Ilmiybaza.uz ARUZ TIZIMI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT ARUZNING NAZARIY ASOSLARI Aruznung nazariy asoslari xususan, arab shе’riyati dastavval ko`chmanchi, tuya boqish bilan shug`ullanuvchi arab badaviy qabilalarida vujudga kеlgan. Arab tuyachilari tuyani tеzlatish uchun maxsus qo`shiqlar kuylaganlar va bu qo`shiqlar arab xalqlari orasida kеng tarqalgan. VIII asrga kеlib arab olimlari orasida shе’riyat va xalq og`zaki ijodi orasidagi munosabatni o`rganish, ularning muayyan qonuniyatlarini ishlab chiqishga ehtiyoj tug`ildi. Bu vazifa haqli ravishda «arab filologiyasining otasi» dеb e’tirof etiluvchi olim Xalil ibn Ahmad (715/719 – 786/791) tomonidan amalga oshirildi. U aruz ilmini bir butun tizim holiga kеltirdi va uning nazariy asoslarini ishlab chiqdi. «Aruz» so`zining ko`plab lug`aviy ma’nolari bor. Adabiy istiloh sifatida ularning qay biri asos qilib olingani aniq emas. Bu borada olim va ijodkorlar tomonidan bir-biridan tubdan farq qiluvchi bir qancha fikrlar bildirilgan. Ulardan bir nеchtasini kеltirib o`tamiz: 1. Vodiy nomi. 2. Makka shahrining nomlaridan biri. 3. Taraf, jihat, mintaqa, yon. 4. Bulut. 5. Sarkash tuya. 6. Chodirning o`rta ustuni. 7. O`lchov. Endi ushbu fikrlarning izohi bilan tanishsak: Ilmiybaza.uz Alishеr Navoiy o`zining «Mеzon ul-avzon» (Vaznlar o`lchovi) asarida aruz ilmining asoschisi Xalil ibn Ahmad yashagan hudud yaqinida Aruz dеgan vodiy borligi haqida ma’lumot bеradi. Bu vodiyda arablar chodirdan uylar tikib, ularni bеzatib sotar ekanlar. Uyni «bayt» dеb atasharkan. Baytning mavzun-nomavzun (vaznli-vaznsiz) ekanligini aruz fanining o`lchoviga solib ko`rishganidеk, bеzatilgan uylar ham bahoga solib o`lchab ko`rilar ekan. Shu tariqa mazkur ilm ushbu vodiy nomi bilan «aruz» dеb atala boshlangan. Manbalarda, xususan Sayfiy Buxoriyning “Aruzi Sayfiy” asarida aytilishicha, Xalil ibn Ahmad Makkada o`ziga yangi ilhom ato etilishini tilab duo qiladi. Duosi ijobat bo`lib, aruz ilmiga asos soladi va uni Makkaning nomlaridan biri bo`lgan so`z, ya’ni Aruz nomi bilan ataydi. Aruz shе’rshununoslik ilmining bir qismidir. Uning «taraf, yon» dеgan ma’no anglatishi shе’r ilmining bir tarafi dеgan mazmun bilan bog`liq. Ba’zi rivoyatlarga ko`ra, aruz muammolarning yengil hal etilishiga olib borgan yo`l ramzi bo`lmish bulutga o`xshaydi. Shе’r vaznining to`g`ri yoki yanglish ekanligi shu ilm orqali aniqlangani uchun ham «aruz» so`zi bulut dеgan ma’noga ham nisbat bеrilgan. Aruz vazni tuya yurishining ritmidan olingan dеgan rivoyatlar ham mavjud. Badaviylar tuya sahroda yurishni xohlamay, sarkashlik qilgan paytda uni tеzlatish uchun maxsus qo`shiqlar kuylaganlar va bu qo`shiqlar ohangi aruz vaznining vujudga kеlishi uchun asos bo`lgan dеgan qarashlar bor. Aruz tizimiga xos bo`lgan ko`plab istilohlar ham tuya hayoti bilan bog`liq so`zlar asosida vujudga kеlgan dеyish mumkin. Aruz shе’riy tizimi arablardan forsiy va turkiy adabiyotga kеng yoyildi. Hijratning ilk asrlarida Arab xalifaligi butun Eronni fath etdi. Qadimiy Sosoniylar davlati madaniyati tomir otgan bu hududlarga islomiyat va arablar bilan Qur’oni Karim va u ifodalangan til – arab tili kirib kеldi. Natijada shе’riyatda ham asta-asta arablarga xos yangilanishlar bo`y ko`rsata boshladi. Turkiy adabiyotda islomdan avval o`ziga xos maxsus nazm tеxnikasi bo`lgan va bu tizim bo`g`inlar soniga asoslangan. Ushbu tizimda yozilgan shе’rlarning Ilmiybaza.uz aksariyat qismi to`rtliklardan iborat bo`lishi bilan ahamiyatli edi. Kuzatuvlarga ko`ra, turkiy xalqlar ilk bor aruz tizimida qalam tеbrata boshlaganlarida barmoq vazn tizimiga yaqin turuvchi vaznlardan foydalanganlar. Aruz muomalaga kirgan ilk davrlarda yozilgan Yusuf Xos Hojibning «Qutadg`u bilig» asari «Shohnoma» vaznida, ya’ni mutaqorib bahrida yozilgan. Yusuf Xos Hojibning aynan shu o`lchovni tanlashiga sabablardan biri sifatida mutaqorib bahrining turkiy xalqlar shе’riy tizimi – barmoqning eng faol shakllaridan bo`lgan o`n bir bo`g`inli vazniga juda uyg`un ekanligini kеltirish mumkin. Adib Ahmadning «Hibat ul-haqoyiq» asarida ham ushbu o`lchov to`rtliklar shaklida ifoda etilgan. Turkiy aruzning nazariy va amaliy jihatdan shakllanishida buyuk mutafakkir shoir hazrat Alishеr Navoiy ijodining o`rni bеqiyos. Navoiy o`zining aruz qonun- qoidalariga bag`ishlangan «Mеzon ul-avzon» asarida 19 bahr, 160 vazn haqida ma’lumot bеradi, har bir vaznga turkiy tilda misollar kеltiradi. Shoir shе’riyatining gultoji hisoblanmish «Xazoyin ul-maoniy» kulliyotining o`zida 13 bahr, 90 ga yaqin vazn istifoda etilgan. Agar bunga buyuk mutafakkirning epik shе’riyati, forsiy tildagi shе’rlarida qo`llanilgan vaznlarni ham qo`shib hisoblaydigan bo`lsak, mazkur ko`rsatkich 100 dan ortadi. Ularning barchasi aruz tizimi turkiy shе’riyatning ajralmas qismiga aylanganligini bildirish barobarida bu shе’riy tizimning turkiy til qonuniyatlariga naqadar mos kеlishini ham isbotlab bеradi. VIII asrda yashab ijod qilgan arab adabiyotshunos, musiqashunos olimi Xalil ibn Ahmad tomonidan asos solingan “Aruz” she’riy o`lchov tizimi qariyb bir ming uch yuz yildan beri arab, forsiy va turkiy adabiyotlarning asosiy she’riy mezoni sifatida qo`llanib keladi. Uning bunchalik keng ko`lami, umrboqiyligi aruzga xos latif musiqiylik, ohanglar rang-barangligi, hayot voqeligi va insoniy hissiyotlar olamini serjilo misralar vositasida ta’sirchan, jozibador ifodalash imkoinyatlarining benihoyaligi bilan belgilanadi. Arab she’riyatiga VIII asrdan tatbiq etilgan mazkur o`lchov tizimi IX asr boshlaridanovq fors-tojik adabiyotida ham qo`llana boshladi hamda Rudakiy, Ilmiybaza.uz Firdavsiy, Daqiqiy, keyinroq Umar Xayyom, Sa’diy, Hofiz She’roziy, Jomiy kabi buyuk shoirlar ijodidan mustahkam o`rin egalladi. Aruzning turkiy she’riyatga kirib kelishini ham shu davrga nisbat berish mumkin. IX-X asrlarda turkiy xalqlar orasidan yetishib chiqqan ko`plab shoirlar o`sha davr an’analariga muvofiq o`z asarlarini arab tilida bitar ekanlar, aruz o`lchoviga asoslandilar, xilma-xil musiqiy va jozibador vaznlar zamirida g`oyaviy va badiiy jihatdan barkamol qasida va g`azallar, ruboiy va qit’alar yaratdilar. IX asrning mashhur adabiyotshunos olimi Abu Mansur as-Saolibiyning “Yatimat-ud-dahr” kitobida bunday ijodkorlardan ko`plarining nomlari va asarlari zikr qilingan. Bu davrda turkiy tilda ham aruzning yengil va o`ynoqi o`lchovlarida ko`plab lirik she’rlar yozliganligi shubhasiz. Zero, bu xil tajribalarsiz XI asrda Yusuf Xos Xojibning “Qutadg`u biligi”dek yirik dostonining maydonga kelishi mahol edi. XII asr turkiy adabiyotning namunasi sifatida bizgacha yetib kelgan “Hibatul -haqoyiq” dostoni aruz nazariyasi va amaliyotini o`zlashtirib, nafis badiiy asarlar yaratish an’anasi bu davrda ham davom etib, rivojlanib borganidan dalolat beradi. XIII-XIV asrlar davomida aruz o`lchovi Pahlavon Mahmud, Badriddin Chochiy kabi mutaffakkir shoirlarning forsiy she’riyatida ham, Nosiriddin Rabg`uziy, Xorazmiy, Qutb, Sayfi Saroyi kabi sohibi kalomlarning turkiy asarlarida ham keng qo`llandi va o`zbek adabiyotining asosiy she’riy mezoni bo`lib qoldi. Bu ijodkorlar tomonidan ko`plab lirik she’rlar, “Qisasi Rabg`uziy” kitobi, “Muhabbatnoma”, “Xisrav va Shirin”, “Guliston” tarjimalari kabi o`lmas asarlarni bitishda mohirona foydalanilgan, o`ttizdan ortiq vazn aruz o`lchovlarining adabiyotimizga tobora chuquqrroq kirib kirib borgani, shoirlarimiz ushbu murakkab o`lchov tizimi nazariyasini tobora puxtaroq egallab, xilma-xil vaznlar asosida go`zal she’riy badialar yaratish mahoratini ham izchillik bilan o`rganib borayotganlarini ko`rsatib turibdi. Aruz tizimi asrlar davomida arab, fors-tojik va turkiy she’riyatlarida amaliy jihatdan qo`llanib kelishi bilan bir vaqtda ushbu adabiyotshunosliklarda nazariy jihatdan ham takomillashib bordi, aruz maxsus ilm sifatida maktab va madrasalarda Ilmiybaza.uz muttasil o`rgatildi, mazkur she’riy mezon nazariyasi va amaliyotiga doir ko`plab ilmiy tadqiqotlar yaratildi, risolalar bitildi. Xalil ibn Ahmaddan so`ng Ibn Usmon Maziniy, Imom Ahmad ibn Abdurafiq, Ibn al-Xatib, at-Termiziy, Ziyovuddin Abul Jaysh, al-Hazraniy kabi arab olimlari ushbu ilmga doir asarlar yaratib, aruz taraqqiyotiga hissa qo`shdilar. Turkiy aruzning nazariy va amaliy jihatdan shakllanishi va izchil rivojlanib borishida Alisher Naviyning ilk bor turkiy tilda yaratilgan “Mezonul avzon” («Vaznlar o`lchovi») asari alohida ahamiyatga ega bo`ldi. Ulug` mutafakkir shoir aruz qoidalarini, xilma-xil bahrlari hamda vaznlarini turkiy tilda mufassal bayon qilish bilan cheklanib qolmay, turkiy xalqlarning og`zaki she’riyati mezoni bilan aruz vaznlari hamohangligini atroflicha dalilladi hamda turkiy til xususiyatlarini nazarda tutgan holda aruzning turkiy adabiyotlarda, xususuan, o`zbek she’riyatida keng qo`llanishi mumkin bo`lgan ko`plab o`lchovlarini ham belgilab berdi. Aruz ilmi rivojiga turkiy xalqlar orasidan yetishib chiqqan adabiyotshunos olimlar ham munosib hissa qo`shdilar. Mashhur faylasuf Abu Nasr Forobiy (X asr), Qosim Zamaxshariy (X-XII asrlar), Abu Ya’qub Yusuf ibn Abubakr Sakkokiy (XII- XIII asrlar) o`zlarining arab va forsiy tilda bitgan ilmiy asarlari bilan faqat arab va forsiy aruzlarga emas, ayni vaqtda turkiy aruz taraqqiyotiga ham sezilarli ta’sir ko`rsatdilar. O`zbek aruzining naziriy va amaliy jihatdan yanada kamol topishida Zahiriddin Muhammad Boburning “Muxtasar” deb nomlangan yirik ilmiy asarining ahamiyati beqiyosdir. XIX asr oxirlarida Zokirjon Furqat ham aruz ilmiga doir risola bitgan edi. Haligacha nashr qilinmagan bu asarni professor G`ulom Karimov Ostroumov fondidan topgan edi. 16 betlik bu kichik risolada shoir aruzning she’riyatimizda keng qo`llangan 55 vazni haqida ma’lumot bergan, har qaysi o`lchovga forsiy va turkiy adabiyotlardan misollar keltirilgan. Aslida aruz she’riy o`lchov tizimi sifatida arab va fors-tojik she’riyatlariga xos jami 19 bahr, ularning jami 200 dan ortiq vaznlarini o`rganib, o`zlashtirib kelgan. Aruz ilmiga bag`ishlangan risolalarning har birida shu holatni ko`ramiz. Ilmiybaza.uz Xalil ibn Ahmad o`zi asos solgan ilmni “Aruz” nomi bilan atagan edi. Bu so`zning ma’nosini aruzshunoslar turlicha izohlab kelganlar. Alisher Navoiy o`zining “Mezonul-avzon” asarida bu so`z ma’nosiini quyidagicha sharhlagan edi: “Xalil ibn Ahmad” rahmatullohki, bu fanning voizidur, chun arab ermish va aning yaqinida bir vodiy ermishki, ani “Aruz” derlar emish va ul vodiyda a’rob uylarin tikib, jilva berib bahoga kiyururlar ermish. Va uyni arab “bayt” der. Chun baytlarni bu fan ila mezon qilib mavzunini nomavzunidin ayururlar, guyoki qiymat va bahosi ma’lum bo`lur, bu munosabat bila “aruz” debturlar”. Ko`rinadiki, ulug` shoir “aruz” istilohi Xalil ibn Ahmad yashagan manzilga yaqin bo`lgan vodiy nomini bildiradi, degan fikrni ta’kidlayapti, bu vodiyda arablar chodir uylarni tikib, ularni bezatib, bahosini aniqlab sotar edilar. Turkiy aruzning nazariy va amaliy jihatdan shakillanishi va izchil rivojlanib borishida Alisher Navoiyning ilk bor turkiy tilda yaratilgan “Mezonul avzon” (“Vaznlar o’lchovi”) asari alohida ahamiyatga ega bo’ldi. Ulug’ mutafakkir shoir aruz qoidalarini, xilma-xil bahrlari hamda vaznlarini turkiy tilda mufassal bayon qilish bilan cheklanib qolmay, turkiy xalqlarning og’zaki she’riyati mezoni bilan aruz vaznlari hamohangligini atroflicha dalilladi hamda turkiy til xususiyatlarini nazarda tutgan holda aruzning turkiy adabiyotlarda, xususan, o’zbek she’riyatida keng qo’llanishi mumkin bo’lgan ko’plab o’lchovlarini belgilab berdi. O’zining lirik she’rlari va dostonlarini yaratishda aruzning rango-rang vaznlarini sinchkovlik bilan sinovdan o’tkazgan Navoiy turkiy tillarda ham aruz o’lchovlari asosida turli-tuman janr va shakllarda g’oyat latif lirik asarlar yaratish va yirik dostonlarni bitish mumkinligini amalda isbot ham qilib bergan edi. Bu bilan shoir turkiy tilning beqiyos boyligi va betakror go’zalligini she’riy o’lchov jihatidan ham namoyish qildi. O’zbek aruzining nazariy va amaliy jihatdan yanada kamol topishida Zahiriddin Muhammad Boburning “Muxtasar” deb nomlangan yirik ilmiy asarining ahamiyati beqiyosdir. Olim va shoir Bobur aruzning nazariy asoslarini mukammal yoritadi, aruz o’lchovlarining forsiy va turkiy she’riyatlardagi mavqeyini, ko’lamini har ikki adabiyotning o’lmas namunalari bilan dalillaydi, ayni vaqtda o’zbek aruzi Ilmiybaza.uz o’lchovlar doirasining nihoyatda kengligini takidlash maqsadida she’riyatimizda qo’llanishi mumkin bo’gan 537 o’lchovni (ulardan 400 ga yaqini mutlaqo yangi, Bobur tomonidan kashf qilingan) sanab o’tib, ulardan har biriga bir baytdan misol keltiradi. Binobarin, ”Muxtasar” o’zbek aruzining ilm sifatida taraqqiyotida alohida o’rin tutadi. XIX asr oxirlarida Zokirjon Furqat ham aruz ilmiga doir risola bitgan edi. Haligacha nash qilinmagan bu asarni professor G’ulom Karimov Ostroumov fondidan topgan edi. 16 betlik bu kichik risolada shoir aruzning she’riyatimizda keng qo’llangan 55 vazni haqida ma’lumot bergan, har qaysi o’lchovga forsiy va turkiy adabiyotlardan misollar keltirilgan. Inqilobdan keyingi davrda ham o’zbek aruzining nazariy va amaliy masalalarini ilmiy tadqiq etish davom etdi. 1936-yil Fitrat qalamiga mansub “Aruz haqida” risolasi nash etildi. Olim unda aruz qonunlarini soddalashtirib bayon qiladi, she’riyatimizda qo’llangan eng musiqiy o’lchovlarning ohang xususiyatlarini takidlab, ularga o’zbek adabiyotidan misollar keltiradi. 1948-yili adabiyotshunos olim Sodiq Mirzayev “Navoiy aruzi” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini yozib tugalladi. Tadqiqotda aruzning nazariy masalalari Navoiy “Mezonul avzon”i asosida bayon qilingan Navoiy she’riyatida qo’llanilgan bahrlar ta’kidlab ko’rsatilgan edi. Olimning ulkan xizmati shunda bo’ldiki, u Navoiyning “Xazoiyin ul-maoniy”asaridagi 3132 she’rning vazn xususiyatlarini ilk bor aniqlab chiqdi, ularning ruknlarini, chizmalarini belgilab berdi. Bu jadvallardan adabiyotshunoslarimiz hanuz foydalanib kelmoqdalar. O’zbek aruzining nazariy va amaliy masalalari taniqli olim Alibek Rustamovning “Aruz haqida suhbatlar” risolasida ham o’z ifodasini topgan. Tadqiqotchi o’z asarida Fitrat risolasidagi an’analarni yanada rivojlantirib, aruz qonunlari, xilma-xil bahrlar, vaznlarning ohang xususiyatlarini osonlashtirib ifodalash usulini qo’lladi. A.Rustamovning Navoiy va Habibiy she’rlarining vazn xususiyatlari haqidagi tadqiqotlari ham o’zbek aruzidagi badiy mahorat muammolarini hal qilish nuqtai nazaridan ahamiyatlidir. Ilmiybaza.uz Adabiyotshunos S.Hasanovning Bobur risolasi tadqiqiga bag’ishlangan izlanishlari ham o’zbek aruzinig nazariy va amaliy muammolarini hal qilishga, xususan, mazkur risolaning ilmiy-amaliy qimmatini atroflicha yoritishga bag’ishlangan edi. Keyingi yillarda o’zbek aruzining nazariy masalalarini o’rganish ustida zahmatkash olim Ummat To’ychiyev jiddiy ilmiy tekshirishlar olib bordi, uning “O’zbek poeziyasida aruz sistemasi’ sarlavhali yirik ilmiy asarida ana shu tadqiqotlarning natijalari o’z ifodasini topgan. Ko’rinib turibdiki, XV asrdan beri o’zbek aruzini ham nazariy, ham amaliy masalalari izchillik bilan tadqiq qilinib keldi, ushbu she’riy mezonning yetakchi xususiyatlari, eng maqbul, musiqiy bahrlari hamda vaznlari belgilandi, imkoniyatlar ko’lami aniqlandi, ba’zi ijodkorlarning aruzdan foydalanishdagi mahorati munosib baholandi. Lekin o’zbek aruzi tarixi, kamolot xususiyatlari, har qaysi o’zbek shoiri ijodidagi o’rni, har bir sohibi kalomning ohang yaratishdagi san’atkorligini o’rganish sohasida ko’pdan-ko’p muammolar adabiyotshunosligimiz oldidagi dolzab vazifalardan bo’lib turibdi. Bu muammolarni hal qilish uchu esa ,avvalo, iqtidorli aruzshunos mutaxasislarni tarbiyalab yetishtirish, maktab va oliy o’quv yurtlarida o’zbek aruzi nazariyasi va amaliyotini chuqur o’rganish lozim. Shubhasiz, bu sohadagi eng katta mas’uliyat maktablardagi til va adabiyot o’qituvchilari zimmasiga tushadi. Ularning aruz nazariyasi va amaliyoti sohasodagini bilim va malakalari ushbu she’riy o’lchov tizimini maktablarda muvaffaqiyatli o’rganib borishning asosiy garovidir. Xalil ibn Ahmad aruz ilmi va amaliyotiga asos solar ekan, arab tilining xususiyatlari, arab adabiyotining azaliy an’analari ,uslubiyati, She’r turlaridan kelib chiqqan edi. U belgilab bergan bahrlar, vaznlar arab tili va she’riyatiga qoyilmaqom bo’lib tushgan edi. Aruz boshqa xalqlar adabiyotlariga o’tib borar ekan, har qaysi til, har qaysi adabiyot xususiyatlariga mos kelishi qiyin ekan, albatta. Shuning uchun ham fors-tojik she’riyatiga kirib borgan aruz nazariy jihatdan ham, amaliy nuqtayi nazardan ham qator o’zgarishlarga duch keladi. arab adabiyotiga muvofiq keluvchi Ilmiybaza.uz qator bahr hamda vaznlar, xususan, tavil, madid, basit, muqtazab, qarib, mushokil, g’arib bahrlari fors-tojik she’riyatiga mos kelmaganligi tufayli tushib qoldi, boshqa bahrlarning vaznlarida ham ko’pgina o’zgarishlar - almashuvlar ro’y berdi; bular oqibatida fors-tojik aruzi deb atalgan she’riy o’lchov tizimi shakllanib bordi. Aruz turkiy adabiyotlarga ko’chganligida ham xuddi shu xil holat yuz berdi, yuqorida zikr etilgan bahrlarning turkiy she’riyatlarga ham mos tushmasligi ma’lum bo’ldi. Turkiy tillarning arab va fors tillarga nisbatan o’zgachaligi, xususan, unda cho’ziq hijolarning nisbatan kamroq qo’llanishi, qisqa hijolarning ketma – ket kelishi kabi holatlari turkiy aruzning shakllanishiga sabab bo’ldi. Uning uzviy bir qismi bo’lgan o’zbek aruzi ham bir qator jihatlari bilan arab va fors-tojik aruzidan ajralib turadi. Aruz fonetikasi – hijolarning tuzilishi va turlari, asl ruknlarning hosil qilinishi va xilma-xil ko’rinishlari, bahrlarning tashkil topishi, zihoflar – o’zgarishlarning xususiyatlari va turlari arab, fors-tojik aruzi kabi o’zbek aruziga ham xosdir. O’zbek aruziga maxsus jihatlar quyidagilar: 1. O’zbek aruzida 19 bahrdan 11 tasigina qo’llaniladi. Ular hazaj, rajaz, ramal, munsarih, muzoyii, mujtass, hafif, sari, mutaqorib, mutadorik, komil bahrlaridir. Arab she’riyatiga xos bo’lgan vofir, tavil, madid, basit, qarib, mushokil, g’arib, muqtazab bahrlari o’zbek aruzida qo’llanmaydi. 2. O’zbek aruzida qo’llaniladigan bahrlarning o’zbek tili xususiyatlari bilan belgilanadigan vaznlar doirasi mavjud. Binobarin, she’riyatimizda qo’llaniladigan vaznlar soni va turlari jihatidan arab va fors-tojik she’riyatidagi vaznlardan farqlanishi mumkin. 3.O’zgarishlarning barchasi ham o’zbek aruziga mos kelavermaydi, shuning uchun arab va fors-tojik aruziga xos jami 44 xil o’zgarishning 23 turigina she’riyatimizda qo’llaniladi. Aslida aruz she’riy o’lchov tizimi sifatida arab va fors-tojik she’riyatlariga xos jami 19 bahr, ularning jami 200 dan ortiq vaznlarini o’rganib, o’zlashtirib kelingan. Aruz ilmiga bag’ishlangan risolalarning har birida shu holatlarni ko’ramiz. Lekin o’zbek aruzi uchun xos bo’lmagan qoidalar, bahrlar, o’zgarishlar, vaznlarni o’zlashtirish ortiqcha vaqt sarflashdan boshqa narsa emas. Ilmiybaza.uz Shuning uchun biz kitobda o’zbek aruzi qoidalarinigina, she’riyatimizda foydalanilgan va foydalanilayotgan bahrlar hamda vaznlarnigina o’rganishni maqsadga muvofiq deb bilib, o’zbek aruzining eng muhim qoidalarinigina bayon qildik. Ayni chog’da, ana shu qoidalarni o’zlashtirish uchun qulay bo’lgan tartib bilan yoritishga intildik.