Ilmiybaza.uz
ARUZ TIZIMI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT. ARUZNING NAZARIY
ASOSLARI
Reja:
1. Aruz vazni haqida umumiy ma’lumot.
2. She’riy vazn tushunchasi.
3. Aruzning paydo bo`lishi.
4. Aruz vaznining nazariy asoslari.
5. Qisqa, cho`ziq va o‘ta cho‘ziq hijolar.
Ilmiybaza.uz
Arab shе’riyati dastavval ko`chmanchi, tuya boqish bilan shug`ullanuvchi arab
qabilalari – badaviylarda vujudga kеlgan. Arab tuyachilari tuyani tеzlatish uchun
maxsus qo`shiqlar kuylaganlar va bu qo`shiqlar arab xalqlari orasida kеng tarqalgan.
VIII asrga kеlib arab olimlari orasida shе’riyat va xalq og`zaki ijodi orasidagi
munosabatni o`rganish, ularning muayyan qonuniyatlarini ishlab chiqishga ehtiyoj
tug`ildi. Bu vazifa haqli ravishda «arab filologiyasining otasi» dеb e’tirof etiluvchi
olim Xalil ibn Ahmad (715/719 – 786/791) tomonidan amalga oshirildi. U aruz
ilmini bir butun tizim holiga kеltirdi va uning nazariy asoslarini ishlab chiqdi.
«Aruz» so`zining ko`plab lug`aviy ma’nolari bor. Adabiy istiloh sifatida
ularning qay biri asos qilib olingani aniq emas. Bu borada olim va ijodkorlar
tomonidan bir-biridan tubdan farq qiluvchi bir qancha fikrlar bildirilgan. Ulardan bir
nеchtasini kеltirib o`tamiz:
1.
Vodiy nomi.
2.
Makka shahrining nomlaridan biri.
3.
Taraf, jihat, mintaqa, yon.
4.
Bulut.
5.
Sarkash tuya.
6.
Chodirning o`rta ustuni.
7.
O`lchov.
Endi ushbu fikrlarning izohi bilan tanishsak.
Alishеr Navoiy o`zining «Mеzon ul-avzon» (Vaznlar o`lchovi) asarida aruz
ilmining asoschisi Xalil ibn Ahmad yashagan hudud yaqinida Aruz dеgan vodiy
borligi haqida ma’lumot bеradi. Bu vodiyda arablar chodirdan uylar tikib, ularni
bеzatib sotar ekanlar. Uyni «bayt» dеb atasharkan. Baytning mavzun-nomavzun
(vaznli-vaznsiz) ekanligini aruz fanining o`lchoviga solib ko`rishganidеk, bеzatilgan
uylar ham bahoga solib o`lchab ko`rilar ekan. Shu tariqa mazkur ilm ushbu vodiy
nomi bilan «aruz» dеb atala boshlangan.
Manbalarda, xususan Sayfiy Buxoriyning “Aruzi Sayfiy” asarida aytilishicha,
Xalil ibn Ahmad Makkada o`ziga yangi ilhom ato etilishini tilab duo qiladi. Duosi
Ilmiybaza.uz
ijobat bo`lib, aruz ilmiga asos soladi va uni Makkaning nomlaridan biri bo`lgan so`z,
ya’ni Aruz nomi bilan ataydi.
Aruz shе’rshununoslik ilmining bir qismidir. Uning «taraf, yon» dеgan ma’no
anglatishi shе’r ilmining bir tarafi dеgan mazmun bilan bog`liq.
Ba’zi rivoyatlarga ko`ra, aruz muammolarning yengil hal etilishiga olib borgan
yo`l ramzi bo`lmish bulutga o`xshaydi. Shе’r vaznining to`g`ri yoki yanglish
ekanligi shu ilm orqali aniqlangani uchun ham «aruz» so`zi bulut dеgan ma’noga
ham nisbat bеrilgan.
Aruz vazni tuya yurishining ritmidan olingan dеgan rivoyatlar ham mavjud.
Badaviylar tuya sahroda yurishni xohlamay, sarkashlik qilgan paytda uni tеzlatish
uchun maxsus qo`shiqlar kuylaganlar va bu qo`shiqlar ohangi aruz vaznining
vujudga kеlishi uchun asos bo`lgan dеgan qarashlar bor. Aruz tizimiga xos bo`lgan
ko`plab istilohlar ham tuya hayoti bilan bog`liq so`zlar asosida vujudga kеlgan
dеyish mumkin.
Aruz shе’riy tizimi arablardan forsiy va turkiy adabiyotga kеng yoyildi.
Hijratning ilk asrlarida Arab xalifaligi butun Eronni fath etdi. Qadimiy Sosoniylar
davlati madaniyati tomir otgan bu hududlarga islomiyat va arablar bilan Qur’oni
Karim va u ifodalangan til – arab tili kirib kеldi. Natijada shе’riyatda ham asta-asta
arablarga xos yangilanishlar bo`y ko`rsata boshladi.
Turkiy adabiyotda islomdan avval o`ziga xos maxsus nazm tеxnikasi bo`lgan va
bu tizim bo`g`inlar soniga asoslangan. Ushbu tizimda yozilgan shе’rlarning
aksariyat qismi to`rtliklardan iborat bo`lishi bilan ahamiyatli edi. Kuzatuvlarga
ko`ra, turkiy xalqlar ilk bor aruz tizimida qalam tеbrata boshlaganlarida barmoq vazn
tizimiga yaqin turuvchi vaznlardan foydalanganlar. Aruz muomalaga kirgan ilk
davrlarda yozilgan Yusuf Xos Hojibning «Qutadg`u bilig» asari «Shohnoma»
vaznida, ya’ni mutaqorib bahrida yozilgan. Yusuf Xos Hojibning aynan shu
o`lchovni tanlashiga sabablardan biri sifatida mutaqorib bahrining turkiy xalqlar
shе’riy tizimi – barmoqning eng faol shakllaridan bo`lgan o`n bir bo`g`inli vazniga
juda uyg`un ekanligini kеltirish mumkin. Adib Ahmadning «Hibat ul-haqoyiq»
asarida ham ushbu o`lchov to`rtliklar shaklida ifoda etilgan.
Ilmiybaza.uz
Turkiy aruzning nazariy va amaliy jihatdan shakllanishida buyuk mutafakkir
shoir hazrat Alishеr Navoiy ijodining o`rni bеqiyos. Navoiy o`zining aruz qonun-
qoidalariga bag`ishlangan «Mеzon ul-avzon» asarida 19 bahr, 160 vazn haqida
ma’lumot bеradi, har bir vaznga turkiy tilda misollar kеltiradi.
Shoir shе’riyatining gultoji hisoblanmish «Xazoyin ul-maoniy» kulliyotining
o`zida 13 bahr, 90 ga yaqin vazn istifoda etilgan. Agar bunga buyuk mutafakkirning
epik shе’riyati, forsiy tildagi shе’rlarida qo`llanilgan vaznlarni ham qo`shib
hisoblaydigan bo`lsak, mazkur ko`rsatkich 100 dan ortadi. Ularning barchasi aruz
tizimi turkiy shе’riyatning ajralmas qismiga aylanganligini bildirish barobarida bu
shе’riy tizimning turkiy til qonuniyatlariga naqadar mos kеlishini ham isbotlab
bеradi.
VIII asrda yashab ijod qilgan arab adabiyotshunos, musiqashunos olimi Xalil
ibn Ahmad tomonidan asos solingan “Aruz” she’riy o`lchov tizimi qariyb bir ming
uch yuz yildan beri arab, forsiy va turkiy adabiyotlarning asosiy she’riy mezoni
sifatida qo`llanib keladi. Uning bunchalik keng ko`lami, umrboqiyligi aruzga xos
latif musiqiylik, ohanglar rang-barangligi, hayot voqeligi va insoniy hissiyotlar
olamini serjilo misralar vositasida ta’sirchan, jozibador ifodalash imkoinyatlarining
benihoyaligi bilan belgilanadi.
Arab she’riyatiga VIII asrdan tatbiq etilgan mazkur o`lchov tizimi IX asr
boshlaridanovq fors-tojik adabiyotida ham qo`llana boshladi hamda Rudakiy,
Firdavsiy, Daqiqiy, keyinroq Umar Xayyom, Sa’diy, Hofiz SHe’roziy, Jomiy kabi
buyuk shoirlar ijodidan mustahkam o`rin egalladi.
Aruzning turkiy she’riyatga kirib kelishini ham shu davrga nisbatan berish
mumkin.
IX-X asrlarda turkiy xalqlar orasidan yetishib chiqqan ko`plab shoirlar o`sha
davr an’analariga muvofiq o`z asarlarini arab tilida bitar ekanlar, aruz o`lchoviga
asoslandilar, xilma-xil musiqiy va jozibador vaznlar zamirida g`oyaviy va badiiy
jihatdan barkamol qasida va g`azallar, ruboiy va qit’alar yaratdilar. IX asrning
mashhur adabiyotshunos olimi Abu Mansur as-Saolibiyning “Yatimat-ud-dahr”
kitobida bunday ijodkorlardan ko`plarining nomlari va asarlari zikr qilingan. Bu
Ilmiybaza.uz
davrda turkiy tilda ham aruzning yengil va o`ynoqi o`lchovlarida ko`plab lirik
she’rlar yozliganligi shubhasiz. Zero, bu xil tajribalarsiz XI asrda Yusuf Xos
Xojibning “Qutadg`u biligi”dek yirik dostonining maydonga kelishi mahol edi.
XII asr turkiy adabiyotning namunasi sifatida bizgacha yetib kelgan “Hibatul
-haqoyiq” dostoni aruz nazariyasi va amaliyotini o`zlashtirib, nafis badiiy asarlar
yaratish an’anasi bu davrda ham davom etib, rivojlanib borganidan dalolat beradi.
XIII-XIV asrlar davomida aruz o`lchovi Pahlavon Mahmud, Badriddin Chochiy
kabi mutaffakkir shoirlarning forsiy she’riyatida ham, Nosiriddin Rabg`uziy,
Xorazmiy, Qutb, Sayfi Saroyi kabi sohibi kalomlarning turkiy asarlarida ham keng
qo`llandi va o`zbek adabiyotining asosiy she’riy mezoni bo`lib qoldi. Bu ijodkorlar
tomonidan ko`plab lirik she’rlar, “Qisasi Rabg`uziy” kitobi, “Muhabbatnoma”,
“Xisrav va Shirin”, “Guliston” tarjimalari kabi o`lmas asarlarni bitishda mohirona
foydalanilgan, o`ttizdan ortiq vazn aruz o`lchovlarining adabiyotimizga tobora
chuquqrroq kirib kirib borgani, shoirlarimiz ushbu murakkab o`lchov tizimi
nazariyasini tobora puxtaroq egallab, xilma-xil vaznlar asosida go`zal she’riy
badialar yaratish mahoratini ham izchillik bilan o`rganib borayotganlarini ko`rsatib
turibdi.
Aruz tizimi asrlar davomida arab, fors-tojik va turkiy she’riyatlarida amaliy
jihatdan qo`llanib kelishi bilan bir vaqtda ushbu adabiyotshunosliklarda nazariy
jihatdan ham takomillashib bordi, aruz maxsus ilm sifatida maktab va madrasalarda
muttasil o`rgatildi, mazkur she’riy mezon nazariyasi va amaliyotiga doir ko`plab
ilmiy tadqiqotlar yaratildi, risolalar bitildi. Xalil ibn Ahmaddan so`ng Ibn Usmon
Maziniy, Imom Ahmad ibn Abdurafiq, Ibn al-Xatib, at-Termiziy, Ziyovuddin Abul
Jaysh, al-Hazraniy kabi arab olimlari ushbu ilmga doir asarlar yaratib, aruz
taraqqiyotiga hissa qo`shdilar.
Turkiy aruzning nazariy va amaliy jihatdan shakllanishi va izchil rivojlanib
borishida Alisher Naviyning ilk bor turkiy tilda yaratilgan “Mezonul avzon”
(«Vaznlar o`lchovi») asari alohida ahamiyatga ega bo`ldi. Ulug` mutafakkir shoir
aruz qoidalarini, xilma-xil bahrlari hamda vaznlarini turkiy tilda mufassal bayon
qilish bilan cheklanib qolmay, turkiy xalqlarning og`zaki she’riyati mezoni bilan
Ilmiybaza.uz
aruz vaznlari hamohangligini atroflicha dalilladi hamda turkiy til xususiyatlarini
nazarda tutgan holda aruzning turkiy adabiyotlarda, xususuan, o`zbek she’riyatida
keng qo`llanishi mumkin bo`lgan ko`plab o`lchovlarini ham belgilab berdi.
Aruz ilmi rivojiga turkiy xalqlar orasidan yetishib chiqqan adabiyotshunos
olimlar ham munosib hissa qo`shdilar. Mashhur faylasuf Abu Nasr Forobiy (X asr),
Qosim Zamaxshariy (X-XII asrlar), Abu YA’qub Yusuf ibn Abubakr Sakkokiy (XII-
XIII asrlar) o`zlarining arab va forsiy tilda bitgan ilmiy asarlari bilan faqat arab va
forsiy aruzlarga emas, ayni vaqtda turkiy aruz taraqqiyotiga ham sezilarli ta’sir
ko`rsatdilar.
O`zbek aruzining naziriy va amaliy jihatdan yanada kamol topishida
Zahiriddin Muhammad Boburning “Muxtasar” deb nomlangan yirik ilmiy asarining
ahamiyati beqiyosdir.
XIX asr oxirlarida Zokirjon Furqat ham aruz ilmiga doir risola bitgan edi.
Haligacha nashr qilinmagan bu asarni professor G`ulom Karimov Ostroumov
fondidan topgan edi. 16 betlik bu kichik risolada shoir aruzning she’riyatimizda
keng qo`llangan 55 vazni haqida ma’lumot bergan, har qaysi o`lchovga forsiy va
turkiy adabiyotlardan misollar keltirilgan.
Aslida aruz she’riy o`lchov tizimi sifatida arab va fors-tojik she’riyatlariga
xos jami 19 bahr, ularning jami 200 dan ortiq vaznlarini o`rganib, o`zlashtirib
kelgan. Aruz ilmiga bag`ishlangan risolalarning har birida shu holatni ko`ramiz.
Xalil ibn Ahmad o`zi asos solgan ilmni “Aruz” nomi bilan atagan edi. Bu
so`zning ma’nosini aruzshunoslar turlicha izohlab kelganlar. Alisher Navoiy
o`zining “Mezonul-avzon” asarida bu so`z ma’nosiini quyidagicha sharhlagan edi:
“Xalil ibn Ahmad” rahmatullohki, bu fanning voizidur, chun arab ermish va aning
yaqinida bir vodiy ermishki, ani “Aruz” derlar emish va ul vodiyda a’rob uylarin
tikib, jilva berib bahoga kiyururlar ermish. Va uyni arab “bayt” der. Chun baytlarni
bu fan ila mezon qilib mavzunini nomavzunidin ayururlar, guyoki qiymat va bahosi
ma’lum bo`lur, bu munosabat bila “aruz” debturlar”. Ko`rinadiki, ulug` shoir “aruz”
istilohi Xalil ibn Ahmad yashagan manzilga yaqin bo`lgan vodiy nomini bildiradi,
Ilmiybaza.uz
degan fikrni ta’kidlayapti, bu vodiyda arablar chodir uylarni tikib, ularni bezatib,
bahosini aniqlab sotar edilar.
Aruz vaznida hijolar turlicha qisqa-cho`ziqlikka ega bo`ladi. Qisqa talaffuz
qilinuvchi unlidan iborat bo`lgan yoki shunday unli bilan tugagan ochiq bo`g`inlar
qisqa hijolar deb ataladi. U vazn chizmasida V belgisi bilan ifodalanadi.
Cho`ziq talaffuz qilinuvchi unlidan iborat bo`lgan yoki shunday unli bilan
tugagan ochiq bo`g`inlar, shuningdek, tarkibida qisqa unli bo`lgan yopiq bo`g`inlar
cho`ziq hijo sanaladi. Bunday bo`g`inlar vazn chizmasida – (chiziqcha) belgisi bilan
ifodalanadi. She’r misralaridagi bo`g`inlarning cho`ziq yoki qisqaligi ularning
yozilishiga qarab emas, vaznga muvofiq o`qilishiga ko`ra aniqlanadi. Masalan,
Mashrab g`azalidan quyidagi parchani ko`zdan kechiraylik:
Ko`rsat jamoling mastonalarg`a,
Ishqinda kuygan parvonalarg`a.
Misralarni vaznga muvofiq o`qib turib bo`g`inlarga ajratsak, quyidagi chizma
hosil bo`ladi:
Ko`r-sat ja-mo-ling mas-to-na-lar-g`a
Ish-qing-da kuy-gan par-vo-na-lar-g`a
Ya’ni ko`r, sat, ling, mas, lar, ish, qing, kuy, gan, par, lar bo`g`inlari tarkibida
qisqa unli bo`lgan yopiq bo`g`in, mo, to, g`a, vo, g`a bo`g`inlari esa cho`ziq unli
bilan tugagan ochiq bo`g`in sifatida cho`ziq bo`g`in deb belgilanadi. Ja, na, da, na
bo`g`inlaridagi “a” unlisiqisqa o`qiliadi va shu tufayli qiqa bo`g`in sanaladi.
Hijolarning o`zaro birikuvidan juzvlar hosil bo`ladi. Juzvning quyidagi turlari
mavjud: sabab, vatad va fosila.
sabab
vatad
fosila
Sababi
xafif
Sababi
saqiyl
Vatadi
majmu’
Vatadi
mafruq
Fosilai
sug`ro
Fosilai
kubro
-
VV
V -
-V
VV-
VVV-
Ilmiybaza.uz
Sabab, vatad va fosilalarning birikuvidan she’riy misralar hosil qiluvchi eng yirik
bo`lak – rukn maydonga keladi.
Bir sababi xafif bilan vatadi majmu’ birikuvidan “Faulun” va “Foilun” ruknlari hosil
bo`ladi. Agar vataddan so`ng sabab kelsa, “Faulun”, rukni aksincha sababdan so`ng
vatad kelsa, “foilun” rukni tuziladi. Faulun rukni chizmasi V – – tarzida, foilun rukni
esa –V– tarzida ifodalanadi.
Ikki sabab bilan bir vataddan to`rtta to`rt bo`g`inli rukn tuziladi. Bular
mafoiylun, foilotun, mustaf’ilun va maf’ulotu ruknlaridir.
Vatadi majmudan so`ng ikki sabab kelsa, mafoiylun rukni (chizmasi:V– – –),
vatadi majmu’ ikki sabab o`rtasida kelsa foilotun rukni (chizmasi: – V – –), vatadi
majmu’ ikki sabadan so`ng kelsa, maf’uvlotu rukni (chizmasi: – – –V) hosil bo`ladi.
Shunday qilib, sabab, vatad, fosilalar birikuvidan aruz vaznining asllar deb
ataluvchi quyidagi ruknlari hosil bo`ladi:
Rukn nomi
Chizmasi
Rukn nomi
Chizmasi
Faulun
V – –
Mustaf’ilun
– – V –
Foilun
– V –
Maf’ulotu
– – – V
Mafoiylun
V – – –
Mutafoilun
VV – V –
Foilotun
– V – –
Mafoilatun
V – VV –
Aruz vaznidagi she’r o`lchovlarining asosiy turlari – bahrlar yuqoridagi 8
ruknning turli tartibda birikib takrorlanishidan hosil bo`ladi. Ularni quyidagicha
guruhlash mumkin:
1.
bir ruknning aynan takroridan tuzilgan bahrlar. Bunday bahrlar 7 ta
bo`lib, maf’ulotu ruknidan bo`lak, yuqoridagi 7 ruknning aynan takroridan hosil
bo`ladi. YA’ni faulun rukni takroridan mutaqorib, foilun rukni takroridan
mutadorik, mafoiylun ruknidan hazaj bahri, foilotundan ramal, mutafoilundan komil
hamda mafoilatun rukni takroridan vofir bahri hosil bo`ladi.
2. Мушокил bahri. Bu bahr ikki mafoiylun va bitta foilotun rukni takroridan
tuziladi. Solim ruknlarining har bir baytda:
Foilotun mafoiylun mafoiylun
Foilotun mafoiylun mafoiylun
Ilmiybaza.uz
tarzida takrorlanishidan mushokil bahrinig mushokili musaddasi solim vazni hosil
bo`ladi.
3. G`arib bahri. Bu bahr ikki foilotun va bitta mustaf’ilun rukni takroridan
tuziladi. Bu ruknlar har qaysi baytda solim holda:
foilotun foilotun
mustaf’ilun
foilotun foilotun
mustaf’ilun
tarzida takrorlanishidan g`aribi musaddasi solim vazni hosil bo`ladi.
4. Sare’ bahri. Bu bahr ikki mustaf’ilun va bir muf’ulotu rukni takroridan
tuziladi. Bu ruknlarning she’r baytlarida:
mustaf’ilun mustaf’ilun muf’ulotu
mustaf’ilun mustaf’ilun muf’ulotu
tarzida takrorlanishidan sare’ musaddasi solim vazni hosil bo`ladi.
Shunday qilib, 19 bahr bilan tanishdik. Hazaj, ramal, rajaz mutaqorib, sare’, xafif,
muzore’, munsareh, komil bahrlari turkiy aruzda qo`llanadi. Vofir, tavil, muqtazab,
g`arib (jadid), madid, basit, qarib, mushokil turkiy aruzda qo`llanmaydigan bahrlar
hisoblanadi.
XII-XIII asrlar manbalarida o`n beshta bahr qayd etilgan bo`lsa, Alisher
Navoiyning "Mezon ul-avzon" asarida o`n to`qqizta, Boburning "Muxtasar”ida esa
"ariz" va "amiq" bahrlari ham qo`shilgan holda ularning soni yigirma bittaga yetgan.
Bahrlar va ularning tarkibi quyidagi jadvalda o`z ifodasini topgan:
№ Bahr nomi
Rukn va afoillari
Chizmasi
1
Mutaqorib
Fauvlun fauvlun
v – – / v – –
2
Mutadorik
Foilun foilun
– v – / – v –
3
Hazaj
Mafoiylun mafoiylun
v – – – / v – – –
4
Ramal
Foilotun foilotun
– v – – / – v – –
5
Rajaz
Mustaf’ilun mustaf’ilun
– – v – / – – v –
6
Komil
Mutafoilun mutafoilun
vv – v – / vv – v –
7
Vofir
Mafoilatun mafoilatun
v – vv – / v – vv –
8
Tavil
Fauvlun mafoiylun
v – – / v – – –
Ilmiybaza.uz
9
Madid
Foilotun foilun
– v – – / – v –
10 Ariz
Mafoiylun fauvlun
v – – – / v – –
11 Basit
Mustaf’ilun foilun
– – v – / – v –
12 Amiq
Foilotun fauvlun
– v – – / v – –
13 Munsarih
Mustaf’ilun maf’uvlotu
– – v – / – – – v
14 Muzore’
Mafoiylun foilotun
v – – – / – v – –
15 Muqtazab
Maf’uvlotu mustaf’ilun
– – – v / – – v –
16 Mujtass
Mustaf’ilun foilotun
– – v – / – v – –
17 Sari’
Mustaf’ilun
mustaf’ilun
maf’uvlotu
– v – – / – v – – / – – – v
18 Jadid
Foilotun foilotun mustaf’ilun
– v – – / – v – – / – – v –
19 Qarib
Mafoiylun mafoiylun foilotun v – – – / v – – – / – v – –
20 Xafif
Foilotun mustaf’ilun foilotun
– v – – / – – v – / – v – –
21 Mushokil
Foilotun mafoiylun mafoiylun – v – – / v – – – / v – – –
Jadvalda keltirilgan bahrlar orasida sari’, jadid, qarib, xafif va mushokil
bahrlari boshqalaridan farqli o`laroq faqat musaddas ya’ni oltilik (bir misrada
uchta, baytda oltita rukn) shaklda qo`llanadi. Aniqrog`i, faqat musaddas shaklda
ular aynan shu bahr hisoblanadi. Garchand, Bobur ularning murabba’ shakllariga
ham misol keltirgan bo`lsa-da, murabba’ shaklda ular boshqa bahrga o`tib ketadi.
Aruz metodikasida bahrlarni yaxshi tushunish va eslab qolish uchun
doiralardan foydalanishadi. Bunda bir-biriga yaqin bo`lgan bahrlar bir doiraga
joylashtirilib, ularning afoili hamda misol tariqasida bir misra kiritiladi. Misrani
qaysi so`zdan boshlab o`qishga ko`ra turli bahrlar hosil bo`ladi va bu bahrlar doira
ichida o`rganiladi.
Hijo va bo`g`inning farqi. Aruz vaznini o`rganishga kirishishimiz uchun, avvalo,
bo`g`in va hijoning farqini aniqlab olishimiz zarur. Tilshunoslikda bo`g`in
tushunchasiga quyidagicha ta’rif bеriladi: «So`zning bir havo zarbi bilan hosil
Ilmiybaza.uz
bo`ladigan qismi bo`g`in hisoblanadi. So`z tarkibidagi bo`g`inlar soni unlilar
miqdoriga qarab bеlgilanadi».
Aruz nazariyasidagi hijo tushunchasi ham tilshunoslikdagi bo`g`in haqidagi
bilimlarga asoslanadi, bir hijo tarkibida ham bitta unli mavjud bo`ladi. Ammo ba’zi
o`rinlarda bir bo`g`in ikki hijoga tеng kеlib qolishi ham mumkin. Masalan, qadr
so`zi bir bo`g`inli bo`lsa-da, aruzda ikki hijoli so`z hisoblanadi. Chunki so`z
tarkibida qator undosh kеlyapti (Qator undosh dеb bir bo`g`in tarkibida ikki
undoshning kеtma-kеt kеlishiga aytiladi). Shu sababli uni cho`zibroq, iloji bo`lsa,
bilinar-bilinmas i orttirib talaffuz qilamiz: qadr(i) tarzida.
Yoki hеch, dod, oh kabi so`zlar ham gohida vazn talabi bilan ikki hijoga tеng
hisoblanadi. Shunda bu so`zlarni ham qadrni talaffuz qilganimiz kabi cho`zib,
bilinar-bilinmas i orttirib aytamiz: hеch(i), dod(i), oh(i) tarzida.
Dеmak, ma’lum bo`lyaptiki, bo`g`in va hijo tushunchalari aksariyat hollarda
o`zaro mos kеlgani holda ba’zi o`rinlarda bir-biridan farqlanar ekan.
Ana endi aruz tizimidagi hijolar haqida bilib olishimiz zarur bo`ladi. Aruz
vaznida 3 xil hijo bor: cho`ziq, qisqa va o`ta cho`ziq hijolar.
Cho`ziq hijo matnda «–» bеlgisi bilan ifodalanadi. Bu hijoning ikki xil turi bor:
a) yopiq bo`g`in orqali ifodalanuvchi cho`ziq hijo. Matnda «mеn», «el»,
«mak-tab», «daf-tar» kabi so`zlar kеlsa, ikkilanmasdan ularni yuqoridagi bеlgi
asosida ko`rsatish mumkin. Masalan:
mеn
el
mak
tab
daf
tar
–
–
–
–
–
–
Dеmak, bu so`zlarning barchasi cho`ziq hijolardan iborat.
UNUTMANG!
Cho`ziq
hijolarni
bеlgilashda
bo`g`inning
bеrkitilgan
yoxud
bеrkitilmaganligi (unli yo undosh bilan boshlanganligi) e’tiborga olinmaydi.
b) ochiq bo`g`in orqali ifodalanuvchi cho`ziq hijo. Mazkur hijoni cho`ziq unli
hosil qiladi. Ma’lumki, tilimizda 6 ta unli tovush mavjud. Ularning cho`ziq yoki
Ilmiybaza.uz
qisqalik darajasi nisbiydir. Buni ma’lum bir matn tarkibidagi so`zlarni talaffuz
qilishda his qilish mumkin. Faqat «o» unlisi aksariyat holatlarda (dеyarli 90 foiz
o`rinda) cho`ziq talaffuz etiladi. Masalan: «bo-bo», «do-no», «sav-do» kabi
so`zlarda «o» unlisi cho`ziq talaffuz etilganligi uchun cho`ziq hijo sifatida qabul
qilinadi:
Do
no
bo
bo
sav
do
–
–
–
–
–
–
Qolgan unlilar esa quyidagi holatlarda cho`ziq hijoni hosil qiladi:
– ko`pincha so`zning oxirida;
– qo`shimcha (affiks)lar tarkibida;
– urg`u olganida.
Misol uchun «ha-yot-ga» so`zini olib ko`raylik. Bu so`zdagi «ha-» va «-ga»
bo`g`inlari tilshunoslik nuqtayi nazaridan bir xil darajada: har ikkisi ochiq bo`g`in,
har ikkisi «a» unlisi bilan yakunlanyapti. Lеkin aruziy matnda «-ga» bo`g`ini
qo`shimcha tarkibida kеlganligi va urg`u olganligi uchun «ha-» bo`g`inidan ko`ra
cho`ziqroq talaffuz qilinadi. Shu sababli u cho`ziq hijo hisoblanadi. Shu tariqa
qolgan unlilar bilan yakunlanuvchi hijolar ham so`z oxirida kеlsa ko`pincha cho`ziq
hijo hisobiga o`tadi. Masalan, «jab-ru», «ki-yik-ni» so`zlaridagi oxirgi bo`g`inlar
cho`ziq hijo hisoblanadi va ular matnda quyidagicha bеlgilanadi:
jab
ru
Ki
Yik
Ni
–
–
Ushbu so`zlardagi «jab-», «-yik» bo`g`inlari cho`ziq hijoning birinchi turiga
kiradi, ya’ni yopiq bo`g`inli cho`ziq hijo. Agar bu holni to`liq shaklda ko`radigan
bo`lsak, quyidagi manzara hosil bo`ladi:
jab
ru
Ki
Yik
Ni
