. Mavzuli applikatsiya. Mavzuli applikatsiya ma’lum mavzuni aks ettirishi lozim u badiiy asr uchun illyustratsiya, applikatsiya plakat bo‘lishi mumkin. Badiiy tematik applikatsiya ishi predmetlar formasini, asosiy aniqliklarni, qismlarning o‘zaro aloqasini, manzara va narsalarning hajmini, rangini, soya va yorug‘lik tushayotgan tomonini munosib rang berib ko‘rsatish kabilarni ifodalashi kerak.Faqat XVI asrga kelib rivojlangan qog‘ozdan applikatsiya qilishni applikatsiyaning «yosh» turi deyish mumkin. Qog‘ozdan naqsh qirqish bilan o‘tmishning mashhur san’atkorlari ham shug‘ullanishgan. Masalan, rassom Piter Paul Rubens, daniyalik haykaltarosh Bertel Garvildson ishlari shular jumlasidandir. Mashhur ertakchi Gans Xristian Andersen o‘z ertaklari motivlari asosida qog‘ozdan applikatsiyalar qirqqan. Rassom F. P. Tolstoyni XIX asrning birinchi yarmidagi siluet yaratuvchilarning eng mohir ustasi deyish mumkin. Uning 50 ta siluet ishi ermitajda saqlanmoqda. XIX asrda siluet san’ati G. Narbut, Ye. Krutikov va ko‘pgina boshqa rassomlarning ijodida ham o‘z aksini topdi. Applikatsiya san’ati bilan faqat profes- sional san’atkorlargina shug‘ullanib qolmay, balki xalq orasidan chiqqan mohir ustalar ham bu ish bilan shug‘ullangan edilar. Ukraina va Belorussiyada qog‘ozdan naqshli parda-firanklar qirqishgan. Qog‘ozdan kartinalar yaratib, oynalarga yopishtirilgan. Rassom Ye. Lebedeva ham o‘z talantini qog‘ozdan applikatsiyalar qirqishga bag‘ishlagan. Polshada bezak sifatida qirqilgan naqshlar yangi oqlangan devor va shiplarga yopishtirilgan, bu ijod xalqda - vitsinanki deb ataladi. Mashg‘ulotga o‘quvchilar oldindan tayyorgarlik ko‘rishadi: stolning ustiga qog‘oz yozib, o‘ng tomoniga qaychi, yelim uchun cho‘tka, chizg‘ich, qalam, avtoruchka, old tomonlariga yelim, qiyqimlar uchun quti, chap tomonlariga ish vaqtida halaqit bermaydigan qilib rangli qog‘oz naborini qo‘yadilar. Har bir mashg‘ulot oxirida o‘quvchilar keyingi mashg‘ulotda kerak bo‘ladigan narsalarni yozib oladilar. O‘quvchilar ishlayotgan materiallariga tejamkorlik bilan munosabatda bo‘lishlari, o‘z ishlarini rejalashtira bilishlari, materialni tejamkorlik bilan sarflashlari, vaqtdan unumli foydalanishlari va ish joyini toza saqlashlari kerak. Yelim bilan ishlaganda ho‘l va quruq latta bo‘lishi lozim. Ho‘l latta qo‘lga yuqqan kleysterni artish uchun, qurug‘i yelimlanayotgan tasvirlarni ustidan bosish va ortiqcha kleysterni artish uchun kerak. Applikatsiya ishida asosiy material qog‘ozdir, dazmollangan va kraxmallangan gazlama bo‘laklaridan ham foydalanish mumkin. Bu materiallar bilan bir qatorda somon, quritilgan o‘simlik, urug‘, danak va shu kabilardan ham foydalaniladi. Tolalarning ko‘ndalang yo‘nalishi bo‘yicha qirqilgan qog‘oz yopishtirilganda izlar qoldiradi, uzunasiga qirqilganda bir tekis yaxshi yotadi. Ishlaganda qog‘ozning bu xususiyatini e’tibordan qochirmaslik kerak. Kleyster surilganda qog‘oz uni shimishini, qog‘oz tolalarning ko‘ndalangiga, uzunligidan ko‘proq kengayishpni ham unutmaslik kerak. Agarda qog‘ozni kleyster surilgan zahotiyoq yelimlansa, davom etayotgan shimish va kengayish natijasida qog‘ozda g‘ijimlar, izlar paydo bo‘ladi. Shuning uchun kleyster surilgach, qog‘oz bir oz vaqt yopishtirilmay turishi kerak. Qog‘ozning yaltiraydigan marmar, shagren, bosma gul tushirilgan, barxat, kumush va bronza rasm solish va chizmachilik navlari applikatsiya uchun yaroqlidir. Applikatsiya ishlari doimo xotirada saqlanishi hamda majburiy qoida sifatida bajarilishi lozim bo‘lgan ma’lum izchillikda ado etiladi. Istalgan applikatsiya syujetni tanlashdan boshlanib, undan kenin applikatsiya eskizi, qog‘oz tanlash, kerakli detallarni qirqish, ularni fonga qo‘yish, yelimlash va nihoyat quritish jarayonlari keladi. Oddiy applikatsiyalar eskizsiz bajariladi. Tayyorlangan detallar yelimlanadigan sath, ya’ni fonga joylashtiriladi va o‘ylangan kompozitsiya hosil qilinadi, agarda bu kompozitsiya ma’qul bo‘lmasa detallar boshqacha joylashtiriladi. Detallarni yopishtirishda joyni adashtirmaslik uchun ularning o‘rnini qalam bilan belgilab qo‘yish kerak. Yelimlashda yelim fonga emas, detalga suriladi. Yelimni detalning chetlariga yaxshilab surish uchun chutka yelimlanayotgan detal chetidan chiqib, tagidagi qog‘ozga ham tegib o‘tishi kerak. Yelimlangan detalning ustiga toza qog‘oz yozib, kaft bilan silab tekislanadi. Applikatsiyalar odatda qog‘ozning buralib ketmasligi, tor kelmasligi uchun ustidan yengil bostirib quritiladi.Eng oddiy applikatsiya bu geometrik figuralardan qilinadigan ornamental applikatsiyadir. Avval ornament eskizi tuziladi, so‘ngra kerakli detallar (geometrik shakllar) o‘lchami va miqdori hisoblanadi. Detallarni tayyorlab ma’lum tartibda joylashtiriladi va yopishtirishni qaysi detaldan boshlash kerakligi aniqlanadi. Savollar. 1. Applikatsiya qanday sa’nat turi? 2. Applikatsiya qayerda va qaysi xalqlar orasida paydo bo‘lgan? 3. Applikatsiyaning asosiy materiallari nimadan iborat? 4. Applikatsiya turlariga izoh bering. 5. Mozaika usuli qachon paydo bo’lgan? 6. Mozaika turlari qaysilar?