1 KURS ISHI ARABLAR BOSQINI VA MARKAZIY OSIYO XALQLARINING ISTILOCHILARGA QARSHIKURASHI TARIXSHUNOSLIGI MUNDARIJA: KIRISH....................................................................................................... ASOSIY QISM: 1 I. BOB. O‘rta Osiyoning Arab xalifaligi tomonidan bosib olinishi va uning oqibatlari. 1.1. O`rta Osiyogada Arablar bosqinigacha bo`lgan davr. 1.2. Arab xalifaligining O`rta Osiyoga bosqinchilik yuritishlari. 2 II. O‘rta Osiyo xalqlarining bosqinchilarga qarshi kurashi. 2.1. Arab bosqinchilariga qarshi kurashlar. 2.2 Arablar bosqining Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyatiga ta`siri. XULOSA........................................................................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.................................... 2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Jаmiyat rivоjlаnib bоrgаn sаri insоnlаr, хаlqlаr, millаtlаr o’rtаsidаgi mа’nаviy-mаdаniy, iqtisоdiy, siyosiy munоsаbаt vа аlоqаlаr rivоjlаnib bоrаvеrаdi. Moziyga qaytib ish ko’rish xayrlidir. Madaniy tradisiya deyilganda ham o’tmish madaniyatidagi halqchil, gumanistik tomon, ularni o’zlashtirish, ulardagi yuksak badiiy mahoratni yangi asarda taraqqiy ettirish, yutuqlari, ijodiy metodlaridan samarali foydalanish nazarda tutiladi. Mavzuning maqsad vazifasi ham aynan ana shu jihatlarga qaratilgan. Bugungi kunda mamlakatimiz va Markaziy Osiyoning bir qatordavlatlari o’tmishi tarixi va madaniyati har qanday insonni qiziqtirishi tabiiy hol. Mavzuning dolzarbligi ham Jahon siyosati va madaniyati tarixida o’ziga xos o’ringa ega bo’lgan bu hududlarning ma`lum davridagi ijtimoiy-siyosiy hamda madaniy hayotini ochib berishga qaratilgan. Mavzuning o’rganilish darajasi. Bu davr O`rta Osiyo tarixi va madaniyati tarixchilar, madaniyatshunoslar, faylasuflar va san’atshunoslar tomonidan yaxshi o’rganilgan. Ayniqsa Rus tarixchilarining bu boradagi tadqiqotlari va izlanishlarini a’lohida ta’kidlab o’tish kerak. Lekin bu borada O’zbek tarixchilarining olib borgan ishlarini ijobiy baholab bo’lmaydi. Ya’ni juda ozchilikni tashkil etadi. Olib borilgan tadqiqotlar asosan shu davrdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga qaratilgan. O’zbek tarixchilaridan ham bir qator tarixchilar jumladan Sh. Ergashov1 bu borada samarali ishlar olib borgan. Kurs ishining obyekti. Arablar bosqini va O`rta Osiyo xalqlarining bosqinchilarga qarshi harakatlari. Kurs ishining predmeti. Dunyo ilm-fani va madaniyatiga yuksak hissa qo’shgan Markaziy Osiyo madaniyatining unchalik katta bo’lmagan davrini o’rganish, vorisiylik asosida kechgan madaniyat yutuqlarini yoritib berish uni tadqiq qilishga qaratilgan. Arablar yurishlarga qarshi kurashish maqsadida mavoraunnaxrning maxalliy xukumdorlari ur tasida xarbiy ittifoq tuzush uchun urinishlar bulgan, 1 Эргашев Ш. Жаҳон тарихи. Т., Шарқ. 2015 3 lekin asosiy tarqoqlik natijasida bu urinishlar samara bermagan. Arab lashkar boshlari esa bunday vaziyattan ustalik bilan foydalanganlar . Bu davrda g`arbiy Turk xakonligi ichkiqabilaviy nizolar oqibatida siyosiy inqrozga yuz tutib, parchalanib ketgan edi. VII asr o`rtalarida Choch viloyati, Yettisuv , Talos va Chuv vodiylarida kuchib yo’rgan yirik turkiy qabilalaridan turkash shuningdek VII asr boshlarida Forg`ona va Toxaristonda yashab turgan xarluklar, Zarofshon vodiysining o’rta qismidagi turklar arablarga qarshi kurashda sug`diylarga yordam berib janglarda faol qatnashdilar . ―Agar vorisiylik negizida hayotiylik bo’lmaganida edi, biz uchun o’tmish sovuq, befoyda, o’lik va qiziqarsiz bo’lib qolaverardi‖, deb takidlaydi J.Neru2. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu Kurs ishida keltirilgan ma’lumotlar, avvalo, o’rta maxsus va oily ta’lim tizimlari uchun, shuningdek keng jamoatchilik, tarix fakulteti talabalari, yangi zamon madaniyati va san’at bilan qiziquvchilar, Markaziy Osiyoning tarixiga bag’ishlangan referat, mustaqil ishlar yozish jarayonida foydalanishi mumkin. Ishda qayd qilingan mulohazalar ayniqsa Markaziy Osiyoning Arablar bosqinidan keyingi davrdagi madaniyati borasidagi bilimlarni chuqurlashtiradi. I. BOB. O‘rta Osiyoning Arab xalifaligi tomonidan bosib olinishi va uning oqibatlari. 1.1. O`rta Osiyogada Arablar bosqinigacha bo`lgan davr. Markaziy Osiyo davlatchiligi tarixida Turk xoqonligi davlati muhim o‘rin egallaydi. Turk xoqonligi hususidagi manbalar yetarli bo‘lsada, lekin ularning ko‘pchiligi bir-biriga qarama-qarshiligi ma’lumotlar olindi. Birinchi navbatda VII- VIII asrlarda to‘plangan manbalar ancha qimmatlidur. Bu yepik grafik yodgorliklar O‘rgun-Enese runiy yozuvlari Xitoyning “tanxonadoni tarixi” VII-IX rasr tarixiy manbasi VI asr ohirida yashagan Vizantiyalik tarixchilar Menandir, Protektor, Piyofan, Vizantiyskiy, suriyachilik tarixi Ionna Efessiylarning tarixi asarlaridir. 2 Джавахарлал Неру. Открытие индии. Москва 1955. С. 25. 4 Shuningdek bu to‘g‘ridagi ma’lumotlar arab tarixchilari at-Tabariy, Denovariy (IX-X asr) o‘lkamiz fuzalolaridan Abu Rayxon Beruniy, Narshahiy (X asr) va boshqalar asrlarida ham uchraydi. Keyingi vaqtda bu masalaga yanada e’tibor kuchaydi. Arxeolog olimlar, tarixchilar, adabiyotshunoslar, antropologlar bu xususida yangi tadqiqotlar olib bormoqdalar. Turklar, turkiy qabilalar tarixi masalasi Toshkentda o‘tkazilgan III jahon Turkologiya anjumanida ham keng muhokama etildi. “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li”, “Manas”, “Dada qo‘rqut” kabi umumturkiy xalq dostonlari, O‘rta asrlardagi Mahmud Qoshg‘ariy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos Hojib va boshqalar asarlarida turkiy madaniyat, adabiyot, tarix to‘g‘risida turli ma’lumotlar keltiriladi. XI asrda yashagan alloma, Mahmud Qoshg‘ariyning zamondoshi Yusuf Xos Hojib o‘zining “Qutadg‘u bilig” (Saodatga yo‘llovchi bilim) asarida afsonaviy turk sarkardasi Alp Er Tunga to‘g‘risida shunday deb yozadi: “... u bilimdon, zakovatli, katta hunar egasi edi, bu fazilatlari uning shon-shuhratini dunyoga taratgan. U turk beklarining sarasi, ovozasi olamni tutgan, hunari talay edi. Uning tengi topilmasdi. Forslar uni Afrosiyob deb atashgan”. Tarixda turklarning kelib chiqishi hususida ko‘plab afsona, rivoyatlar ham mavjuddir. Abu Is’hoq Nishopuriy jam qilgan (VIII asr) “Qissai-al anbiyo” asarida turklarning kelib chiqishi Nuh payg‘ambarga borib taqaladi. Xitoy yozma manbalarida Turklar “xun” nomi ostida eramining 92 yilida Oltoyning etaklariga kelib o‘rganishganligi va jujanlardan ruxsat olib ular uchun temir qazib chiqarishni boshlagapnlari haqida ma’lumot berildi. Bu ulug‘ Ashin urug‘i nomi bilan avval oshda atalib kelgan. Xitoylar Ashin qabilasini “Tu-kyu”, deb ham yuritilgan. P. Pel’o bu so‘zni “Turk-yut” (ya’ni turkiylar) deb izohlagan. “Turk” atamasi kuchli, baquvvat degan ma’noni anglatadi. Avval bu ulug‘ga berilgan turk atamasi keyinchalik ularga yaqin turgan barcha qabila-urug‘larga ham umumiy nom sifatida aytilib ketilgan. Ashin urug‘idan bo‘lgan Asan (Asyan), va Tuu, (460-545) turkiy qabilalari ittifoqiga asos soladilar. Tuuning o‘g‘li Bumin (bu turkcha nom, xitoycha Tumin) 5 o‘ziga Tele qabilasini buysundiriladi. Endilikda ancha mustahkamlangan bu qabilalar ittifoqi o‘zlari qaram bo‘lib turgan jujanlardan xalos bo‘lish yo‘lini qidirishadi. Bumin 551 yili Markaziy Osiyodagi eng kuchli bo‘lgan jujanlar xonini mag‘lub etadi. O‘sha yili Bumin yangi davlat –Turk hoqonligiga (551-744) asos soladi. Ili daryosi bo‘yida hukmdor deb e’lon qilingacha “Ilixon” degan unvonni oladi. Turklar hukumdori o‘zini hoqon (turkcha-qag‘an) deb yurita boshlaydi. Oltoydagi O‘tukan shahri yangi Turk hoqonligining poytaxti qilib belgilanadi. Bumin o‘z ukasi Istamiga (Istemi-turkcha, Sedimi-xitoycha, Sinjibu-arabcha, Stembi-xagan yunoncha) birinchi sarkarda, davlatning birinchi amaodor darajasiga to‘g‘ri keluvchi “Yabg‘u” (bahodir) unvonini berib u bilan birgalikda o‘z davlatini kegaytirish payiga boshchilik qilib tez orada Sharqiy Turkistondagi nushibi, turkash, uzli qabilaarini o‘ziga buysundiradi. Muqanxon hukumronligi davri turk hoqonligini eng qudratli pallaga olib kirdi. 554 yil Muqan hoqon Sharqqa yurish qilib Uzoq Sharq o‘lkalarini o‘ziga buysundiradi va Tinch okeani qirg‘oqlariga chiqadi. U O‘rxun, Tug‘la, Selenga daryolari bo‘ylaridagi qabilalarni, Yenisey daryosi bo‘ylaridagi qirg‘izlarni, Baykal atroflaridagi uyg‘urlarni o‘ziga bo‘ysundiradi. Muqan hoqon eftalitlar davlatini tugatish uchun 544 yil Eron shohi Xusrav I Anusheronga elchi jo‘natadi. 588 yil turklar Ural va Volga bo‘ylarini zabt etib Shimoliy Kavkazdagi ko‘chmanchi ovarlar bilan to‘qnashadi. Turklar eftalitlar va ovarlarga qarshi kurashishda Vizantiya va Eron bilan do‘stona aloqani mustaxkamlashga harakat qila boshlaydilar. Vizantiyadan foydalangan Eron eftalitlardan Toharoston, Chag‘aniyon, Qobul atrofdagi yerlarni tortib oladi. 563 yildan eftalitlarga qarshi shimoldan turklar Choch vodiysiga bostirib kiradilar. Tez orada ular tomonidan Samarqand, Kesh, Naxshab egallanadi. Eftalitlar Xuttalon, Termiz, Balx, Amul, Zamm shaharlaridane yordam olib Buxoro yaqinida katta jangga tayyorgarlik ko‘rdilar. 8 kunli shiddatli jangda eftalitlar turklardan yengiladilar. 6 Turklar tezlik bilan harakat qilib iloji boricha eftalitlarning yerlarini ko‘proq o‘z ko‘llariga olishga harakat qiladilar. Amudaryoning janubiy sohiligacha bo‘lgan yerlar, Eron, uning shimoliy sohillaridan Kaspiygacha bo‘lgan yerlar turklar qo‘liga o‘tadi. Birmuncha vaqt eftalitlarning qolgan-qutgani Zarafshon vohasida yashab turklarga soliq to‘lab turadi. Janubdagi yarim mustaqil eftalitlar yerloari sosoniylar tomonidan bir oz vaqtdan keyin butkul bo‘ysundirilib olinadi. Eftalitlar davlatining mag‘lubiyatidan so‘ng bevosita ittifoqchilar o‘rtasida kelishmovchiliklar paydo bo‘la boshlaydi. Hoqonlikning bevosita g‘arbiy qismini boshqarib turgan Istami va bosh hoqon Muqanxon ham savdo yo‘li va uning ahamiyatini yaxshi tushunib bu masalani tinchlik bilan hal qilishga harakat qila boshlaydilar. Istami Yabg‘u Sug‘d ixshidiga bu masalani hal etish vazifasini topshiradi. Eronga mashhur Sug‘d savdogarri va diplomati Moniax boshchiligida elchilar guruhi jo‘natilgan. Xusravshoh o‘z atrofidagi amaldorlarning maslahatiga kirib, sug‘diylar olib kelgan ipakliklarni sotib olib, so‘ng uni elchilar ko‘z o‘ngida yig‘ib yoqib tashlaydi. Istami bu voqeadan so‘ng qatitq ranjisa-da, Xusravshoh huzuriga 2-marotaba o‘z elchilarini yuboradi. Bu elchilar guruhi endilikda faqat turklardan iborat bo‘lib, uning natijasidan yaqin oradagi siyosat namoyon bo‘lishi kerak edi. Bu safar turk elchilari zaharlab o‘ldiriladi. Ularning faqatgina bir nechasigina hoqon huzuriga yetib keladi. O‘z ishlarini sosoniylar “Turklar issiq ob-havoni ko‘tarisha olmadilar” deb berkitishadi. Istami Husrav I Anushervon qo‘shinlarini tor-mol qilib Eronning shimoliga bostirib kiradi. Eftalitlar o‘z yerlarining Eronga tushib qolgan qismini yana o‘z qo‘llariga qaytarib oladi. Eron tinchlik sulhiga kelishib 40000 Vizantiya tillasi to‘lash majburiyatini oladi. Undan so‘ng Eron bilan Vizantiya o‘rtasida ham urush boshlanib, ketib, sosoniylar davlati juda nochor ahvolga tushib qoldi. 576 yili Muqan hoqon va Istami yabg‘ularning vafotidan so‘ng Turk hoqonligining ta’siri ancha zaiflasha boshlaydi. Eron sarkardasi Bahrom Chubin Chur-Bag‘a hoqon qo‘mondonligidagi 30000 kishilik turk qo‘shinini tor-mol 7 qiladi. Chur Bag‘a jangda haloq bo‘ladi. Bahrom Chubin Buxoro yaqinidagi Poykend shahriga bostirib Hoqon hazinasini esa Eron shohi Xurmuzdga yuboradi. Muqon hoqon vafotidan (576 yil) so‘ng taxtga uning ukasi Arslon To‘ba o‘tirdi. Arslon To‘la buddiylikka berilgan bo‘lsa-da, mmlakatni mustahkamlash uchun Si saltanati bilan shartnoma tuzadi. Bundan tashqari u mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirish choralarini ham ko‘rdi. Ammo, 581 yilda Arslon To‘ba vafot etgach Turk hoqonlari o‘rtasida o‘zaro kurashlar avj olib ketdi. Bu kurashlar natijasida hoqonlik ikki qismga: sharqiy va G‘arbiy qismga bo‘lnib ketdi. Sharoqiy hoqonlik Xitoy va Mo‘g‘ulistoni bir qismini o‘z ichiga olib uni Arslon To‘baning kichik o‘g‘li Ishbara boshqara boshlaydi. Ikkinchi hoqon g‘arbiy yerlarini-Yettisuv, markaziy Osiyoning asosiy qismi, Sharqiy Turkiston, hozirgi Qozog‘iston tasarrufini olgan Istami yabg‘uning o‘g‘li Qora Churin boshqarar edi. Qora Churin Istamining vafotidan (576 yil) so‘ng bu lavozimiga o‘tirgan bo‘lib, boshqa hoqon va xonlar ichida eng qobiliyatlisi va tadbirkori edi. Keyingi xonlar-To‘amon va Amroq edi. Ulardan tashqari yana kichik 4 ta xon bo‘lgan. Bu hokimlar o‘rtasida zimdan adovat kezar, ularning ko‘pi bir-biriga dushmand bo‘lib, qulay vaziyat kelishini kutib turar edilar. O‘zaro kurashlar natijasida mamlakat ichida ham ahvol keskinlashib, iqtisodiy tanazzul boshlanib ketdi. Shu vaqtda keskin vaziyat paytida turkiy shahzoda Obro‘y boshchiligidagi xalq harakati (585-586 yillar) bo‘lib o‘tdi. Obro‘y harakati to‘g‘risida uzuq-yuluq ma’lumotlar saqlanib qolgan. Xususan Abdurhmon Muhammad Nishopuyriyning (XI asr) “Hazinat-al-ulum” asaridagi bu masalaga ag‘ishlangan parcha Narshahiyning “Tarixi Buxoro” asariga kiritilgan. Uning yozishicha Obro‘yning qarorgohi Poykandda bo‘lib, u boy zodagonlar va savdogarlar ustidan qattiq nazort o‘rnatgan. Bunga chiday olmagan zodagonlar Turkiston tolmoniga yo‘l olishgan. Obro‘y atrofida esa qashshoq dehqonlar guruhlari yig‘ila borgan. O‘zaro muttasil urushlar hamada taxt talashishlar mamlakatni parchalanib ketishi va ma’naviy iqtisodiy inqiroz holatiga olib keldi. Qora Churin qarib qolgan vaqtida taxminan 600 yillarga kelib o‘zini xoqon deb e’lon qiladi. Qora Churin 8 Bug‘u xoqon (qahramon xoqon) degan nomni olgan edi. Xoqonlikdagi og‘ir vaziyatdan foydalangan Xitoy imperatori ichki nazolar keltirib chiqarishga harakat qiladi. 582-603 yillardagi o‘zaro urushlardan so‘ng 603 yil xoqonlik to‘la mustaqil 2 qismga: Sharqiy va G‘arbiy qismlarga aylandi. G‘arbiy xoqonlik ta’siri ostida Yettisuv, Chuvodiysi, Volga, Kubanning kuyi qismi, Irtish, Ishim daryolari bo‘yidagi yerlar, Markaziy Osiyoning kichik yarim mustaqil davlatlari uning tarkibida bo‘ldi. Feodal munosabatlar rivojlanayotgan G‘arb hoqonligining ijtimoiy tarkibi ham, siyosiy boshqaruvi ham ancha-muncha murakkab edi. Yarim asrlik hukumdorlik jarayonida turklarning bir qismi o‘troqlashadi, qolganlari yerli chorvadorlar bilan aralashib ketadi. Ztroq hayotning an’anaviy –ma’muriy udumlari ta’sirida boshqaruv tarkiblari asta-sekin o‘zgarib, turklarning ijtimoiy va siyosiy mavqei mustahkamlanib boradi. Turklar siyosiy hayotda faol qatnashib, Markaziy Osiyo siyosatining hamma jabhalarida teng qatnasha boshladilar. Hoqon Sheguy vafotidan keyin (618 yil) hokimiyati kelgan To‘n yabg‘u (To‘n bahodir) davrida G‘arbiy hoqonlik yana kuchayadi. 1.2. Arab xalifaligining O`rta Osiyoga bosqinchilik yuritishlari. Jahon tarixida ulkan iz qoldirgan davlatlardan biri — bu Arab xalifaligidir. Arab xalifaligi davri O‘rta Osiyo, Eron, Afg‘oniston, Yaqin va Urta Sharq, Shimoliy Hindiston, Pireneya yarim oroli va Shimoliy Afrika xalqlarining ijtimoiy, iqti-sodiy, madaniy taraqqiyotida o‘ziga xos yuksalish davrini belgilab berdi. Arab istilochilari xususida shubhasiz eng asosiy ma’lumotlarni arab musulmon mualliflari berib o‘tganlar. Shu xususda, jumladan, al-Balazuriyning «Futuh al buldon» (Mamla-katlarning fath etilishi), at-Tabariyning «Tarixi rasuli va muluk» (Payg‘ambarlar va podsholar tarixi) asarlari alohida ahamiyat kasb etadi. Islom dinining vatani Arabiston yarim orolidir. Arablar semit qabilalari guruxiga mansub bo‘lib, asosan ko‘chmanchi, chorvachilik bilan hayot kechirgan. Ko‘chmanchilar bjdaniylar deb yuritilgan. Vohalardagi aholi dehqonchilik bilan 9 shug‘ullangan. Dengiz bo‘ylari, vohalarda shaharlar qad rostlagan bo‘lib, ularda asosan savdo-sotiq va hunarmandchilik bilan kun ko‘radigan aholi yashar edi. VI asrning ikkinchi yarmi VII asrning birinchi yarmidagi arab ijtimoiy hayoti juda murakkab va rang-barang edi. Unda urug‘-aymoqchilik munosabatlari endigina kurtak ochib kelayotgan feodal munosabatlar bilan chatishib ketgan edi. Asosiy savdo yo‘llarining bu hududdan o‘tishidan arab zodagon-savdo ahli juda manfaatdor edi. Lekin mamlakatda bu paytda siyosiy parokandalik hukm surar edi. O‘zaro qabilaviy urushlar natijasida dehqonchilik va savdo-sotiq ishlariga katta zarar yetkazilar," xonavayronlik avj olgan edi. Bu holat arab aslzoda guruhlari, zodagonlari manfaatiga zid bo‘lib, mamlakat iqtisodiy yo‘nalishida yuqoridagi salbiy holatlar katta zarar yetkazar edi. Yuqoridagi vaziyat ham turli tabaqa, toifa kishilarining o‘zaro hamjihatlikka yagona, kuchli davlat atrofiga birlashishga chaqirar edi. Aholi ichida ko‘p xudolik-butparastlik urf edi (xususan Ka’bada 360 ta but bo‘lib, ularning eng yiriklari Hubal va Lut bo‘lgan). Shunday vaziyatda Islom to‘g‘ri va haq yo‘lni ko‘rsatuvchi din sifatida yuzaga keldi. Islom — bu Alloh yagona deb e’tirof etib, unga bo‘ysunmokdik va butun qalbi bilan unga ixlos qilmoqlik va Alloh buyurgan diniy e’tiqodga imon keltirmoklik dsmakdir. Islom «itoat», «bo‘ysunish» ma’nolarini bildiradi. Bu dinning asoschisi Muhammad payg‘ambar (570-632) makkalik Abdullohning o‘g‘li bo‘lgan. Muhammad payg‘ambarning ta’limotiga ergash-Pshlarni «muslim», ya’ni «itoatkorlar», deb yuritganlar. O‘z payg‘ambarlik faoliyatini Muhammad Makkada boshlagan. Makka Arabiston yarim orolining Srbiy qismidagi Hijoz viloyatida joylashgan shahar Io‘lib, bu yerda Ka’ba joylashgan edi. Diniy ta’limotga ko‘ra Ka’bani Odam Ato barpo qilgan Madinada Muhammad o‘z ta’limotini davom ettiradi. Madinada shuhrat qozongan makkaliklar butparastlik g‘oyalariga qarshi ham harbiy, ham siyosiy zarba bera boshlaydilar. Muhammad (s. a. v.) payg‘ambar vafot etgach (632 y.), ketma-ket «Xulofoiy rashoddin» (haq yo‘ldan borgan sahih xalifalar) nomlarini olgan Abu Bakr, Umar, Usmon va Alilar (661 yilgacha) payg‘ambar siyosatini 10 davom ettirib, Arabiston yarim orolida markazlashgan - Arab xalifaligi davlatiga asos soladilar. O‘zaro qabilalar birlashuvi, dini islomning yoyilishida ilohiy muqaddas kitob Qur’onning o‘rni nihoyatda katta bo‘ldi. VII asrning ikkinchi yarmidan boshlab xalifalik kengaya borib o‘z chegaralarini g‘arb va sharq tomon kengaytirishga harakat qildi. Yaqin va O‘rta Sharqniig boy viloyatlari qo‘lga olinib, nihoyatda uyushgan va| jangovar arab qo‘shini shiddat bilan harakatlariii boshlab yuborgan edi. Bir vaqtning o‘zida arablar ■ yurishlarini Vizantiya va Eronga qarshi olib bordilar. Eron shohi Yozdigard III (632-6^ I), sosoniylarning so‘nggi vakili arablarga qarshi turishga harakat qildi. Lekin Kadisiya (636 y.) va Nahavand (642 y.) dagi janglarda arablar qo‘shini forslarga qaqshatqich zarba berib sosoniylar sulolasiga barham berdilar. Vizantiyaga qarshi qilingan harbiy harakatlar natijasida Falastin, Misr, Suriya, Iroq egallandi. Xalifa Umar ibn al-Xattob (634-644) davrida ilk bora arab istilochilari Xuroson chegaralarida paydo bo‘lgan edi. 643-644 yillarda arab sarkardasi Abdulloh ibn Varqa Kirmonni egallab Xurosonning janubdagi darvoza-lari hisoblangan Tabas va Qureynga yurish qiladi. Bu yerning aholisi o‘z zimmasiga yiliga 60000 dirham soliq to‘lash majburiyatini oladilar. Arablarning keyingi harbiy harakatlari 650-651 Yillarga to‘g‘ri keladi. Shu yillarda Basra noibi ibn Kurayza Xuroson bilan chegaradosh yerlarga yurish qsladi. 651 yilda Marv shahri egallandi. Marv marzaboni (hokimi) Abraz (Baraz) sarkarda ibn Amirga 2 mln. 200 ming kumush dirham evaziga tinchlik bilak shaharni topshiradi. O‘rta Osiyodagi siyosiy parokandalik va kichik 1ilatlarning bir-birlari bilan tez-tez nizolarga •vrib turishi Qutaybaga qo‘l keldi. O‘z harbiy yurishlarini Qutayba 705 yil Balx viloyatini bosib olish bilan boshladi. Balxdan tashqari Qutaybaga Chag‘oniyon, Shuman va O‘rta Osiyoning janubidagi kichik viloyatlar bo‘ysunadi. Chag‘oniyon hrkimi Tish arablar tomoniga o‘tib ketadi. 706 yil Qutayba katta qo‘shin bilan Movarounnahrga kirib keldi. Tabariyning ma’lumotlariga ko‘ra Qutayba eng obod va boy shaharlardan biri Poykand tomon harakat qildi. Uning qo‘shini tarkibida arablar xizmatiga o‘tgan Balx va 11 Chag‘oniyon hokimlarining ham qo‘shinlari bor edi. Poykandning ko‘pchilik aholisi savdogarlar edi. Shaharda qoldirilgan harbiy qo‘shinga turk sarkardasi bosh edi. Sug‘d va boshqa viloyatlardan kelgan kuchlar bilan poykandliklar arablarga qattiq turib qarshilik ko‘rsatdilar. Arablar sug‘dlar tomonidan o‘rab olinib Qutaybaning barcha yo‘llari kesib qo‘yildi. Lekin ichki ittifoqning yo‘qligi, o‘zaro nizolar natijasida Poykand himoyachilarining kuchi zaiflasha bordi. Qutayba qal’aga birinchi safda borgan va shahid bo‘lgan kishilarning oilalariga katta mukofot va’da qildi. Ketma-ket 15 kun davom etgan janglardan so‘ng arablar qal’a devorini teshishga muvaffaq bo‘ldilar. Shahardagi og‘ir janglardan so‘ng Poykand arablar qo‘liga o‘tdi. Poykand fojiasidan so‘ng Qutayba boshliq kuchli raqibga zarba berib uni mag‘lub etish maqsadida Sug‘d podshosi Tarxun, Buxoro hukmdori Xunukxudod, Shopurkom hokimi Vardanxudod boshliq katta qo‘shin yig‘ildi. Ularga turklar yordamga kelib, jami qo‘shinning miqdori 40000 kishi atrofida edi. Ittifoqchilar qo‘shini Buxoro yaqinida Torob, Xunbun, Romiton oralig‘ida to‘plandi. Qutayba qurshovda qoldi. Arablarning ahvoli nihoyatda og‘irlasha bordi. Shunda bu ahvoldan qutulish uchun Qutayba makkorlik yo‘lini tutib, nayrang ishlatadi Narshahiyning yozishiga ko‘ra, Qutayba Xayon-an-Nabatiy ismli o‘z kishisini ittifoqchilar ichida qudratli bo‘lgan Sug‘d podshosi Tarxunga maxfiy suratda vakil qilib yuboradi. Nabatiy Tarxunga arablar havo sovushi bilan shundoq ham Marvga qaytib ketajaklarini, holbuki turkiylar Sug‘dni arablar ketganidan so‘ng butkul egallab olajaklari xususida soxta xabar yetkazadi. Bu xabar ittifoqchilar ichida bo‘linishga sabab bo‘ladi. Tunda sarosimaga tushgan Tarxun Qutayba lageriga sovg‘a-salomlar bilan 2 mln. dirham yuborib, evaziga sulh shartnomasi matnini oladi. Arablar ittifoqchilarni zaiflashtirib, ketma-ket ular yerlarini egallay boshlaydilar. 708-709 yillar mobaynida Qutayba Buxoro va uning atrofiga bir necha bor hujum qilib, Buxorxudod Tug‘shod qo‘shinlarini tor-mor etadi va unga amir etib o‘z yaqinlaridan birini tayinlaydi. Amir Buxorxudod ustidan nazorat qilib 12 turish, Buxoroda qoldirilgan harbiy qismga askarboshilik qilish, aholidan soliq undirishi va uni o‘z vaqtida xalifalikka yetkazib berish vazifasini ado etar edi. Xorazmda boshlangan ichki ziddiyatlar Qutayba fikrini o‘zgartirdi. Xorazmda xalq g‘alayoni boshlangan bo‘lib, unga Xorazmshoh Chag‘onning ukasi Xurzod boshchilik qilar edi. Qutayba Xurzod boshchiligidagi qo‘zg‘olonchilarni tor-mor keltiradi. 710-712 yillarda Xorazmshoh Qutayba bilan tinchlik sulhini tuzib, unga 10000 qoramol miqdorida boj go‘laydi. Xorazm shu bilan o‘z mustaqilligini yo‘qotib arablar hokimiyatini tan oladi. Qutayba esa o‘z qushini hamda Xorazmshoh va Buxorxudod qo‘shinlari '•ilan birgalikda Samarqandga yo‘l oladi. Shu paytda norozilik va qo‘zg‘olon natijasida So‘-dlar podshosi Tarxun taxtdan ag‘darilgan edi. Sug‘d mkdshosi va Samarqand afshini sifatida Tarxunning uk.chsi G‘urak (710-737) taxtga o‘tiradi. G‘urak Qutaybaga qarshi chiqadi. Ka^taqo‘rg‘on Iqinidagi Arbinjon mavzesida shiddatli jang bo‘lib *Tadi. Ammo G‘urakning kuchlari ozlik qilib Samarqandga chekinishga majbur bo‘ladi. Arablar tomonidan Xorazm va Buxoro hokimlari qo‘shinining qatnashuvi, sug‘diylarning yakkalanib qolishlari va atrofdan yordam ololmasliklariga sabab bo‘ladi. Undan tashqari Samarqand zodagonlari ichida birlik ham yo‘qoladi. Tarxunning o‘limdan so‘ng uniig tarafdorlari ko‘proq arablarga yon bosa boshlashadi. Panjikent hokimi Devashtich shu guruhga rahbarlik qila boshlaydi. Qutayba esa «Tarxun o‘limi uchun qasd olaman» deb e’lon qiladi. Qamalda qolgan G‘urak Shosh podshosi, Turkiy xoqon va Farg‘ona ixshidiga murojaat qilib ulardan yordam so‘raydi. Turkiylar qo‘shini bu paytda Sug‘d chegarasi yaqinida bo‘lib Farg‘ona va Shosh qo‘shinlari bilan birgalikda ittifoqchilar lashkarini vujudga keltiradi. Ittifoqchilar qo‘shinining tepasiga lashkarboshi etib Turkiy xoqonning kichik o‘g‘li Inal xoqon tayinlanadi. Qutayba darhol o‘z ukasi boshchiligida saralangan qo‘shin tuzib, ittifoqchilar yo‘liga tuzoq qo‘yadi. Arablar ittifoqchilarni tor-mor etib, ularning mol-mulklarini talaydilar. 13 Qutayba shundan so‘ng Samarqandga hujumni kuchaytiradi. Shahar ra’danroz (tosh otg‘ich) lardan o‘qqa tutiladi. Bu janglarda ayniqsa buxoroliklar, xorazmliklar katta jonbozlik ko‘rsata boshlaydilar. Bir oy davomida shahar mudofaachilari Samarqandni qahramonona mudofaa qildilar. Arablar oxir oqibatda shahar devorlarini buzib Shahristonga bostirib kirdilar. Samarqand arablarga taslim bo‘ldi. G‘urak va Qutayba o‘rtasida sulh tuzildi. Qutayba jo‘nab ketishi oldidan shaharda o‘z ukasi Abdurahmon ibn Muslim boshliq yaxshi saralangan qo‘shinni qoldirib ketadi. Lekin matonatli Sug‘d aholisining qarshiligi bu bilan tugamaydi. Al-Yaqubiyning yozishicha, 712 yil kuzida Samarqandda arab noibiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tariladi. Ularga turklar yordam beradi. Faqatgina 713 yil bahorid» Qutaybaning yetib kelishi bilan shahardagi qo‘zg‘olon bostiriladi. Mug‘ tog‘idan topilgan hujjagga ko‘ra Qutayba o‘zining keyingi yurishlarida Shosh, Farg‘ona va Turkiy xoqonlik qo‘shinlaridan iborat yana bir harbiy vdtifoqning qarshiligiga duch keladi. Sug‘d, Shosh, Farg‘ona ittifoqiga GTanjikent hokimi Devashtich ham qo‘shiladi. U Shosh va boshqa yerlarga o‘z elchisi Fatufarnni yuboradi. Fatufarn nomani Shosh hukmdori Moxedu tudun (Bahodir tudun) ga topshiradi. Qolgan ikki maktubni Farg‘ona elchisi orqali turkiylar hokimi va Farg‘ona ixshidiga berib yuborgan. Qutayba bu o‘lkalarni tezda o‘ziga bo‘ysundirish harakatiga tushadi. Tabariyning ma’lumotlariga ko‘ra, Qutayba 713 yil Buxoro, Kesh, Nasaf va Xorazm aholisidan 20000 askar to‘plab berishni talab qildi. O‘z qo‘shini bilan uni qo‘shib, qo‘shinni 2 ga bo‘lib ajratadi. Kesh, Nasaf, Xorazmdan kelgan qo‘shin Shosh viloyatiga, o‘zi esa asosiy kuch bilan Ustrushona orqali Farg‘ona vodiysiga yo‘l oladi. Birinchi qo‘shin Shosh qo‘shinini tor-mor etib, Shosh viloyatini egallaydi. Qutayba esa Ustrushonada hal qiluvchi jang olib borib, Xo‘jand va Kosonni zabt etadi. 14 II. O‘rta Osiyo xalqlarining bosqinchilarga qarshi kurashi. 2.1. Arab bosqinchilariga qarshi kurashlar. 714 yil Qutayba Turkiy xoqonliqdan harbiy yordam kelish yo‘lini to‘sish maqsadida Shosh vohasiga qayta vostirib kiradi. O‘sha yili asosiy yo‘ldagi Isfijob (Sayram) ni ishg‘ol etadi. 715 yil boshida esa Farg‘onaga qochib ketishga majbur bo‘ladi. Qutayba o‘sha yili Qashqargacha bo‘lgan yerlarni istilo etadi. Hamma viloyatlarga arablardan bo‘lgan amirlarni noib etib tayinlaydi. O‘sha yili arab xalifasi Volid vafot etadi - Xalifalik taxtiga Sulaymon ibn Abdumalik »chiqadi. Qutayba Sulaymonga nisbatan g‘animlik munosabatida bo‘lib uni qo‘llamas edi. Qutaybaga nisbatan isyon ko‘tariladi. Natijada bu isyon muvaffaqiyatsiz tugab Qutaybaning o‘zi Farg‘onada o‘ldiriladi (735 y.). Shunday qilib, 10 yil davomida olib borilgan doimiy kurashlar natijasida Movarounnahr xalifalik ixtiyoriga kirsa-da, ammo uning mag‘rur aholisi uzmni butkul tobe etilgan deb hisoblamaydi. Shuning uchun ham Qutayba har yili qishlash uchun Marvga jo‘nab ketar, bahorda esa yangi kuchlar bilak Movarounnahrga hujum qilar edi. Shuning uchun ham arablar Movarounnahrni egallashda muvaffaqiyat qozondilar. Buning asosiy sabablari quyidagicha edi. Avvalo mamlakatda hukm surayotgan siyosiy tarqoqlik va kichik hukmdorlarning o‘zaro kurashlari arablarga juda qo‘l kelgan edi. Bu vaziyatdan ular ustalik bilan foydalanishar edi. Ular kichik davlatlarning o‘zaro birlashuviga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qildilar va buning uddasidan chiqdilar. Arablar o‘zaro kurashayotgan hokimlarning biriga ikkinchisini yengishi uchun yordam ko‘rsatib, keyin ularning har ikkisini ham birin-ketin bo‘ysundirdilar. Sug‘dni zabt etishda Qutayba arab qo‘shini bilan bir qatorda Xorazm, Buxoro va Nasafning kuchlaridan foydalangan edi. Ayniqsa arablar ko‘chmanchi jangovar turkiylar bilan o‘troq dehqonchilik viloyatlari aholisi o‘rtasida ba’zan yuzaga kelgan kelishmovchiliklardan foydalanib, ularni birini ikkinchisiga qarshi qo‘ydilar va ittifoqchilarni ajratib yuborishga muvaffaq bo‘ldilar. Shu bilan birga, xalifalik Movarounnahrdan harbiy 15 qurol-aslahalar jihatidan unchalik ustun bo‘lmasa ham, biroq qo‘shin saflarini to‘ldirib turish imkoniga ega edilar. Arablar qo‘shiniga muntazam ravishda yangi harbiy kuchlar ichki viloyatlardan safarbar qilib turilar edi. Undan tashqari keskin qarshilik kurashini olsh borgan xalq, mahalliy hukmdorlarning xoinon harakatlari, arablar bilan maxfiy til birik-tirishlari tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Iqtisodiy hayotni o‘z qo‘llaridan chiqarmaslik maqsadida arablar bu yerda sosoniylar tartibidagi soliq tizimini joriy qildilar. Bu tizimga yer solig‘i - xiroj (hosilning o‘ndan bir yoki o‘ndan ikki qismi miqdorida) chorva, hunarmandchilik, savdo-sotiqdan zakot (qirqdan bir miqdorda) hamda islomni qabul qilmagan shaxslardan olinadigan jiz’ya solig‘i ham qo‘shildi. Arablar o‘z hukmronligi siyosiy negizini mustahkamlash va uning barqarorligini ta’minlashda islom dinini keng yoyishga va targ‘ib qilishga katta e’tibor berdilar. O‘rta Osiyo aholisi ichida e’tiqod qilayotgan zardushtiylik, moniylik, buddizm, nasroniy va boshqa dinlar soxta deb e’lon qilindi. Ayniqsa zardushtiylikka qarshi keskin kurash olib borildi. Bosib olingan yerlarda bu dinning barcha ibodatxonalari yo‘q qilindi. Uning o‘rniga machitlar barpo qilina boshlandi. Zardushtiy adabiyotlar, xususan diniy kitoblar, Sug‘d tilidagi nomalar, xalq adabiyoti yo‘q qilinib yuborildi. «Qutayba ibn Muslim Xorazm xattotlarini qatl ettirdi va din peshvolarini qirib tashlab, ularning kitob va qo‘lyozmalarini yoqib yuborgandan keyin, — deb yozgan edi Beruniy, — xorazmliklar savodsiz bo‘lib qoldilar, ularning faqat yodda saqlab qolgan xotiralarigina qoddi, ammo vaqt o‘tishi bilan bu unutilib, faqat o‘zlari uchun mos bo‘lgan xotiralargina saqlanib qoldi». Sug‘d tilidagi dunyoviy adabiyotlar yo‘q qilib tashlandi. Islom dinini qabul qilgan, musulmon bo‘lgan mahalliy aholi vakillari dastlabki yillarda xiroj va jiz’ya soliqlaridan ozod etilib, ularga anchagina imtiyozlar berildi. Nomoz o‘qish uchun masjidlarga borgan shaxslarga 2 dirhamdan pul ham berilar edi. Jiz’ya solig‘ini o‘z vaqtida to‘lamagak kishilar tutib olinib bo‘yinlariga «qarzdor», deb •pxtachalar osib qo‘yilgan. 16 Qutaybaning o‘limidan so‘ng arab hokimiyatining Movarounnahrdagi mavqei biroz zaiflasha bordi. Xurosonning yangi noibi Al-Jarroh (717-719) yangi musulmon aholisiga islomga zid ravishda shafqatsiz munosabatda bo‘la boshlaydi. Sulaymon vafotidan so‘ng tyaxtga o‘tirgan yangi xalifa Umar ibn Abdulaziz (717- 719) - Umar II xorijiylar ta’limoti tgrafdori edi. Xorijiylar shialardan ajralib chiqqan guruh bo‘lib ILK islom ta’limoti tartiblarini va umumiy tenglik goyalarini ilgari surar edilar. Umar II Movarounnahrdagi murakkab vaziyatni hisobga olib, bo‘ysundirilgan xalqlar bilan murosachilik siyosatini yurgiza boshladi. U Movarounnahr aholisini islomni qabul qilishga chaqirib, katta ahamiyatli farmon qabul qildi. Unga ko‘ra arablarga yangi yerlarni zabt etish man qilindi va moliyaviy islohotlar o‘tkazish ko‘zda tutildi. Arablar bilan bir qatorda yangi musulmonlardan ham jizya va xiroj solig‘i olish bekor qilindi. Umar II soliq yig‘uvchilardan va xalifalik amaldorlaridan Qur’on va hadislarga qatiy amal qilishni buyurdi. Arab feodal-zodagonlari turli yo‘llar bilan xiroj solig‘i yig‘a boshladilar. Xalifa xazinasiga keladigan soliqlar esa kamayib keta boshladi. Xiroj yerlarini davlat solig‘i sifatida saqlab qolish maqsadida Umar II arablarga o‘z yerlarini kengaytirishni man etdi va hijriyning 100 yilidan (719 yil) keyin sotib olingan barcha xiroj yerlarini qaytib berishni buyurdi. Shu paytgacha olingan yerlardan esa xiroj emas, ushr (o‘ndan bir qismi) soliq olish ko‘zda tutildi. Umar II islohotlaridan ruhlangan Samarqand ahli zodagonlari unga elchilar yuborib Samarqand Shahristonini qaytarib berishni so‘radilar. Umar II ramarqand hokimi Sulaymon ibn-Abus-Sariyaga maktub yozib, qozi bu ishni hal qilib berishini so‘raydi. Samarqandliklar shikoyati ko‘rib chiqilib, bu ish samarqandliklar foydasiga hal bo‘ldi. QoziSamarqanddan arab garnizoni olib chiqib ketilishi kerakdeb hukm chiqardi. Bu esa urushni bildirar edi. Arablar kuch-qudratini bilgan samarqandliklar o‘z da’volaridan yana voz kechdilar. Mahalliy zodagonlar o‘zlarini musulmon hisoblab, g‘aznaga soliq to‘lamay qo‘ydilar. Shundan so‘ng xalifalik barchadan soliqlarni olishni belgiladi. 17 Natijada Movarounnahrda norozilik kuchayib keta boshladi. Mahalliy zodagonlar bilan arab ma’muriyati orasida ziddiyat keskinlasha bordi. Islom dini jahon miqyosida tarqalgan dinlardan biri bo‘lib, bugungi kunda yer yuzi aholisining 1 milliarddan ortig‘i unga e’tiqod qiladi. Islom dinining kelib chiqishi va uning yoyilishi bevosita Muhammad payg‘ambarimiz faoliyati bilan bog‘liqdir. Makka shahridagi Quraysh qabilasining nufuzli Xoshimiylar xonadonida 570 yilda tavallud topgan Muhammad Ibn Abdulloh nihoyatda ibratli hulq-odob doirasida voyaga yetib, 40 yoshlarida Xiro nomli g‘orda u kishiga Kur’on oyatlari Alloh tomonidan nozil bo‘la boshlagan. Alloh u kishini butun insoniyatga haq yo‘lni ko‘rsatuvchi elchi - Rasul bo‘lishini ixtiyor etganlar. 610 yildan boshlab Muhammad Alayhissalom Makkada Islom dinini (yakka xudoga sig‘inishni) targ‘ib qilishni boshlagan. Islom so‘zini ma’nosi- arabcha, «Xudoga o‘zini topshirish», «Itoat», «Bo‘ysunish» demakdir. Umuman islomning kelib chiqishi VI asr oxiri va VII asr boshlarida Arabiston yarim orolida yuz bergan ijtimoiy, iqtisodiy o‘zgarishlar bilan boliqdir. Yakka xudoga sig‘inish haqidagi targ‘ibot islomdan ilgari boshlangan edi. Uni dastlab targ‘ib qilgan xanif (haqiqat izlovchi, e’tiqod qiluvchi)lar mahalliy qabila xudolariga, ularning sanamlariga emas, yagona xudoga itoat qilishga da’vat qilganlar. Xaniflik VI asr oxiri va VII boshlarida asta-sekin Arabistonning bir muncha viloyatlariga yoyila boshlagan. 610 yillardan yakka xudoga sig‘inish targ‘ibi boshlangan. Muhammad izidan dastlab juda oz kishi ergashgan. Avval uning eng yaqin kishilari islomni qabul qilganlar. Keyinchalik ularning soni ortib borgan. Makka zodagonlari bunga qattiq qarshilik ko‘rsatganlar. Ahvol keskinlashganligi sababli melodiy 622 yilda Muhammad boshchiligidagi Makka musulmonlari Madina (Yasrib) shahriga ko‘chishga majbur bo‘ldilar. 622 yili yuz bergan bu ko‘chish (arabcha «Xijradan») musulmonlarning xijriy yil hisobi boshlangan. Madinada Musulmonchilik ko‘chayib borgan va natijada keyinchalik Makka ahli ham islom dinini qabul qilgan. Bu 630 yillarga to‘g‘ri keladi. Natijada kuchli Islom davlati vujudga keladi va ularning ustidan turuvchi arab halifaligiga asos solinadi. Halifalik ko‘pgina Sharq va G‘arb davlatlarini o‘ziga bo‘ysundiradi. Shunday qilib VIII asrning 18 oxiriga kelib Atlantika okeanidan Tyan-shangacha, Kavkazdan hind okeanigacha bo‘lgan yerlarda, turli tilda so‘zlashuvchi xalqlarni o‘zida birlashtirgan buyuk arab halifaligi vujudga keladi. Muhammad 632 yilning iyun oyida Madinada vafot etadi. Uning vafotidan so‘ng o‘rinbosarlari yoki noiblari(arabchada “Xalifalar”) davlatni boshqara boshlaganlar. Dastlabki to‘rt halifa islom tarixida o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lib, ular Abu Bakr, Umar, Usmon va Alilardir. Iqtisodiy va harbiy jihatdan mustahkamlanib olgan arab halifaligining qo‘shni mamlakatlarni bosib olish uchun harbiy yurishlari-arab istilosining birinchi bosqichi-Umar halifaligi davrida (634- 644)boshlangan. VII asr oxiridan VIII acp o‘rtalarigacha arab istilochilari avval Eron hududini, so‘ngra esa O‘rta Osiyo yerlarini to‘liq bosib oldilar va bu hududlarda ham islom dinini tarqatdilar. Movaraunnahrda (ikki daryo oralig‘i- arablar shunday nom bergandilar) So‘g‘d, Xorazm, Turk yozuvlari o‘rniga arab tili va yozuvi joriy qilina boshladi. Arablar hukmronligiga qarshi Movaraunnahr xalqlari qattiq qarshilik ko‘rsatdilar. Muqanna, Rofi Ibn Lays, Sumbod Mug, Gurak, Divashti, Abu Muslim, Hamza Al Xorij, Xoris Ibn Surayj boshchiligidagi yirik xalq qo‘zg‘olonlari bo‘lib o‘tdi. Lekin bu qo‘zg‘olonlar shavqatsizlarcha bostirildi. Islomning dunyoviy din sifatida vujudga kelishi va boshqa mayda dinlar o‘rnini eg‘allashi tarixan ijobiy rol o‘ynadi. Chunki unda avvalgi dinlarning ijobiy xususiyatlari o‘z ifodasini topgan edi. Chunonchi, islom va uning muqaddas kitoblari bo‘lmish «Kur’on» va «hadislarda» ahloq-odob, iymon, insonni ulug‘lash, tarbiya, insoniy fazilatlar masalalari asosiy o‘rinni olgan edi. 2.2 Arablar bosqining Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyatiga ta`siri. O‘rta Osiyo VIII asr boshlarida arablar istilosiga uchradi, bu voqea yangi islom dinining tarqatilishi bilan bog‘liq edi. Lekin arablar O‘rta Osiyoda qattiq 13 qarshilikka uchradilar, chunki ular bu erda madaniy va iqtisodiy jihatdan ancha yuksak rivoj topgan xalqlarga duch keldilar. V—VII asrlarda O‘rta Osiyo siyosiy- iqtisodiy, ma’naviy hayotida oldingi davrga qaraganda juda katta, ulkan 19 o‘zgarishlar bo‘lib o‘tdi. Qatta hududni o‘ziga bo‘ysundirgan Kushon imperiyasi qulab, shimoldan kelgan xunnlarning bir tarmog‘i bo‘lmish eyfalitlar O‘rta Osiyoni o‘zlariga bo‘ysundirdilar va Eron — somoniylarga qarshi kurash olib bordilar. Lekin ko‘chmanchi eyfalitlar o‘troq va madaniy jihatdan yuqori bo‘lgan O‘rta Osiyo xalqlari hayotiga keskin o‘zgarish kirita olmadilar. Bu davrda boshqarish, savdo-sotiq ishlari erli hukmdorlar qo‘lida saqlanib qoldi, ular eyfalitlarga soliq to‘lab, ularning umumiy hukmdorligi ostida mustaqil faoliyatda bo‘ldilar. Eyfalitlar hokimiyati ham uzoq davom etmay, turk xoqonligi tomonidan surib tashlandi. Ikki daryo oralig‘i — Movarounnahr o‘z hokimiyatini Eron va Xitoygacha kengaytirgan turk xoqonligiga bo‘ysundirdi. Tashqaridan kelgan bosqinchilarning xurujlari erli xalq va hukmdorlarning hayot tarzi, ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy turmushi rivojiga muhim ta’sir ko‘rsata olmadi. shu bilan birga erli xalqning bu bosqinchilarga qarshi kurashi ijtimoiy taraqqiyotni, iqtisodiy munosabatlarning feodallashuvini tezlashtirdi. Erli xalqning asrlar davomida rivojlanib, ma’lum an’analar yaratgan madaniyati tashqaridan kelgan turli bosqinchilarning ma’naviy ta’sirini o‘ziga singdirib yubordi. Turg‘unlikka tushib qolgan madaniy hayotda siyosiy o‘zgarish, ijtimoiy-iqtisodiy aloqalarning kuchayishi natijasida VI-VII asrlarga kelib, O‘rta Osiyo arablar istilosi va islomning kirib kelishi arafasida anchagina jonlanishga yuz tutdi. Savdo-sotiq rivojlandi, shaharlar tiklana boshladi, madaniyat markazi bo‘lmish yangi shaharlar vujudga kela boshladi. Qishloq xo‘jaligida ham ko‘tarilish yuz berdi, sug‘orish kanallari tartibga solindi, shahar va qishloqlarda hunarmandchilik rivojlandi, to‘qimachilik, qimmatli metallardan nafis buyumlar yasash, o‘ymakorlik, devorga rasmlar chizish, boy arxitekturaga ega bo‘lgan hashamatli binolar qurish, ganchkorlik, harbiy anjomlar yasash keng avj oldi. Bu davrda so‘g‘d, turkiy va xorazm yozuvlarining tarqalganligi, bu yozuvlarda turli 14 afsonaviy asarlar yozilganligi ma’lum. Bolalarga 5 yoshdan boshlab ma’lumot bera borilishi, ularni turli hunarlarga o‘rgatilgani manbalarda ko‘rsatiladi. XII asr muallifi Ibn Mansur Marvarudiy «Tarixi muborak shoh» asarida shunday yozadi (bu muallif O‘rta Osiyodan, Marvarud qishlog‘idan): «Turklarda 20 (oliy) martabalar va darajalar bo‘lmasada, ular shunday maqtovga sazovorli shuhratga egadirlarki, musulmon hokimlarining qudrati Olloh yordamida (faqat) turklar tufaylidir. shu sababli Turkistondagi turklar boshqa xalqlarga nisbatan ustunlikka egadirlar... Bu maqtovga sazovor xulqlaridan tashqari yana turklar boshqa xalqlarga nisbatan qator ustunlikka egadirlar. Bulardan biri shundaki, hech qaysi mamlakat kattaligi, kengligi jihatidan Turkistonga teng kela olmaydi.. Turkistonda ishlab chiqariladigan va boshqa mamlakatlarga olib borilib katta narxlarga sotiladigan mollar ajoyibdir, ular juda ko‘p: tatar, tibet, xoton muskuslari, xitoy va chiniy deb ataluvchi qimmatbaho kiyimlar, yuqori sifatli qizil turk yoquti, turli mo‘ynalar... dunyoda tengi yo‘q toza otlar, tezyurar tuilar va hokazo. So‘g‘dning pastki qismida tog‘ bor. Unda kumush, oltin, zumrad konlari mavjud... U erda temir, qo‘rg‘oshin, simob, sof nashatir va kuparis konlari ham bor, ularni boshqa mamlakatlarga olib chiqiladi. Turkiston xalqlarini boshqalardan ajratib turuvchi yana boshqa ayrim narsalari mavjud. shulardan biri turk tili bo‘lib, bu til arab tilidan keyingi eng yaxshi va ta’sirli tillardandir. Hozirda odamlarning turk tilini o‘rganishga intilishining sababi shundaki, avvalgi zamonlarda amir va Xarbin boshliqlarnnng ko‘p qismi turklardan bo‘lgan, hokimiyat ular qo‘lida bo‘lgan; har qanday foydali narsalar, oltin, kumushlar ham ularning qo‘lida edi...; zodagonlar, amaldorlardan chiqqanlar va ularning o‘g‘illari turklar xizmatida bo‘lgan. YAna, turklarda yozuv bo‘lgan: ular osmon jismlari va uning sirlarini bilganlar; bolalarni savodga o‘qitganlar. Ularda ikki xil yozuv bo‘lgan: so‘g‘d va toguzgus yozuvi. So‘g‘d yozuvida pigirma beshga yaqin harf bo‘lgan va uch harf «zod», «za» va «g‘ayn» bo‘lmagai; o‘ngdan so‘lga yozilgan, harflar bir-biri bilan qo‘shilmagan... Toguzgue yozuvi... 15 yigirma sakkiz harfdan tashkil topgan; o‘ngdan so‘lga yozilgan va ular bir-biri bilan qo‘shilmagan. Turklar she’r yozishni — qasida, ruboiylarni bilganlar. Xitoy manbalarida ko‘rsatilishicha, bu davrda Samarqandda dunyoviy masalalarni hal etish uchun foydalaniladigan yozma qonunlar to‘plami mavjud bo‘lgan va unda tartibni saqlash, nizolarni hal etish ishlariga katta e’tibor berilgan. 21 Bu davrda O‘rta Osiyoda olovga sig‘inish bilan birga buddizm, manixeychilik, zardushtiylik, nestorianlik dinlarining ta’siri kuchaygan, turli ibodatxonalar mavjud bo‘lgan. O‘rta Osiyoning ko‘p shaharlaridan o‘tgan va G‘arb bilan sharq mamlakatlarini bog‘lovchi «Ipak yo‘li» erli so‘g‘d na turkiy xalqlarning moddiy va ma’naviy madaniyati rivojida muhim rol o‘ynadi. VII asrning ikkinchi yarmida ijtimoiy va madaniy hayotda muhim burilishga olib kelgan katta tarixiy o‘zgarishlar ro‘y berdiki, uning so‘nggi taraqqiyot uchun ahamiyati katta bo‘ldi. Bu tarixiy o‘zgarish avvalo Arab yarim orolida vujudga kelgan olamshumul to‘ntarishlar bilan bog‘liq. Arabistonda turli xalqlar tarqoq holda ko‘chmanchilik bilan kun kechirganlar, mavjud erlarning bir qismigina dehqonchilik uchun yaroqli bo‘lgan va u erlarda ular bog‘dorchplik, hunarmandchilik, savdo bilan shug‘ullanganlar. Boshlang‘ich, qabilachilik jamoa tuzumining emirilib bornshi, mulkiy tengsizlikning kuchayishi ijtimony ziddiyatning avj olishiga olib kelgan. Qabilalar o‘z xudolariga, ibodatxonalariga ega bo‘lganlar. Bu ham ularning ma’naviy tarqoq bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Xuddi shunday sharoitda barcha arab qabilalarini birlashtnrishga qaratilgan islom dini vujudga kelgan. Islomning vujudga kelishi, musulmon diniy aqidalarining shakllanishi Makka shaharida tug‘ilib o‘sgan Muhammad (570-632) ismli shaxs nomi bilan bog‘liqdir. Muhammad 610 yildan boshlab o‘z diniy targ‘ibotini boshlagan, barcha arablarni qabilasi, jinsi, ijtimoiy mavqei, iqtisodiy ahvolidan qat’i nazar yagona xudoga - Ollohga sig‘inish va bo‘ysunishga targ‘ib qilgan va o‘zini xudoning erdagi vakili - «Payg‘ambar» deb e’lon qilgan. Xudo nomidan Muhammad payg‘ambar tomonidan aytilgan islomning asosiy aqidalari, axloqiy va huquqiy normalari undan so‘ng yozilgan «Qur’on»ga kiritilgan 16 va bu kitob ,musulmonlarning muqaddas kitobi hisoblanadi. Qur’ondan so‘nggi ikkinchi muqaddas kitob «Hadis»dir, u Muhammad payg‘ambarning hayoti, faoliyati, aytgan ko‘rsatmalari, qilgan ishlari, suhbatlari haqidagi turli ma’lumot va rivoyatlari to‘plamidan iborat. Hadis Qur’ondan so‘ng qog‘ozga tushirilgan. 22 Davrlar o‘tishi bilan hadislar to‘planib, tartibga solina boshlangan. X asrlarga kelib obro‘li va ishonarli deb tanilgan hadislarning 6 ta to‘plami vujudga kelgan, hadislarni yig‘uvchi, sharhlovchi, targ‘ib etuvchilar «muhaddis» deb atalgan, hadislar to‘plami esa sunna nomini olgan. Qur’on va Hadis musulmon ilohiyoti, dunyoqarashi, falsafasi, ma’naviyati, axloqi, huquqi kabilarning asosi hisoblanadi. Ularda din ilohiyot diniy e’tiqod masalalari bilan birga o‘z davrining axloqiy va siyosiy an’analari, insonparvarligi, insonlarni qovushtiruvchi, ular o‘rtasidagi ziddiyat, nizoldriing oldini oluvchi, adolat o‘rnatishga qaratilgan axloqiy fikrlar ham keng o‘rin olgan. Muhammad payg‘ambar yakka xudoni hammaning yagona maqsadga bo‘ysunishini targ‘ib qilish bilan birga o‘z davridagi tengsizliklarga, qabilalar o‘rtasidagi kurashlar, quldorlik, insonni xo‘rlashlarga qarshi chiqdi; rahm-shafqatli bo‘lishga undadi, oldingi dinlarga, inson e’tiqodlariga xurmat bilan qarashga chaqirdi. Bularning hammasi Muhammadning obro‘-e’tibor qozonishiga olib keldi. shunday qilib, Arabistonda VII asrlarda islom dini bayrog‘i ostida arab davlati vujudga keldi. Bu davlat boshliqlari xalifa» davlatning o‘zi xalifalik deb atala boshlandi. Arab qabilalarining birlashgan kuchi — arab davlati tez orada qo‘shni davlatlarga tazyiq qilib, ularni qurol kuchi bilan bosib ola boshladi. YAngi din - mafkura bilan qurollangan va bu mafkuraning haqligiga cheksiz ishongan arab askarlari islomni o‘rnatish yo‘lida Olloh uchun muqaddas urush olib borib tez orada Suriya, Misr, Eron kabi mamlakatlarni o‘ziga bo‘ysundirdilar va asta-sekin O‘rta Osiyoga ham qarshi kurash olib bordilar. Lekin bevosita arablar istilosi arafasida O‘rta Osiyo mayda va tarqoq feodalliklardan iborat edi. Farg‘ona, shosh, So‘g‘d, Xorazm, CHag‘oniyon, Xuttal kabi nisbatan yirik er egaliklari bilan bir qatorda mayda davlatlar ham ko‘p bo‘lib, ular o‘rtasida birlik yo‘q, siyosiy tarqoqlik mavjud edi. Xitoyga qarshi urushda zaiflashib qolgan G‘arbiy Turk xoqonligi esa o‘z ahamiyatini va ta’sirini yo‘qotgan 17 edi. Bularning hammasi O‘rta Osiyoni, Movarounnahr va Xurosonni arablar tomonidan bosib olinishini tezlashtirdi. VII asr o‘rtalarida Eronning markaziy qismi arablar tomonidan zabt 23 etiladi. 651 yilda Marv shaxari bosib olinadi va arablar bilan janglarda bu erga chekingan so‘nggi sosoniy podshosi YAzdigard III qurbon bo‘ladi. Marv arablar uchun O‘rta Osiyoni bosib olishda muhim darvoza bo‘lib xizmat qilgan. VII asrning ikkinchi yarmidan boshlab arablar O‘rta Osiyo erlari, ayniqsa, Samarqand, Buxoro erlariga hujum qila boshlaganlar. 704 yili Xuroson noibligi va O‘rta Osiyoni bo‘ysundirish Qutayba ibn Muslimga topshiriladi. Qutayba O‘rta Osiyoda o‘sha davrda vujudga kelgan sharoitdan ustalik bilan foydalanib ham qurol, ham xiyla-nayrang, ham diplomatiyani ishlatgan holda birin-ketin feodal davlatlar va shaharlarni o‘ziga karata boradi. Erli hokimlar va xalqdan bir necha bor zarbalarga uchrashiga qaramay izchillik va qat’iylik bilan O‘rta Osiyoni bosib olishni davom ettiradi. Bu yo‘lda u ayniqsa So‘g‘d hokimiyati va turklarning o‘z nizolaridan ustalik bilan fopdalanadi. Buxoro va Samarqandda qaqshatqich zarbaga uchragan bo‘lsa-da, yangidan askar to‘plab o‘z raqiblarini qismlarga parchalab, birin-ketin turli usullarni ishlatgan holda 10-15 yil davomida Xorazm, Farg‘ona, shosh, Ustrushona, Samarqand, Buxoroni o‘ziga qaratadi va Qoshg‘ar chegarasigacha etib boradi. Arablar 706 yili Paykandni, 709 yili Buxoroni, 712 yili Xorazm va Samarqandni, 715 yili Farg‘onani o‘zlariga qaram qiladilar. VIII asrning 30-yillariga kelib Movarounnahrning deyarli barcha erlari arablarga bo‘ysundiriladi. 715 yili Qutayba yo‘llarda qiynalgan o‘z askarlari tomonidan o‘ldiriladi, so‘ng arab askarlari Xurosonga qaytishga majbur bo‘ladilar. Erli xalqlarning arab bosqinchiligiga qarshi harakati, xalq qo‘zg‘olonlari uzoq vaqt davom etdi. Haris ibn Surayj (30- yillar), Abu Muslim (40-yillar), Muqanna (70- 80-yillar), Hamza al-Xarij (VIII—IX asrlar), Rafi ibn Lays (IX asr boshlari) kabilar boshchiligidagi mustaqillik uchun olib borilgan harakatlar shular jumlasidandir. 18 Qutayba ibn Muslimning harbiy yurishlari O‘rta Osiyoni arablar tomonidan zabt etilib, arab xalifaligiga bo‘ysundirilishida, O‘rta Osiyo xalqlari orasida islom dinini tarqatishda muhim rol o‘ynadi. Arablarning bosqinchiligi raqiblarni o‘ldirish, qarshilik ko‘rsatganlarni qirib tashlash, madaniyat boyliklarini talon-toroj qilish, zo‘ravonlik o‘tkazish, erli aholiga katta soliqlar solish kabilar bilan uzviy bog‘liq holda olib borildi. 24 Ilk O‘rta asr tarixchisi Narshaxiy «Buxoro tarixi» kitobida shunday yozadi: «Buxoro aholisi har safar (islom lashkari kelganida) musulmon bo‘lar, arablar qaytib ketganida esa ular yana dindan qaytar edilar. Qutayba ibn Muslim ularni uch marta musulmon qilgan, ular esa yana dindan qaytib kofir bo‘lar edilar. Bu to‘rtinchi marta (kelganida) Qutayba jang qilib Buxoro shahrini oldi, ko‘p qiyinchiliklardan keyin (bu erda) islom dinini o‘rnatdi va har turli yo‘llar bilan buxoroliklarga qiyinchiliklar tug‘dirib, dillariga musulmonchilikni singdirdi. Ular esa islom dinini yuzaki qabul etib, haqiqatda butparastlik qilar edilar. Qutayba arablar buxoroliklar bilan birga turib, ularning xatti-harakatlaridan xabardor bo‘lib tursalar, ular zaruratdan musulmon bo‘ladilar, degan maqsadda Buxoro aholisidan o‘z uylarining yarmini arablarga berishni talab etib, buyruq chiqardi va shu yo‘l bilan u musulmonchilikni o‘rnatdi hamda shariat hukmlarini bajarishga ularni majbur etdi. Qutayba masjidlar bino qildi, kofirlik va otashparastlikka oid asarlarni yo‘qotdi. U ko‘p jiddya^jayl ktiib, har kimdan shariat hukmlarini bajarishda kamchilik sodir bo‘lsa, uni jazolar edi». O‘rta osiyolik mashhur mutafakkir Beruniyning (X asr) yozishicha, Qutayba va boshqa arab hukmdorlari mahalliy din, san’at, adabiyot namoyandalarini, olimlarni o‘ldirganlar, ularning asarlarini, madaniyat bonliklarini yondirib, mahalliy yozuvni, turli hujjatlarni yo‘q qilib yuborganlar: «Qutayba Xorazm xashi yaxshi bilgan, ularning xabar va rivoyatlarini; o‘rgangan kishilarni halok etib, butkul yo‘q qilib yuborgan edi». Qutayba erli xalk.ning diniy e’tiqodi bilan bog‘liq bo‘lgan yodgorliklarni yo‘qotishga harakat qilgan va islomni xalq o‘rtasiga olib kirish, uni targ‘ib etish yo‘lida barcha imkoniyatlarni ishga solgan. Islomni qabul etganlarni soliqlardan 19 ozod etgan, turli imtiyozlar yaratgan. Moddiy jihatdan rag‘batlantirgan, machitlar qurdirgan, xullas harbiy yurishlari bilan birga g‘oyaviy-siyosiy ishlarii ham olib borgan. Erli xalqni har tomonlama: ham iqtisodiy, ham g‘oyaviy-ma’naviy jihatdan arab xalifaligiga qaram qilish yo‘lida faol harakat qilgan. O‘rta Osiyoning bosib olinishi, majburan islomning singdirilishi, zulm va xo‘rliklar erli xalqning 25 keskin noroziligiga sabab bo‘lgan. Islom arab xalifaligiga bo‘ysundirilgan mamlakatlarning ma’naviy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. U faqat diniy aqidalar sistemasi sifatidagina emas, balki dunyoqarash, ma’naviy madaniyatning muhim yo‘nalishi sifatida turli sohalarni ham o‘ziga bo‘ysundira bordi. shuning uchun ham ko‘p adabiyotlarda islom dini tarqalgan va hukmron dinga aylangan o‘lkalar madaniyati yaxlit holda «islom madaniyati» deb yuritiladi. Islom kelib chiqqandan so‘nggi 3-4 asr davomida u tarqalgan mamlakatlarning madaniyati ta’sirnda bu yangi diniy-g‘oyaviy tizim ichida turli oqimlar, ta’limot, yo‘nalish-lar vujudga keldi. Bu oqimlar umumiy islom dini prinsiplarini e’tirof etgan holda kator sohalar, aqidalar talqinida bir-biridan tafovut qilar edi. Ular o‘rtasida vujudga kelgan ziddnyat va kurashlar musulmon mamlakatlari ma’naviy hayotini murakkablashtirib yubordi. Islomdagi demokratii oqimni ifodalovchi xorijiylar harakati vujudga keldi. U mayda guruhlarga bo‘linnb, so‘ngroq diniy aqidalarni e’tirof etishda bir-biridan farq etuvchi shialar va sunniylar yo‘nalishi shakllandi. Mehnatkash xalqning adolat uchun kurashi jarayonida sektantlik harakati vujudga kelib, islomda u ismoilizm va karmatlik yo‘nalishn shaklida o‘z nfodasini topdi. Ismoilizm va karmatlar islomda hurfikrlilik va demokratiya uchun kurashnipg ko‘rinishlaridan biri edi. Karmatlarning tenglik, o‘zaro yordam kabi fikrlarini atoqli mutafakkir, shoirlar Rudakiy, Nosir Xisrav, al-Maariy, Abu Ali ibn Sino kabilar himoya qildilar, shuningdek, ayrim aqidalarni, xususan, iroda erkinligi, taqdnr, inson faoliyatining maqsadlari kabi masalalarni talqin etishda mutazilliylar va mutakallimlar yo‘nalishi tashkil topib ular o‘rtasidagi kurash ko‘p olim. mutafakkirlor dunyoqarashiga katta ta’sir ko‘rsatd?. Islom bilan uzviy bog‘liq holda vujudga kelgan va uusulmoi mamlakatlarida keng tarqalgan g‘oyaviy oqimlardan 20 biri tasavvuf-so‘fizm bo‘ldi. Buoqimlar O‘rta Osiyo xalqlari ilk o‘rta asr madaniyatida ham o‘zining yorqin ifodasini topdi. Bu oqimlarning shakllanishi va rivojida o‘rtaosiyolik olimlar ham faol ishtirok etdilar. Islom madaniyati adabiyot, san’at, fan, falsafa, 26 axloq, urf-odat, ta’lim-tarbiya kabilarning barchasiga o‘z ta’siripi ko‘rsatdi. Islom juda katta muzofotdagi xalqlar madaniy boyliklari, an’analarning o‘zaro ta’sirini ham kuchaytirib yubordi. O‘rta Osiyo xalqlarining boy madaniy an’analari nafaqat bu erdagi, balki boshqa muzofotlardagi musulmon madaniyati rivojiga xam katta ta’sir ko‘rsatdi. O‘rta Osiyo xalqlariking arablarga qarshi olib borgan uzluksiz kurashi IX asrning oxirlariga kelib Xuroson va Movarounnahrda mustaqil feodal davlatlarining shakllanishi bilan yakunlandi. Bu katta hududda IX—XI asrlar davomida Somoniylar, G‘aznaviylar, Saljuqiylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar davlatlari vujudga keldi, lekin shu bilan birga ular o‘rtasida o‘zaro kurashlar xam avj oldi. Bu yerda davlatlarning shakllanishida arab xalifaligida taxt uchun olib borilgan turli nizolar, o‘zaro kurashlar, islomda vujudga kelgan turli oqimlar o‘rtasidagi ziddiyatlar ham ma’lum rol o‘ynadi. Xalifa Xorun ar-Rashid 809 yili vafot etdi, u Xuroson hokimi, Marvda istiqomat qilayotan o‘z o‘g‘li Ma’munni xalifalikka merosxo‘r qilib qoldirdi. Lekin Ma’mun bilan uning akasi Amin o‘rtasida taxt uchun kurash kuchayib ketdi. Ma’mun 813 yilda Movarounnahr va Xuroson feodallari yordamida xalifalik taxtini egalladi va so‘ng 818 ynli Bag‘dodga ko‘chdi. Erli feodallardan YAh’yo, Axmad va boshqa somoniylarni Mavarounnahrda hokim qilib tayinladi, ayrim feodallarni, o‘z atrofidagi olimu fozillar, hunarmandlarni o‘zi bilan Bag‘dodga olib ketdi. Xurosonda esa hokimiyat tepasiga Tohiriylar sulolasi chiqdi. Ular o‘zlarini xalifalikka tobe deb atasalarda, mustaqil siyosat olib bordilar. shunday qilib, IX asrga kelib O‘rta Osiyo va Xurosonda siyosiy-ijtimoiy vaziyat o‘zgardi, u xalifalik-dan ozod bo‘lib mustaqil rivojlanish yo‘liga kirdi. 27 XULOSA Biz tarixi necha ming yillarni qamrab olgan buyuk xalqmiz. Ulug‘ ajdodlarimiz asrlar davomida siyosat, ilmu fan va madaniyat, dinu diyonat sohasida dunyoni xayratga soladigan ulkan ishlarni amalga oshirib kelaganlar. Vatanimiz istiqloli ana shunday an'ana va qadriyatlarimizni tiklash, ularni zamon talablari asosida boyitish va rivojlantirish, o‘zligimizni anglash, dunyo hamjamiyatidan munosib o‘rin egallash imkonini bergani uchun ham benixoya aziz va qadrlidir1 . Biz yuqoridagi manbaalarga tayangan holda shuni ta'kidlab o‘tishimiz mumkinki, jahon sivilizatsiyasida arab madaniyatining salmoqli hissasi borligi va u hoh u adabiyot bo‘ladimi, hoh u matematika yoki fizika bo‘ladimi, hoh u astronomiya yoki tibbiyot bo‘ladimi, qo‘yingchi fan va madaniyatning qaysi tarmog‘i bo‘lishidan qat'iy nazar arablarning ta'siri juda kuchli bo‘lganligini his qilishimiz mumkin. G‘arb mamlakatlari Sitsiliya va Venetsiya davlatlari arxitekturasida yoki bo‘lmasa, Florensiya va Lukka matolarida arablarning o‘ziga xos bo‘lgan naqshlari va gullaridan ustalik bilan foydalanganliklariga guvoh bo‘lamiz. Ma'lumki, tarixda payg‘ambarlik ijtimoiy va siyosiy hayotga ta'sir eta oladigan katta saloxiyat sifatida xalqlar va mamlakatlar hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Buni Injildagi Isay, Ieremiya va boshqalarning oldingi payg‘ambardardan farqli yakkaxudolik, ijtimoiy tartibot g‘oyalarini ilgari surganligida, xamda ko‘pgina ijtimoiy va ma'naviy o‘zgarishlarni boshlab berganida ko‘rish mumkin. Arablar muhitidan kelib chiqqan islom dini mintaqaning eng qadimgi tub joy axolisi xisoblangan islom sivilizatsiyasi semit etnosining qo‘xna tarixi bilan bog‘liq. Ilmiy xolislik zaminida turuvchi tadqiqotlar islom dini kelib chiqishining shart-sharoitlari to‘g‘risida gap borganda semitlarning Yaqin sharq sivilizatsiyasida o‘ziga xos ijobiy o‘rin tutganligini ob'ektiv ta'kidlaydi. Darhaqiqat, ular orasidan chiqqan akkadiylar, amoreylar, xoldeylarning Mesopatamiya va umuman, butun g‘arbiy Osiyo sivilizatsiyaviy rivojlanishidagi o‘rni fanda ma'lum. Islom dini Arabiston yarim orolida, hususan, uning janubida qadimgi sivilizatsiyaviy zaminda paydo bo‘ldi. Yangi dinning kelib chiqishi omillaridan biri yana shu bo‘ldiki, Arabistonda VII asr boshlarida yangi xudo va 28 haqiqatni topishga, intilgan ko‘pgina xanifa-targ‘ibotchilar bo‘lgan edi. Ulardan biri va eng qobiliyatlisi bo‘lgan Muxammad yagona, qodir, mehribon va rahmdil Allohga itoat qilish, u ko‘rsatgan yo‘ldan chiqmaslik, adolatpeshalik qadriyatlarini targ‘ib qilib, rasululloh, ya'ni xudoning elchisi darajasiga ko‘tarildi. U arablarni birlikka chaqirdi. Xalq esa oxir — oqibatda Muxammad dinini qabul qildi. Bu bilan yangi bir jaxoniy sivilizatsiyaning poydevori toshi qo‘yildi. Bu din avval boshdan yozma manbasiga — barcha musulmonlar uchun muqaddas bo‘lgan — qur'onga ega. Islom dini barcha musulmonlarni o‘zaro birodar deb xisoblaydi. Uning xar bir e'tiqod etuvchi uchun oddiy va. bajarilishi qat'i bo‘lgan, yakka xudolikka asoslangan qoidalari dindorlarni haqiqiy jannatga erishishiga ishontirgan. Musulmon dini qaror topishi bilan bu dinga tayangan davlat xam, maydonga keldi. Uning boshida dastlab payg‘ambarning o‘zi, so‘ngra ketma-ket dastlabki to‘rt halifa turdilar. Ulardan keyin diniy va siyosiy xokimiyat Muoviylar sulolasi qo‘lida 100 yilcha bo‘ldi. 750 yilda xalifaning hokimiyatiga Abbosiylar sulolasi keldi FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T. “sharq”., 1998 y. 2. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat engilmas kuch. T. “Ma'naviyat”., 2008y. 3. Karimov I., Olloh qalbimizda, yuragimizda, T., 1999 4. Apresyan. R.G, Botvinnik B.A. i dr.. Kulturologiya: uchebnik dlya vuzov; pod red. B.A. Erengross. – M.: Izdatelstvo Oniks, 2007. – 480 s. 5 . Vasilev L.S. «Istoriya religiy Vostoka». Uchebnoe posobie dlya vuzov. – 4-e izd. – M.: «Knijnыy dom «Universitet», 1999g. s.111 – 121 6. Gryunebaum G.E. Klassicheskiy islam. M., 1988 7. Grinenko G.V. Xrestomatiya po istorii mirovoy kulturы. M.: - Piter, 2004. – 245 8. Erыshev A.A. «Religiovedenie». – K.: MAUP, 1999g. – s.165 – 172, 176 – 179 9. Igpattko A.L. V poiskax schastya. M., 1989 10. Komilov N., Tasavvuf, T., 1999 29 11. Markovoy A. N. Kulturologiya. Istoriya mirovoy kulturы: Uchebnik dlya vuzov / pod red. Prof. A. N. Markovoy. – 2-e izd., stereotip. – M.: YUNITI- DANA, 2008. – 600 s 12. Mets L. Musulmanskiy Renessans. M., 1966 13. Maykl Kin «Religii mira». – Xarkov: «Klub semeynogo dosuga», 2003. – s.147 – 154, 161 – 174. 14. Xusseyn M. Edinaya osnova gumanizma // Kurer YUNESKO. 1992 15. Hasanov A., Qadimgi Arabiston va ilk islom (1-kitob: Johiliya asri), T., 2001 16. Sufizm v kontekste musulmanskoy kulturы. M.. 1989. 17. «Akademicheskoe religiovedenie». Uchebnik. Pod redaksiey professora A.Kolodnogo. – K.: «Mir znaniy» 2000. – s.379 – 385.