Қаршилик усулларининг ўрганиш чуқурлиги

Yuklangan vaqt

2024-09-23

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

599,1 KB


Қаршилик усулларининг ўрганиш чуқурлиги Ўрганиш чуқурлиги электр токни муҳитга ўтиш чуқурлиги билан аникланади. Таъминловчи электродлар ( A ва B ) орасидаги масофа қанча катта бўлса, шунча марта электр токининг ўтиш чуқурлиги катта бўлади. Бир жинсли муҳитда иккита таъминловчи A ва B электродларга юборилган электр токининг кўп қисми 2 AB 1 масофага тенг бўлган ўтиш чуқурлигидан ортмайди. Тажриба далиллари бўйича электр токининг чўкинди жинслар кесимидан ўтиш чуқурлиги  6 10 AB H га тенг (аниқроғи Ўзбекистон учун AB H  ,0 72 ). Агар, юқоридаги қатлам тагида қаршилиги кичик бўлган жинслар ётганда токнинг ўтиш чуқурлиги катта бўлади. Агар, юқоридаги қатлам тагида қаршилиги катта бўлган жинслар (токни ёмон ўтказувчи жинслар) ётган бўлса токнинг ўтиш чуқурлиги кичик бўлади. Шундай қилиб, қаршилик усулларида ўрганиладиган чуқурликни ошириш учун таъминловчи ва қабул қилувчи электродлар орасидаги масофа кенгайтирилади. Электр кесмалаш (электропрофиллаш ЭП) Электр кесмалаш – бу қаршилик усули бўлиб, бунда берилган профиллар йўналишлари бўйича ўлчамлари ўзгармас бўлган мосламалар билан жинсларнинг солиштирма қаршиликларининг ўзгариши ўрганилади. Бу усулда таъминловчи AB электродлар орасидаги масофа иш пайтида Қаршилик усулларининг ўрганиш чуқурлиги Ўрганиш чуқурлиги электр токни муҳитга ўтиш чуқурлиги билан аникланади. Таъминловчи электродлар ( A ва B ) орасидаги масофа қанча катта бўлса, шунча марта электр токининг ўтиш чуқурлиги катта бўлади. Бир жинсли муҳитда иккита таъминловчи A ва B электродларга юборилган электр токининг кўп қисми 2 AB 1 масофага тенг бўлган ўтиш чуқурлигидан ортмайди. Тажриба далиллари бўйича электр токининг чўкинди жинслар кесимидан ўтиш чуқурлиги  6 10 AB H га тенг (аниқроғи Ўзбекистон учун AB H  ,0 72 ). Агар, юқоридаги қатлам тагида қаршилиги кичик бўлган жинслар ётганда токнинг ўтиш чуқурлиги катта бўлади. Агар, юқоридаги қатлам тагида қаршилиги катта бўлган жинслар (токни ёмон ўтказувчи жинслар) ётган бўлса токнинг ўтиш чуқурлиги кичик бўлади. Шундай қилиб, қаршилик усулларида ўрганиладиган чуқурликни ошириш учун таъминловчи ва қабул қилувчи электродлар орасидаги масофа кенгайтирилади. Электр кесмалаш (электропрофиллаш ЭП) Электр кесмалаш – бу қаршилик усули бўлиб, бунда берилган профиллар йўналишлари бўйича ўлчамлари ўзгармас бўлган мосламалар билан жинсларнинг солиштирма қаршиликларининг ўзгариши ўрганилади. Бу усулда таъминловчи AB электродлар орасидаги масофа иш пайтида
ўзгармайди, бу эса профилнинг ҳамма нуқталари тагидаги тоғ жинсларининг таҳминан доимий қалинлигини ўрганиш демакдир. Электр кесмалаш усули солиштирма қаршилик  горизонтал йўналиши бўйича фарқланганда қўлланилади. Ишлар ўтказганда J u , ўлчаниб, J u k k    формула орқали ҳисобланади ( k - мосламанинг коэффициенти). Электр кесмалаш ҳар хил мосламалар билан; электродларнинг ҳар хил жойлашганлари бўлиб ёки уларни кўчириш усуллари бўйича фарқланади. Қўзатувлар натижаси мосламанинг қабул қилувчи MN электродлари орасидаги марказ О нуқтасига оид бўлади. Амалда оддий тўрт электродли симметрик мослама кенг ишлатилади. Бундай мосламани ишлатганда электр кесмалашнинг номи симметрик электр кесмалаш деб аталади. Амалда, кўпинча, ишлатилган мосламанинг номи билан электр кесмалаш дейилади. 37 расм. Симметрик электропрофиллашни қўллаш мисоли. а-график; б-кесим; 1-отқинди жинслар; 2-сланецлар; 3-охақтошлар; 4- қоплама жинслар; 5-солиштирма электрик қаршилик, Ом·м; 6-ток чизиқлари. Тўрт электродли симметрик электропрофиллаш (ЭП) ўзгармайди, бу эса профилнинг ҳамма нуқталари тагидаги тоғ жинсларининг таҳминан доимий қалинлигини ўрганиш демакдир. Электр кесмалаш усули солиштирма қаршилик  горизонтал йўналиши бўйича фарқланганда қўлланилади. Ишлар ўтказганда J u , ўлчаниб, J u k k    формула орқали ҳисобланади ( k - мосламанинг коэффициенти). Электр кесмалаш ҳар хил мосламалар билан; электродларнинг ҳар хил жойлашганлари бўлиб ёки уларни кўчириш усуллари бўйича фарқланади. Қўзатувлар натижаси мосламанинг қабул қилувчи MN электродлари орасидаги марказ О нуқтасига оид бўлади. Амалда оддий тўрт электродли симметрик мослама кенг ишлатилади. Бундай мосламани ишлатганда электр кесмалашнинг номи симметрик электр кесмалаш деб аталади. Амалда, кўпинча, ишлатилган мосламанинг номи билан электр кесмалаш дейилади. 37 расм. Симметрик электропрофиллашни қўллаш мисоли. а-график; б-кесим; 1-отқинди жинслар; 2-сланецлар; 3-охақтошлар; 4- қоплама жинслар; 5-солиштирма электрик қаршилик, Ом·м; 6-ток чизиқлари. Тўрт электродли симметрик электропрофиллаш (ЭП)
Бунда тўрт электродли симметрик AMNB мослама ишлатилади ва кузатувлар пайтида бу электродлар орасидаги масофаларни ўзгартирмасдан кетма – кет пикетдан – пикетга кўчирилади ва қиймати ўлчанади. Ўлчанган u,J қийматлари бўйича ҳисобланган ва J u k k    нинг профили бўйча графиги тузилади. 36 б – расмдаги мисолни қараб чиқамиз: I. Биринчи ҳолатда электр майдони хеч нарса билан бузилмайди,чунки иккинчи қатлам катта чукурликда жойлашган. Шунинг учун ўлчанган k  келтирилган жинслар қаршилигига яқин бўлади, яъни k  80 Омм. II. Иккинчи ҳолатда келтирилган жинслар тагида кичик чуқурликда токни ўтказмайдиган отқинди чиққан жинслар ётадилар. Улар ток чизиқларини ўзига ўтказишга катта қаршилик кўрсатади ва юқарига (ер юзасига) юборишга ҳаракат қилади. Натижада MN электродлари атрофида ток зичлиги кўпаяди, бу эса k  нинг ортишига олиб келади ва k  келтирилган жинслар қаршилигидан катта бўлади. III. Бу ҳолатда, отилиб чиққан жинслар катта чуқурликда ётгани учун ўлчанган k  қиймати келтирилган жинсларнинг қаршилигига яқин бўлади. IV. Тўртинчи ҳолатда биринчи қатлам тагида токни яхши ўтказадиган гилли сланецлар ётгани учун ток чизиқларини ўзининг ичига тортиб оладилар. Натижада MN электродлар атрофида ток зичлиги камаяди ва ўлчанганда k  нинг қиймати биринчи қатламнинг қаршилигига нисбатан камаяди. V. Оҳирги ҳолатда эса, биринчи қатлам тагида токни яхши ўтказмайдиган оҳактошлар ётгани учун ток чизиқлари ичига ўтишига катта қаршилик кўрсатадилар ва натижада, MN электродлар атрофида ток зичлиги ошгани учун, ўлчанган k  нинг қиймати биринчи қатлам қаршилигига нисбатан катта бўлади (37 – расм ). Натижада тузилган k  нинг графигидан геоэлектрик кесим тўғрисида хулоса чиқариш мумкин, қаршиликлари ҳар хил бўлган тоғ жинсларининг Бунда тўрт электродли симметрик AMNB мослама ишлатилади ва кузатувлар пайтида бу электродлар орасидаги масофаларни ўзгартирмасдан кетма – кет пикетдан – пикетга кўчирилади ва қиймати ўлчанади. Ўлчанган u,J қийматлари бўйича ҳисобланган ва J u k k    нинг профили бўйча графиги тузилади. 36 б – расмдаги мисолни қараб чиқамиз: I. Биринчи ҳолатда электр майдони хеч нарса билан бузилмайди,чунки иккинчи қатлам катта чукурликда жойлашган. Шунинг учун ўлчанган k  келтирилган жинслар қаршилигига яқин бўлади, яъни k  80 Омм. II. Иккинчи ҳолатда келтирилган жинслар тагида кичик чуқурликда токни ўтказмайдиган отқинди чиққан жинслар ётадилар. Улар ток чизиқларини ўзига ўтказишга катта қаршилик кўрсатади ва юқарига (ер юзасига) юборишга ҳаракат қилади. Натижада MN электродлари атрофида ток зичлиги кўпаяди, бу эса k  нинг ортишига олиб келади ва k  келтирилган жинслар қаршилигидан катта бўлади. III. Бу ҳолатда, отилиб чиққан жинслар катта чуқурликда ётгани учун ўлчанган k  қиймати келтирилган жинсларнинг қаршилигига яқин бўлади. IV. Тўртинчи ҳолатда биринчи қатлам тагида токни яхши ўтказадиган гилли сланецлар ётгани учун ток чизиқларини ўзининг ичига тортиб оладилар. Натижада MN электродлар атрофида ток зичлиги камаяди ва ўлчанганда k  нинг қиймати биринчи қатламнинг қаршилигига нисбатан камаяди. V. Оҳирги ҳолатда эса, биринчи қатлам тагида токни яхши ўтказмайдиган оҳактошлар ётгани учун ток чизиқлари ичига ўтишига катта қаршилик кўрсатадилар ва натижада, MN электродлар атрофида ток зичлиги ошгани учун, ўлчанган k  нинг қиймати биринчи қатлам қаршилигига нисбатан катта бўлади (37 – расм ). Натижада тузилган k  нинг графигидан геоэлектрик кесим тўғрисида хулоса чиқариш мумкин, қаршиликлари ҳар хил бўлган тоғ жинсларининг
контактларини аниқлаш мумкин. AMNB билан кесмалаш ҳар доим ишончли геоэлектрик кесимни бермайди. Кесимни аниқ ўрганиш учун кичик ва катта масофага эга бўлган таъминовчи чизиқлар (электродлар орасидаги масофа) билан кесмалар ўтказиш керак. Бунда, AA MNB B   иккита таъминловчи чизмалари бўлган симметрик мослама ишлатилади. Бунда катта AB ва кичик A B   масофали мосламани ишлатганда k  нинг иккита графиги чиқади (Расм 37). Бундай кесмалаш натижасида тоғ жинсларининг контактини аниқ топиш мумкин. Электр кесмалашда қўшни ўлчов нуқталарнинг орасидаги масофаси MN масофага тенг қилиб олинади ва ўрганилаётган геологик жисмнинг кутилаётган энидан 4-5 марта кам бўлади. Профиллар геологик жисмлар йўналишига кундаланг ўтказилади. Майдонли куза-тувларда профиллар орасидаги масофа текшириш масштабига боғлиқ ва жисмлар узунлигидан 3-4 марта кичик бўлади. Градиентли мосламада Агар, MN  AB бўлса (яъни MN  4060 AB ) ва ўлчанаётган u  электр майдони кучланишининг градиентига пропорционал деб ҳисобласак бўлади. Иш вақтида AB масофа ўзгармайди, MN эса АВ оралиқда кўчирилади. Бунда кичик чуқурликда ётган жинслардаги кучсиз аномалияларни аниқлашга ёрдам беради. K  ПК N B М A B ’ A ’ K AB  K cA' B'  Омм K  500  Омм K  50  Омм K 100  37 – расм контактларини аниқлаш мумкин. AMNB билан кесмалаш ҳар доим ишончли геоэлектрик кесимни бермайди. Кесимни аниқ ўрганиш учун кичик ва катта масофага эга бўлган таъминовчи чизиқлар (электродлар орасидаги масофа) билан кесмалар ўтказиш керак. Бунда, AA MNB B   иккита таъминловчи чизмалари бўлган симметрик мослама ишлатилади. Бунда катта AB ва кичик A B   масофали мосламани ишлатганда k  нинг иккита графиги чиқади (Расм 37). Бундай кесмалаш натижасида тоғ жинсларининг контактини аниқ топиш мумкин. Электр кесмалашда қўшни ўлчов нуқталарнинг орасидаги масофаси MN масофага тенг қилиб олинади ва ўрганилаётган геологик жисмнинг кутилаётган энидан 4-5 марта кам бўлади. Профиллар геологик жисмлар йўналишига кундаланг ўтказилади. Майдонли куза-тувларда профиллар орасидаги масофа текшириш масштабига боғлиқ ва жисмлар узунлигидан 3-4 марта кичик бўлади. Градиентли мосламада Агар, MN  AB бўлса (яъни MN  4060 AB ) ва ўлчанаётган u  электр майдони кучланишининг градиентига пропорционал деб ҳисобласак бўлади. Иш вақтида AB масофа ўзгармайди, MN эса АВ оралиқда кўчирилади. Бунда кичик чуқурликда ётган жинслардаги кучсиз аномалияларни аниқлашга ёрдам беради. K  ПК N B М A B ’ A ’ K AB  K cA' B'  Омм K  500  Омм K  50  Омм K 100  37 – расм
Тоғ жинсларининг геоэлектрик кесими Геоэлектрик кесим - солиштирма қаршилиги ҳар хил бўлган қатламлардан ташкил топган тоғ жинсларининг кўндаланг кесими. Геологик кесимдан геоэлектрикнинг фарқи, унда қаршилиги ҳар хил бўлган қатламларнинг орасида чегаралар борлигида бўлади. Бу чегаралар стратиграфик ҳамда геологик чегаралар билан тўғри келмаслиги мумкин. Геоэлектрик кесимдаги қатламларнинг солиштирма қаршиликлари қатлам оралиғида доимий миқдорлар билан таърифланади ва чегараларда кескин ўзгарадилар. Бундай қатламлар электрик деб аталади. Геоэлектрик кесимда тадқиқот участкасининг ҳамма жойларида кузатилган ва юқорида ётган жинслардан солиштирма қаршилиги етарли, кескин равишда фарқланадиган қатламнинг юзаси таянч электрик горизонти деб аталади. Навбат билан ётган токни параллел қатламлардан ташкил этган геоэлектрик кесим қатламланиши бўйлаб ёки унга кўндаланг оққан электр токига кўрсатган қаршилиги ҳар хил бўлади. Геоэлектрик кесим анизатроп муҳитдир. Агар, ток қатламланишга перпендикуляр йўналиш бўйича оқса, бундай муҳитнинг солиштирма қаршилиги максимал бўлади; агар, ток қатламланиши бўйича оқса солиштирма каршилиги энг кичик бўлади. Электроразведкада " "m бир жинсли қатламлардан ташкил этган анизотроп муҳитнинг йиғинди кўндаланг қаршилиги T ни қараб чиқиш қабул қилинган,     m i i hi T 1  , бу ерда hi ва i  - қатламларнинг қалинлиги ва солиштирма қаршиликлари. Унинг ўлчов бирлиги OM  M 2 қабул қилинган. Анизотроп муҳитнинг қатламланишига параллел оққан токка кўрсатган йиғинди солиштирма қаршилиги қараб чиқилмайди. Унинг ўрнига Тоғ жинсларининг геоэлектрик кесими Геоэлектрик кесим - солиштирма қаршилиги ҳар хил бўлган қатламлардан ташкил топган тоғ жинсларининг кўндаланг кесими. Геологик кесимдан геоэлектрикнинг фарқи, унда қаршилиги ҳар хил бўлган қатламларнинг орасида чегаралар борлигида бўлади. Бу чегаралар стратиграфик ҳамда геологик чегаралар билан тўғри келмаслиги мумкин. Геоэлектрик кесимдаги қатламларнинг солиштирма қаршиликлари қатлам оралиғида доимий миқдорлар билан таърифланади ва чегараларда кескин ўзгарадилар. Бундай қатламлар электрик деб аталади. Геоэлектрик кесимда тадқиқот участкасининг ҳамма жойларида кузатилган ва юқорида ётган жинслардан солиштирма қаршилиги етарли, кескин равишда фарқланадиган қатламнинг юзаси таянч электрик горизонти деб аталади. Навбат билан ётган токни параллел қатламлардан ташкил этган геоэлектрик кесим қатламланиши бўйлаб ёки унга кўндаланг оққан электр токига кўрсатган қаршилиги ҳар хил бўлади. Геоэлектрик кесим анизатроп муҳитдир. Агар, ток қатламланишга перпендикуляр йўналиш бўйича оқса, бундай муҳитнинг солиштирма қаршилиги максимал бўлади; агар, ток қатламланиши бўйича оқса солиштирма каршилиги энг кичик бўлади. Электроразведкада " "m бир жинсли қатламлардан ташкил этган анизотроп муҳитнинг йиғинди кўндаланг қаршилиги T ни қараб чиқиш қабул қилинган,     m i i hi T 1  , бу ерда hi ва i  - қатламларнинг қалинлиги ва солиштирма қаршиликлари. Унинг ўлчов бирлиги OM  M 2 қабул қилинган. Анизотроп муҳитнинг қатламланишига параллел оққан токка кўрсатган йиғинди солиштирма қаршилиги қараб чиқилмайди. Унинг ўрнига
қаршиликка тескари бўлган йиғинди бўйлама ўтказувчанлик S миқдор киритилади,    m i i hi S 1  унинг ўлчов бирлиги сименс (См) қабул қилинган. Кесимнинг n  кўндаланг қаршилиги ва t  бўйлама ўртача қаршиликлар қуйидаги формулалар билан аниқланади: , ; 1 1 1 1 S H i hi hi H T hi i hi m i m i t m i m t n                 бу ерда,     m i m hi H 1 " " қатламли кесимнинг йиғинди қалинлиги. m t n      миқдорларни анизатроп муҳитнинг ўртача квадратли қаршилиги деб аташ қабул қилинган. t n m i m i m S T i hi i hi                 1 1 / бу ерда H TS y n      / - анизотропия коэффициенти. Муҳитнинг анизотропия коэффициенти кесимни ташкил этувчи қатламларнинг қалинликларига ва қаршиликлар нисбатига боғлик. Тик электр азмойишлаш усули (ёки вертикал электр зондлаш (ВЭЗ) Тик электр азмойишлаш усули ёки вертикал электрозондлаш (ВЭЗ) усули кесимдаги тоғ жинсларининг солиштирма қаршиликларини тик йўналиши, яъни чуқурлик бўйича ўзгаришларини ўрганишга асосланган. қаршиликка тескари бўлган йиғинди бўйлама ўтказувчанлик S миқдор киритилади,    m i i hi S 1  унинг ўлчов бирлиги сименс (См) қабул қилинган. Кесимнинг n  кўндаланг қаршилиги ва t  бўйлама ўртача қаршиликлар қуйидаги формулалар билан аниқланади: , ; 1 1 1 1 S H i hi hi H T hi i hi m i m i t m i m t n                 бу ерда,     m i m hi H 1 " " қатламли кесимнинг йиғинди қалинлиги. m t n      миқдорларни анизатроп муҳитнинг ўртача квадратли қаршилиги деб аташ қабул қилинган. t n m i m i m S T i hi i hi                 1 1 / бу ерда H TS y n      / - анизотропия коэффициенти. Муҳитнинг анизотропия коэффициенти кесимни ташкил этувчи қатламларнинг қалинликларига ва қаршиликлар нисбатига боғлик. Тик электр азмойишлаш усули (ёки вертикал электр зондлаш (ВЭЗ) Тик электр азмойишлаш усули ёки вертикал электрозондлаш (ВЭЗ) усули кесимдаги тоғ жинсларининг солиштирма қаршиликларини тик йўналиши, яъни чуқурлик бўйича ўзгаришларини ўрганишга асосланган.
ВЭЗ ни ишлаган пайтда, таъминловчи A ва B электродлар орасидаги масофа кетма-кет ортиб боради. AB масофа ошганда ўрганилаётган чуқурлик ҳам ошади (38 – расм). Шунинг учун унинг номи ВЭЗ деб аталган. Ҳар хил AB ва MN масофалар билан k  нинг қиймати ўлчанса, чуқурлик бўйича геоэлектрик кесимни ўрганиш мумкин. ВЭЗ усули 300-500м чуқурликкача ётган кесимларни ўрганиш учун қўлланилади. Одатда, ишлар тўрт электродли градиентли симметрик мослама ёрдамида ўтказилади. Бу мосламадаги MN қабул қилувчи электродлар орасидаги масофа AB MN AB          30 1 20 1 3 шартига тўғри келиши керак. Ўлчов нуқтаси 0" " қабул қилувчи электродлар ( M ва N ) ўртасида жойлашган бўлиб, иш пайтида ҳар доим бир жойда қолаверади. Ўлчов 0" " нуқтасида АЭ – 72 асбоби ўрнатилади, сим билан ўралган ғалтаклар ва батареялар (ўзгармас ток манбаи) жойлаштирилади (39-расм). Таъминловчи ( AB ) ва қабул қилувчи (МN) электродлар тўғри чизиқ бўйлаб 0 нуқтага симметрик жойлашган ҳолда ерга қоқилади ва схема йиғилади. AB таъминловчи электродларга ток юбориб унинг ток кучи ) (J ўлчанади. MN қабул қилувчи электродлар ёрдамида потенциаллар айирмаси ( u)  ўлчанади. Кейин туюлувчи қаршилик J u k k    формула орқали ҳисобланади, бу ерда, MN AM AN k     10  . М N B1 A2 A1 A3 B2 B3 h1 h2 h3 38 – Расм 0 N М B i Ғ A A i B 0 М N Б Ғ АЭ–72 39 –Расм. ВЭЗ ни ишлаган пайтда, таъминловчи A ва B электродлар орасидаги масофа кетма-кет ортиб боради. AB масофа ошганда ўрганилаётган чуқурлик ҳам ошади (38 – расм). Шунинг учун унинг номи ВЭЗ деб аталган. Ҳар хил AB ва MN масофалар билан k  нинг қиймати ўлчанса, чуқурлик бўйича геоэлектрик кесимни ўрганиш мумкин. ВЭЗ усули 300-500м чуқурликкача ётган кесимларни ўрганиш учун қўлланилади. Одатда, ишлар тўрт электродли градиентли симметрик мослама ёрдамида ўтказилади. Бу мосламадаги MN қабул қилувчи электродлар орасидаги масофа AB MN AB          30 1 20 1 3 шартига тўғри келиши керак. Ўлчов нуқтаси 0" " қабул қилувчи электродлар ( M ва N ) ўртасида жойлашган бўлиб, иш пайтида ҳар доим бир жойда қолаверади. Ўлчов 0" " нуқтасида АЭ – 72 асбоби ўрнатилади, сим билан ўралган ғалтаклар ва батареялар (ўзгармас ток манбаи) жойлаштирилади (39-расм). Таъминловчи ( AB ) ва қабул қилувчи (МN) электродлар тўғри чизиқ бўйлаб 0 нуқтага симметрик жойлашган ҳолда ерга қоқилади ва схема йиғилади. AB таъминловчи электродларга ток юбориб унинг ток кучи ) (J ўлчанади. MN қабул қилувчи электродлар ёрдамида потенциаллар айирмаси ( u)  ўлчанади. Кейин туюлувчи қаршилик J u k k    формула орқали ҳисобланади, бу ерда, MN AM AN k     10  . М N B1 A2 A1 A3 B2 B3 h1 h2 h3 38 – Расм 0 N М B i Ғ A A i B 0 М N Б Ғ АЭ–72 39 –Расм.
( u  милливолтда, J эса сантиамперда ўлчанганлиги сабабли мосламанинг “к” қиймати 10 га бўлинади). Бундан кейин таъминловчи электродлар орасидаги масофа кетма – кет орттирилади ва ҳар битта ҳолатига туюлувчи қаршилик k  қиймати аниқланади. AB масофа иш пайтида геометрик прогрессия каби орттириб борилади, MN масофа ўзгармас бўлади. Лекин AB масофа катта бўлганда потенциаллар айирмасининг ( u)  ўлчанган қиймати жуда кичик бўлиб кетади. Ўлчовнинг аниқлигини кўтариш учун MN масофани AB /3 масофагача орттирилади. MN масофа ошганда, охирги иккита AB /2 масофа қийматларига, олдинги MN масофага ҳам ўлчовлар олинади. Одатда AB /2 масофа 1,5; 2,0; 3; 4,5; 5; 8; 10; 15; 25; 45; 60; 80; 100; 150; 250; 325; 500; 750; 1000; 1500; 2000; 3000м ва ҳаказо бўлиши мумкин. AB /2 масофа 1,5 дан 4,5 м гача бўлганда MN масофа 1 м га тенг, AB /2 масофа 4,5 дан 25 м гача бўлганда MN масофа 2 м га тенг, AB /2 масофа 15 м дан 100 м гача бўлганда MN масофа 10 м га тенг бўлади ва ҳаказо. Ҳар битта ўлчов 0" " нуқтасига билогарифмик (икки улчовли логарифмик) масштабли қоғозда (бланкда) туюлувчи солиштирма қаршилик ( k  ) таъминловчи электродлар орасидаги масофанинг ярми ( AB /2) билан боғланиш график чизмаси тузилади (вертикал ўқи бўйича k  нинг киймати, горизонтал ўқи бўйича эса, AB /2 қийматлари модули 6,25 см га тенг бўлган логарифмик масштабда белгиланади). Бу эгри чизиқ ВЭЗ эгри чизиғи деб аталади(40-расм). K  АВ/2 MN=1 MN=2 MN=5м K  АВ/2 40 – расм ( u  милливолтда, J эса сантиамперда ўлчанганлиги сабабли мосламанинг “к” қиймати 10 га бўлинади). Бундан кейин таъминловчи электродлар орасидаги масофа кетма – кет орттирилади ва ҳар битта ҳолатига туюлувчи қаршилик k  қиймати аниқланади. AB масофа иш пайтида геометрик прогрессия каби орттириб борилади, MN масофа ўзгармас бўлади. Лекин AB масофа катта бўлганда потенциаллар айирмасининг ( u)  ўлчанган қиймати жуда кичик бўлиб кетади. Ўлчовнинг аниқлигини кўтариш учун MN масофани AB /3 масофагача орттирилади. MN масофа ошганда, охирги иккита AB /2 масофа қийматларига, олдинги MN масофага ҳам ўлчовлар олинади. Одатда AB /2 масофа 1,5; 2,0; 3; 4,5; 5; 8; 10; 15; 25; 45; 60; 80; 100; 150; 250; 325; 500; 750; 1000; 1500; 2000; 3000м ва ҳаказо бўлиши мумкин. AB /2 масофа 1,5 дан 4,5 м гача бўлганда MN масофа 1 м га тенг, AB /2 масофа 4,5 дан 25 м гача бўлганда MN масофа 2 м га тенг, AB /2 масофа 15 м дан 100 м гача бўлганда MN масофа 10 м га тенг бўлади ва ҳаказо. Ҳар битта ўлчов 0" " нуқтасига билогарифмик (икки улчовли логарифмик) масштабли қоғозда (бланкда) туюлувчи солиштирма қаршилик ( k  ) таъминловчи электродлар орасидаги масофанинг ярми ( AB /2) билан боғланиш график чизмаси тузилади (вертикал ўқи бўйича k  нинг киймати, горизонтал ўқи бўйича эса, AB /2 қийматлари модули 6,25 см га тенг бўлган логарифмик масштабда белгиланади). Бу эгри чизиқ ВЭЗ эгри чизиғи деб аталади(40-расм). K  АВ/2 MN=1 MN=2 MN=5м K  АВ/2 40 – расм
MN масофа ўзгарган пайтидаги оҳирги иккита AB /2 масофаларга икки хил MN масофага ҳисобланган k  қийматлари тенг бўлмагани сабабли ВЭЗ чизиги узилган чизиқлар билан кўрсатилади. Кейин бу чизиқ бўйича ўртача чизиқ ўтказилади ва яхлит эгри чизиқ чизилади. ВЭЗ даги тавсия қилинган AB /2 ва MN /2нинг стандарт қийматлари ВЭЗ бланкларида келтирилган. Шу кузатув нуқтада ўлчовлар ўтказилгандан сўнг, профилдаги бошқа кузатув нуқтага кўчиб, ўлчовлар оборилади. ВЭЗ ишлари профил бўйлаб ёки майдонда профиллар тармоғи бўйича ўтказилади. ВЭЗ қатламли геоэлектрик кесимни ажратишга (қатламлар ётиш бурчаги 200-250 гача) қўлланилади. ВЭЗ ёрдамида 300 – 500м чуқурликкача кесимлар ўрганилади. Катта чуқурликлар ДЭЗ усули ёрдамида ўрганилади. ДЭЗ усулида диполли мосламалар ишлатилади ва иш пайтида AB ва MN диполлар орасидаги R масофа ортади. ВЭЗ эгри чизиқларининг турлари Турли геологик кесимлар ичида икки қатламли кесим энг оддий ҳисобланади. 1. Икки қатламли ВЭЗ чизиқлари. Икки қатламли ВЭЗ чизиқлари икки қатламли кесим устида кузатилади. Бунда биринчи қатлам қалинлиги 1h , иккинчи қатлам қалинлиги чексиз деб ҳисобланади. а) Икки қатламли кесимда 1 2   бўлсин, бу шароитга биринчи қатламда келтирилган жинслар иккинчисида эса, кристаллик жинслар ётиши мумкин. кристаллик жинслар K  АВ/2 М N B1 A2 A1 B2 0 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + ++ + + 1  2  2  1  41 – расм 2 1 > келтирилган жинслар MN масофа ўзгарган пайтидаги оҳирги иккита AB /2 масофаларга икки хил MN масофага ҳисобланган k  қийматлари тенг бўлмагани сабабли ВЭЗ чизиги узилган чизиқлар билан кўрсатилади. Кейин бу чизиқ бўйича ўртача чизиқ ўтказилади ва яхлит эгри чизиқ чизилади. ВЭЗ даги тавсия қилинган AB /2 ва MN /2нинг стандарт қийматлари ВЭЗ бланкларида келтирилган. Шу кузатув нуқтада ўлчовлар ўтказилгандан сўнг, профилдаги бошқа кузатув нуқтага кўчиб, ўлчовлар оборилади. ВЭЗ ишлари профил бўйлаб ёки майдонда профиллар тармоғи бўйича ўтказилади. ВЭЗ қатламли геоэлектрик кесимни ажратишга (қатламлар ётиш бурчаги 200-250 гача) қўлланилади. ВЭЗ ёрдамида 300 – 500м чуқурликкача кесимлар ўрганилади. Катта чуқурликлар ДЭЗ усули ёрдамида ўрганилади. ДЭЗ усулида диполли мосламалар ишлатилади ва иш пайтида AB ва MN диполлар орасидаги R масофа ортади. ВЭЗ эгри чизиқларининг турлари Турли геологик кесимлар ичида икки қатламли кесим энг оддий ҳисобланади. 1. Икки қатламли ВЭЗ чизиқлари. Икки қатламли ВЭЗ чизиқлари икки қатламли кесим устида кузатилади. Бунда биринчи қатлам қалинлиги 1h , иккинчи қатлам қалинлиги чексиз деб ҳисобланади. а) Икки қатламли кесимда 1 2   бўлсин, бу шароитга биринчи қатламда келтирилган жинслар иккинчисида эса, кристаллик жинслар ётиши мумкин. кристаллик жинслар K  АВ/2 М N B1 A2 A1 B2 0 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + ++ + + 1  2  2  1  41 – расм 2 1 > келтирилган жинслар
AB масофа кичик бўлганда ўлчанган k  нинг қиймати келтирилган жинсларнинг қаршилигига яқин бўлади, яъни   1 k . AB масофа ортганда ток ер юзасига чекланишга ҳаракат қилади, чунки иккинчи қатлам токни ёмон ўтказади ва қабул қилувчи MN электродлар атрофида ток зичлиги аста-секин ортади, k  нинг киймати биринчи қатлам қаршилигига нисбатан аста-секин ортади ) (   1 k . Бу шароитда ( k  жуда катта бўлганда, яъни   1 1 / 2 M   бўлганда k  f (AB / 2) графикнинг пастки қисми абсцисса ўқига (АВ/2 ўкига) нисбатан 450 билан ётган тўғри чизиқдан иборат бўлади. AB масофа анча катта бўлганда ) 10 ( hi AB  ток иккинчи қатламга ўтади ва   2 k га тенг бўлади. Натижада 2 1    шароитга тўғри келган икки қатламли ВЭЗ нинг эгри чизиғи тузилади (41 – расм). б) Икки қатламли кесимда 2 1    бўлсин. Бу шароитда биринчи қатламда оҳактошлар, иккинчисида гилли сланецлар ётиши мумкин. AB масофа кичик бўлганда ) ( AB  hi ўлчанган k  нинг киймати оҳактошлар қаршилигига яқин бўлади. (   1 k ). AB масофа ортган сари ток иккинчи токни яхши ўтказадиган қатламга (қаршилиги 2  ) кўпроқ ўтади ва k  нинг қиймати 2  нинг миқдоригача камайиб боради (чунки қабул қилувчи MN электродлар атрофида ток зичлиги камаяди). Натижада 2 1    шароитга тўғри келган икки қатламли ВЭЗ нинг эгри чизиғи тузилади (42 – расм). ВЭЗ нинг икки қатламли эгри чизиқларида 0 2 AB/  да   1 k га интилади; AB/2 га интилганда   2 k га интилади. K  АВ/2 М N B1 A2 A1 B2 0 1  2  2  1  оҳактош гиллик сланец 42 – расм 2 1 > K  2  2  1  қумлар гиллар 2 1 > _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V 3  1  3  h1 h2 Магматик жинслар < 3  3  43 – расм AB масофа кичик бўлганда ўлчанган k  нинг қиймати келтирилган жинсларнинг қаршилигига яқин бўлади, яъни   1 k . AB масофа ортганда ток ер юзасига чекланишга ҳаракат қилади, чунки иккинчи қатлам токни ёмон ўтказади ва қабул қилувчи MN электродлар атрофида ток зичлиги аста-секин ортади, k  нинг киймати биринчи қатлам қаршилигига нисбатан аста-секин ортади ) (   1 k . Бу шароитда ( k  жуда катта бўлганда, яъни   1 1 / 2 M   бўлганда k  f (AB / 2) графикнинг пастки қисми абсцисса ўқига (АВ/2 ўкига) нисбатан 450 билан ётган тўғри чизиқдан иборат бўлади. AB масофа анча катта бўлганда ) 10 ( hi AB  ток иккинчи қатламга ўтади ва   2 k га тенг бўлади. Натижада 2 1    шароитга тўғри келган икки қатламли ВЭЗ нинг эгри чизиғи тузилади (41 – расм). б) Икки қатламли кесимда 2 1    бўлсин. Бу шароитда биринчи қатламда оҳактошлар, иккинчисида гилли сланецлар ётиши мумкин. AB масофа кичик бўлганда ) ( AB  hi ўлчанган k  нинг киймати оҳактошлар қаршилигига яқин бўлади. (   1 k ). AB масофа ортган сари ток иккинчи токни яхши ўтказадиган қатламга (қаршилиги 2  ) кўпроқ ўтади ва k  нинг қиймати 2  нинг миқдоригача камайиб боради (чунки қабул қилувчи MN электродлар атрофида ток зичлиги камаяди). Натижада 2 1    шароитга тўғри келган икки қатламли ВЭЗ нинг эгри чизиғи тузилади (42 – расм). ВЭЗ нинг икки қатламли эгри чизиқларида 0 2 AB/  да   1 k га интилади; AB/2 га интилганда   2 k га интилади. K  АВ/2 М N B1 A2 A1 B2 0 1  2  2  1  оҳактош гиллик сланец 42 – расм 2 1 > K  2  2  1  қумлар гиллар 2 1 > _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V 3  1  3  h1 h2 Магматик жинслар < 3  3  43 – расм