ARXEOLOGIK TADQIQOT TURLARI VA ZAMONAVIY USULLARI

Yuklangan vaqt

2024-03-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

61,6 KB


ARXEOLOGIK TADQIQOT TURLARI VA ZAMONAVIY USULLARI REJA: 1. Arxeologik tadqiqot manbalari va uning vazifalari 2. Tarixiy va arxeologik davrlashtirish 3. Arxeologik tadqiqot usullari 4. Mustaqillik yillarida O'zbekistonda arxeologiya faning rivoji 5. O‘zbekistonda arxelogik yodgorliklarni saqlash bo'yicha amalga oshirilgan ishlar ARXEOLOGIK TADQIQOT TURLARI VA ZAMONAVIY USULLARI REJA: 1. Arxeologik tadqiqot manbalari va uning vazifalari 2. Tarixiy va arxeologik davrlashtirish 3. Arxeologik tadqiqot usullari 4. Mustaqillik yillarida O'zbekistonda arxeologiya faning rivoji 5. O‘zbekistonda arxelogik yodgorliklarni saqlash bo'yicha amalga oshirilgan ishlar
1 Tayanch so‘zlar: Tadqiqot manbalari, tadqiqot usullari, madaniy qatlam, shurf tashlash, tarixiy va arxeologik davrlashtirish, xronologiya, radiokarbon usuli, yer usti arxeologiyasi, suv osti arxeologiyasi, kosmik arxeologiya. Tarixda hech bir narsa, hodisa va voqea izsiz yo‘qolmaydi. Ular haqida yozma manbalarda saqlanmasligi mumkin, lekin moddiy madaniyatda adbatta iz qoladi. Shularni topish, izlash va izohlash arxeologlar vazifasi sanaladi. Shu sababdan arxeologik tadqiqot ishlari hech qachon tugallanmaydi, chunki moddiy manbalaning aksariyati yer ostida bo‘lib, ularni topish mushkul va nihoyatda ko‘p vaqt talab etadi. Bugungi kunda arxeologiya sohasi nihoyatda kengayib, murakkablashib bormoqda. Arxeologiya fani taraqqiyoti davrida asosan ikki tadqiqot turi shakllandi. Ular, arxeologiya va suv osti arxeologiyasi tadqiqot turlaridir. 2-rasm. 1. Arxeologiya – (yer usti arxeologiyasi) uzoq yillar davomida yer qariga ko‘milib ketgan yodgorliklarni qazib o‘rganadi. Inson tomonidan yaratilgan turur- joy qoldiqlari(shahar, qishloq, qal’a, karvonsaroylar, ibodatxonalar, qo‘rg‘onlar va h. k.), odamlar yashagan g‘or va makonlar, manzilgohlar, ungirlarni o‘zining ish uslubida qazib o‘rganadi. Uning ish uslubi metodologik jihatdan 3 qismdan iborat. Ular:  arxeologik qidiruv  sinov  qazish ishlari ARXEOLOGIYA Arxeologiya Suv osti arxeologiyasi 1 Tayanch so‘zlar: Tadqiqot manbalari, tadqiqot usullari, madaniy qatlam, shurf tashlash, tarixiy va arxeologik davrlashtirish, xronologiya, radiokarbon usuli, yer usti arxeologiyasi, suv osti arxeologiyasi, kosmik arxeologiya. Tarixda hech bir narsa, hodisa va voqea izsiz yo‘qolmaydi. Ular haqida yozma manbalarda saqlanmasligi mumkin, lekin moddiy madaniyatda adbatta iz qoladi. Shularni topish, izlash va izohlash arxeologlar vazifasi sanaladi. Shu sababdan arxeologik tadqiqot ishlari hech qachon tugallanmaydi, chunki moddiy manbalaning aksariyati yer ostida bo‘lib, ularni topish mushkul va nihoyatda ko‘p vaqt talab etadi. Bugungi kunda arxeologiya sohasi nihoyatda kengayib, murakkablashib bormoqda. Arxeologiya fani taraqqiyoti davrida asosan ikki tadqiqot turi shakllandi. Ular, arxeologiya va suv osti arxeologiyasi tadqiqot turlaridir. 2-rasm. 1. Arxeologiya – (yer usti arxeologiyasi) uzoq yillar davomida yer qariga ko‘milib ketgan yodgorliklarni qazib o‘rganadi. Inson tomonidan yaratilgan turur- joy qoldiqlari(shahar, qishloq, qal’a, karvonsaroylar, ibodatxonalar, qo‘rg‘onlar va h. k.), odamlar yashagan g‘or va makonlar, manzilgohlar, ungirlarni o‘zining ish uslubida qazib o‘rganadi. Uning ish uslubi metodologik jihatdan 3 qismdan iborat. Ular:  arxeologik qidiruv  sinov  qazish ishlari ARXEOLOGIYA Arxeologiya Suv osti arxeologiyasi
2 Ularning vazifasi yodgorlikni topish, hamda, paydo bo‘lgan, yashagan, inqirozga uchragan davrlarini hamda boshqa xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir.  arxeologik qidiruv - ilmiy tadqiqotning dastlabki bosqichi bo‘lib, unda tadqiqotchi yoki ilmiy guruh kishilik jamiyatining tarixining ma’lum muammosi yechimiga qaratilgan masala bo‘yicha qidiruv ishlarini olib borib, mazkur davrga oid yodgorliklarni qidirib topish bilan yakunlanadi. Agar masala paleolit davri tarixi bilan bog‘liq bo‘lsa, unda tog‘ oldi va tog‘ hududlari tekshirilib, g‘orlar yoki buloqlar atroflarida qidiruv ishlari olib boriladi. Mezolit va neolit davrlariga oid makonlar esa tog‘li hududlar bilan birgalikda pastekisliklar keng tarqalganligi sababli ushbu hududlardan izlash mumkin. Shuningdek, tog‘li hududlarda qadimgi konlarning o‘rni va konchilarning manzilgohlarini uchratish mumkin. Qadimgi va o‘rta asrlar davrlariga oid ko‘hna shahar va qishloq xarobalari esa yer yuzining barcha hududlarida mavjud.  sinov - Arxeologik tadqiqot ishlarining ikkinchi bosqichida yodgorlik haqida ma’lumotlar to‘planadi. Birinchi, navbatda yodgorlik taponimi va u bilan bog‘liq afsonalar to‘g‘risida so‘rab surishtirilish bilan birgalikda yuza qismida saqlanib qolgan moddiy ashyolar ilmiy tahlil qilinib, dastlabki xulosalar yasaladi. Ulardan keyin yodgorlikning davri va uning bosqichlari, madaniy qatlamlari to‘g‘risida umumiy ma’lumotga ega bo‘lish maqsadida yodgorlikning bir qismida shurf qaziladi. “Shurf” nemischa so‘z bo‘lib, qazimoq, degan ma’noni anglatadi. Shurf kvadrat yoki to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidan iborat bo‘lib, tomonlari ikki va undan ortiq hatto o‘n metrdan ortiq bo‘lishi mumkin.  qazish ishlari - Oxirgi bosqichida yodgorlikda keng ko‘lamli qazishma ishlari olib boriladi. Har qanday stratigafik qazish ishlari yodgorlikning materik, ya’ni yerning soz tuproq qismiga qadar qazib tushiladi. Ayrim hollardagina planigrafik qazish ishlari olib borilishi mumkin. Planigrafik qazishma ishlari ma’lum davrga oid inshootlarni o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, ko‘pincha yodgorlikning yuqoridagi madaniy qatlamlarini o‘rganishda foydalaniladi. Madaniy qatlamlarda insoniyatning turmushi tarzi, xo‘jalik va g‘oyaviy faoliyatlari izlari saqlanib qolgan. Bu qatlamlar yillar, asrlar davomida asta-sekin to‘planib boradi. Arxeologik yodgorliklarda bir yoki bir necha o‘nlab madaniy qatlam mavjud bo‘lib, ularning qalinligi bir necha santimetrdan 30-35 metrlargacha bo‘lishi mumkin. Bu esa ushbu manzilgohda kishilar hayot faoliyatiniing davomiyligi bilan bog‘liq. Arxeolog olimlar barcha turdagi tadqiqot ishlarini amalga oshirish jarayonida qilingan kundalik tadqiqot ishlari natijalarini qayd qilib boradilar. Arxeologik dala tadqiqot ishlari natijasida to‘plangan barcha turdagi ashyoviy manbalar tadqiqot ishlarini amalga oshirgan muassasa ilmiy laboratoriyasida qayta ishlanadi. Dastlab topilmalarni muhofazalash va tiklash ishlari bajariladi. Keyin ular turlar bo‘yicha ajratilib, ilmiy tahil etiladi va qazishma ishlari davomida Yozma 2 Ularning vazifasi yodgorlikni topish, hamda, paydo bo‘lgan, yashagan, inqirozga uchragan davrlarini hamda boshqa xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir.  arxeologik qidiruv - ilmiy tadqiqotning dastlabki bosqichi bo‘lib, unda tadqiqotchi yoki ilmiy guruh kishilik jamiyatining tarixining ma’lum muammosi yechimiga qaratilgan masala bo‘yicha qidiruv ishlarini olib borib, mazkur davrga oid yodgorliklarni qidirib topish bilan yakunlanadi. Agar masala paleolit davri tarixi bilan bog‘liq bo‘lsa, unda tog‘ oldi va tog‘ hududlari tekshirilib, g‘orlar yoki buloqlar atroflarida qidiruv ishlari olib boriladi. Mezolit va neolit davrlariga oid makonlar esa tog‘li hududlar bilan birgalikda pastekisliklar keng tarqalganligi sababli ushbu hududlardan izlash mumkin. Shuningdek, tog‘li hududlarda qadimgi konlarning o‘rni va konchilarning manzilgohlarini uchratish mumkin. Qadimgi va o‘rta asrlar davrlariga oid ko‘hna shahar va qishloq xarobalari esa yer yuzining barcha hududlarida mavjud.  sinov - Arxeologik tadqiqot ishlarining ikkinchi bosqichida yodgorlik haqida ma’lumotlar to‘planadi. Birinchi, navbatda yodgorlik taponimi va u bilan bog‘liq afsonalar to‘g‘risida so‘rab surishtirilish bilan birgalikda yuza qismida saqlanib qolgan moddiy ashyolar ilmiy tahlil qilinib, dastlabki xulosalar yasaladi. Ulardan keyin yodgorlikning davri va uning bosqichlari, madaniy qatlamlari to‘g‘risida umumiy ma’lumotga ega bo‘lish maqsadida yodgorlikning bir qismida shurf qaziladi. “Shurf” nemischa so‘z bo‘lib, qazimoq, degan ma’noni anglatadi. Shurf kvadrat yoki to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidan iborat bo‘lib, tomonlari ikki va undan ortiq hatto o‘n metrdan ortiq bo‘lishi mumkin.  qazish ishlari - Oxirgi bosqichida yodgorlikda keng ko‘lamli qazishma ishlari olib boriladi. Har qanday stratigafik qazish ishlari yodgorlikning materik, ya’ni yerning soz tuproq qismiga qadar qazib tushiladi. Ayrim hollardagina planigrafik qazish ishlari olib borilishi mumkin. Planigrafik qazishma ishlari ma’lum davrga oid inshootlarni o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, ko‘pincha yodgorlikning yuqoridagi madaniy qatlamlarini o‘rganishda foydalaniladi. Madaniy qatlamlarda insoniyatning turmushi tarzi, xo‘jalik va g‘oyaviy faoliyatlari izlari saqlanib qolgan. Bu qatlamlar yillar, asrlar davomida asta-sekin to‘planib boradi. Arxeologik yodgorliklarda bir yoki bir necha o‘nlab madaniy qatlam mavjud bo‘lib, ularning qalinligi bir necha santimetrdan 30-35 metrlargacha bo‘lishi mumkin. Bu esa ushbu manzilgohda kishilar hayot faoliyatiniing davomiyligi bilan bog‘liq. Arxeolog olimlar barcha turdagi tadqiqot ishlarini amalga oshirish jarayonida qilingan kundalik tadqiqot ishlari natijalarini qayd qilib boradilar. Arxeologik dala tadqiqot ishlari natijasida to‘plangan barcha turdagi ashyoviy manbalar tadqiqot ishlarini amalga oshirgan muassasa ilmiy laboratoriyasida qayta ishlanadi. Dastlab topilmalarni muhofazalash va tiklash ishlari bajariladi. Keyin ular turlar bo‘yicha ajratilib, ilmiy tahil etiladi va qazishma ishlari davomida Yozma
3 qaydlari bilan umumlashtirilib mazkur yodgorlikning ma’lum hudud tarixida tutgan o‘rni masalalarini yoritib berish bilan ilmiy tadqiqot ishlari yakuniga yetkazilib, ularning tafsilotlari bo‘yicha tadqiqotchi tomonidan tegishli ilmiy muassasaga yozma hisobot beradi. Arxeologik qazishmalar arxeologik qidiruv va sinov natijasida to‘plangan ma’lumotlarga tayanib, mazkur joylarda yodgorlikni batamom qazib tugatishdan va yodgorlik haqida xulosa chiqarishdan iborat bo‘ladi 2. Suv osti arxeologiyasi – yerning geografik, geologik, iqlimiy o‘zgarishlar natijasida suv tubida qolib ketgan turar joy qoldiqlari (Qora dengiz, O‘rta yer dengizi) va suvga g‘arq bo‘lgan kemalar qoldiqlarini o‘zining ish uslubi orqali tadqid etadi. Suv osti arxeologiyasi nihoyatda og‘ir tadqiqot turi hisoblanib, uning ish uslubi suv tubiga shung‘igan holda qazuv va tozalash ishlarini olib boradi. Arxeologiyada tadqiqotlar metodlar, ashyolari, geografik joylashuv va xronologiyasi hususiyatlariga qarab bir necha an’anaviy fan tartiblariga bo‘linadi. Bular: 1. Sivilizatsion arxeologiya – Ossurshunoslik (Mesopotamiya), Klassik arxeologiya (Yunoniston va Rim), Etruskshunoslik (Etruriya), Misrshunoslik (Misr) va h. k. 2. Tarixiy arxeologiya – Tarixiy arxeologiya (historical archaeology) – yozuv sistemasi paydo bo‘lgandan keyingi davr arxeologiyasi, Yozuvgacha bo‘lgan arxeologiya (prehistoric archaeology) – yozuv sistemasi paydo bo‘lgungacha bo‘lgan arxeologiya, Prototarixiy arxeologiya (protohistoric archaeology) – yozma manbalar cheklangan hududar arxeologiyasi. Masalan Alyaska, Shimoliy Kaliforniya va h.k. hududlar. 3. Xronologiyaga asoslangan arxeologiya – Sanoat arxeologiyasi – sanoat revolyusiyasi davri arxeologiyasi, Yaqin Sharq arxeologiyasi (ayrim adabiyotlarda O‘rta Sharq arxeologiyasi, Bibliya arxeologiyasi deb yuritiladi) yahudiy va xristian dini haqidagi arxeologiya, O‘rta asrlar arxeologiyasi – 4 asrdan – 16 asrgacha bo‘lgan davrlarni qamrab oladi. So‘ngi o‘rta asrlar arxeologiyasi – 16 asrdan 20 asrlarni qamrab olgan arxeologiya, Zamonaviy arxeologiya – 21 asr arxeologiyasi1. 4. Boshqa turdagi arxeologiya fanlari sohalari.  Fazoviy arxeologiya – arxeologik yodgorliklarni fazodan turib tadqiq etish turi.  Arxeologik buyumshunosligi — arxeologiyaning har bir arxeologik davrga oid buyum va jihozlarni o‘rganadigan sohasi. Har bir buyumning o‘ziga xos kelib chiqish va taraqqiyot tarixi bor. Hozirgi kunda ishlatilib turgan buyumlar 1 Colin Renfrew, Paul Bahn. Archaeology: Theories, Methods and Practice. London. 2004. P. 40-42 3 qaydlari bilan umumlashtirilib mazkur yodgorlikning ma’lum hudud tarixida tutgan o‘rni masalalarini yoritib berish bilan ilmiy tadqiqot ishlari yakuniga yetkazilib, ularning tafsilotlari bo‘yicha tadqiqotchi tomonidan tegishli ilmiy muassasaga yozma hisobot beradi. Arxeologik qazishmalar arxeologik qidiruv va sinov natijasida to‘plangan ma’lumotlarga tayanib, mazkur joylarda yodgorlikni batamom qazib tugatishdan va yodgorlik haqida xulosa chiqarishdan iborat bo‘ladi 2. Suv osti arxeologiyasi – yerning geografik, geologik, iqlimiy o‘zgarishlar natijasida suv tubida qolib ketgan turar joy qoldiqlari (Qora dengiz, O‘rta yer dengizi) va suvga g‘arq bo‘lgan kemalar qoldiqlarini o‘zining ish uslubi orqali tadqid etadi. Suv osti arxeologiyasi nihoyatda og‘ir tadqiqot turi hisoblanib, uning ish uslubi suv tubiga shung‘igan holda qazuv va tozalash ishlarini olib boradi. Arxeologiyada tadqiqotlar metodlar, ashyolari, geografik joylashuv va xronologiyasi hususiyatlariga qarab bir necha an’anaviy fan tartiblariga bo‘linadi. Bular: 1. Sivilizatsion arxeologiya – Ossurshunoslik (Mesopotamiya), Klassik arxeologiya (Yunoniston va Rim), Etruskshunoslik (Etruriya), Misrshunoslik (Misr) va h. k. 2. Tarixiy arxeologiya – Tarixiy arxeologiya (historical archaeology) – yozuv sistemasi paydo bo‘lgandan keyingi davr arxeologiyasi, Yozuvgacha bo‘lgan arxeologiya (prehistoric archaeology) – yozuv sistemasi paydo bo‘lgungacha bo‘lgan arxeologiya, Prototarixiy arxeologiya (protohistoric archaeology) – yozma manbalar cheklangan hududar arxeologiyasi. Masalan Alyaska, Shimoliy Kaliforniya va h.k. hududlar. 3. Xronologiyaga asoslangan arxeologiya – Sanoat arxeologiyasi – sanoat revolyusiyasi davri arxeologiyasi, Yaqin Sharq arxeologiyasi (ayrim adabiyotlarda O‘rta Sharq arxeologiyasi, Bibliya arxeologiyasi deb yuritiladi) yahudiy va xristian dini haqidagi arxeologiya, O‘rta asrlar arxeologiyasi – 4 asrdan – 16 asrgacha bo‘lgan davrlarni qamrab oladi. So‘ngi o‘rta asrlar arxeologiyasi – 16 asrdan 20 asrlarni qamrab olgan arxeologiya, Zamonaviy arxeologiya – 21 asr arxeologiyasi1. 4. Boshqa turdagi arxeologiya fanlari sohalari.  Fazoviy arxeologiya – arxeologik yodgorliklarni fazodan turib tadqiq etish turi.  Arxeologik buyumshunosligi — arxeologiyaning har bir arxeologik davrga oid buyum va jihozlarni o‘rganadigan sohasi. Har bir buyumning o‘ziga xos kelib chiqish va taraqqiyot tarixi bor. Hozirgi kunda ishlatilib turgan buyumlar 1 Colin Renfrew, Paul Bahn. Archaeology: Theories, Methods and Practice. London. 2004. P. 40-42
4 (pichoq, kozon, piyola, kosa) ibtidoiy zamonlardan boshlab necha bosqichlarni o‘tib, so‘nggi holatida bizga yetib kelgan. Har bir tarixiy davr va bosqichning buyumlar majmuasi arxeologiya fanida oydinlashadi. Shuning uchun har bir davrning buyum va jihozlarini o‘rganishda Arxeologik 6uyumshunosligining ahamiyati katta.  Antrokologiya (Anthracology) – toshko‘mir qoldiqlari bilan shug‘ullanuvchi arxeologiya.  Arxeometriya (Archaeometry) – ilmiy metodologik davrlashtirish yoki arxeologik metodolokiya, masalan, radiokarbon davrlashtirish, statistika va masofaviy sanoq va h.k.  Arxeozoologiya – yodgorliklarda hayvon suyak qoldiqlarini o‘rganuvchi arxeologiya.  Arxeobotanika yoki paleobotanika – yodgorliklarda madaniy o‘simliklar qoldiqlarini tadqiq etuvchi arxeologiya.  Jang maydoni arxeologiyasi (Battlefield archaeology) – qadimgi janglar o‘tgan maydonlarni tadqiq etuvchi arxeologiya.  Kompyuter arxeologiyasi – arxeologik manbalarni kompterda qayta ishlash arxeologiyasi. Asosan arxeologiyada GIS (Geografik informasion sistemasi) ishlari bunga misol bo‘ladi.  Eksperemental arxeologiya – qadimgi davr moddiy madaniyat ashyolarini yasalish texnologiyasini qayta o‘zlashtirish arxeologiyasi. Masalan. Ibtidoiy jamiyat tosh qurollarini yasash va h. k.  Sud arxeologiyasi – arxeologik qazuv metodlarini qo‘llagan holda jinoiy ishlarni ochish arxeologiyasi. Asosan harbiy va jinoiy ishlarda qo‘llaniladi.  Landshaft arxeologiyasi – arxeologik yodgorliklar joylashgan hudud yer tuzilishini o‘rganadi.  Osteologiya – suyaklar ustida ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi.  Paleopotologiya – odamlar va hayvonlar orasidagi qadimgi kasalliklar ustida tadqiqot ishlarini olib boradi.  Reksiologiya – jangchi va jang ashyolarini tiklash arxeologiyasi Arxeologiyaning tadqiqot manbai va uning vazifalari Kishilik jamiyatining vujudga kelish jarayoni uzoq o‘tmishga borib taqaladi. O‘z navbatida o‘tmishni o‘rganish – har bir davrning dolzarb masalalaridan biri bo’lib kelgan. Arxeologiya fani ham tarixning tarkibiy qismi bo'lib, gumanitar fanlar orasida alohida o‘rin tutadi. 4 (pichoq, kozon, piyola, kosa) ibtidoiy zamonlardan boshlab necha bosqichlarni o‘tib, so‘nggi holatida bizga yetib kelgan. Har bir tarixiy davr va bosqichning buyumlar majmuasi arxeologiya fanida oydinlashadi. Shuning uchun har bir davrning buyum va jihozlarini o‘rganishda Arxeologik 6uyumshunosligining ahamiyati katta.  Antrokologiya (Anthracology) – toshko‘mir qoldiqlari bilan shug‘ullanuvchi arxeologiya.  Arxeometriya (Archaeometry) – ilmiy metodologik davrlashtirish yoki arxeologik metodolokiya, masalan, radiokarbon davrlashtirish, statistika va masofaviy sanoq va h.k.  Arxeozoologiya – yodgorliklarda hayvon suyak qoldiqlarini o‘rganuvchi arxeologiya.  Arxeobotanika yoki paleobotanika – yodgorliklarda madaniy o‘simliklar qoldiqlarini tadqiq etuvchi arxeologiya.  Jang maydoni arxeologiyasi (Battlefield archaeology) – qadimgi janglar o‘tgan maydonlarni tadqiq etuvchi arxeologiya.  Kompyuter arxeologiyasi – arxeologik manbalarni kompterda qayta ishlash arxeologiyasi. Asosan arxeologiyada GIS (Geografik informasion sistemasi) ishlari bunga misol bo‘ladi.  Eksperemental arxeologiya – qadimgi davr moddiy madaniyat ashyolarini yasalish texnologiyasini qayta o‘zlashtirish arxeologiyasi. Masalan. Ibtidoiy jamiyat tosh qurollarini yasash va h. k.  Sud arxeologiyasi – arxeologik qazuv metodlarini qo‘llagan holda jinoiy ishlarni ochish arxeologiyasi. Asosan harbiy va jinoiy ishlarda qo‘llaniladi.  Landshaft arxeologiyasi – arxeologik yodgorliklar joylashgan hudud yer tuzilishini o‘rganadi.  Osteologiya – suyaklar ustida ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi.  Paleopotologiya – odamlar va hayvonlar orasidagi qadimgi kasalliklar ustida tadqiqot ishlarini olib boradi.  Reksiologiya – jangchi va jang ashyolarini tiklash arxeologiyasi Arxeologiyaning tadqiqot manbai va uning vazifalari Kishilik jamiyatining vujudga kelish jarayoni uzoq o‘tmishga borib taqaladi. O‘z navbatida o‘tmishni o‘rganish – har bir davrning dolzarb masalalaridan biri bo’lib kelgan. Arxeologiya fani ham tarixning tarkibiy qismi bo'lib, gumanitar fanlar orasida alohida o‘rin tutadi.
5 Arxeologiya - moddiy madaniyat manbalari asosida insoniyatning o'tmishini o'rgatuvchi fan hisoblanadi. Arxeologik manbalar tarixiy manbalarga nisbatan ancha qadimiydir. Uning ilk davri 2,5-3 million yilga borib taqaladi. Biz kishilik jamiyati tarixini 24 soat deb faraz qilsak, uning 23 soat-u 56 daqiqasi yozma manbalarsiz davrga, 4 daqiqasi yozma tarixga to‘g‘ri keladi. Demak, kishilik tarixining juda katta davrini o'rganish arxeologik manbalarga tayanib olib boriladi2. Arxeologik manbalar arxeologik yodgorliklardir, ya’ni inson tomonidan yaratilgan turar-joy qoldiqlari, odamlar yashagan g‘or va ungirlar. Mehnat qurollari, sopol idishlari, san’at obidalari, qoyatosh rasmlari. Shuningdek, moddiy materialga bitilgan yozuv, manbalar ham kiradi. Arxeologlar kishilik madaniyati tarixini o‘rganishda moddiy va yozma manbalarga tayanib ish ko‘radilar. Arxeologiyada qadimgi buyumlarni o‘rganish birdan bir maqsad qilib olinmaydi, topilmalarni tilga kiritish va o'sha zamon nafasini tiklash arxeologiyaning asosiy maqsadidir. Shuning uchun topilmalar tarixiy tadqiqotlar uchun faqat manba sifatidagina ilmiy qimmatga ega bo‘ladi. Buyumlaming yoshi, nimaga ishlatilgani, qanday uslubda yasalganini aniqlash tadqiqotning zarur tayyorgarlik bosqichi hisoblanadi. Arxeologik yodgorliklar ibtidoiy makonlar, qishloq va shahar xarobalar, qoyatosh rasmlari, istehkomlar, ibodatxonalar, mozor- qo'rg'onlar, qabristoniar va qadimgi sug'orish inshootlari hisoblanadi. Arxeologlar mazkur topilmalar yordamida o'sha davr manzarasini, insonlaming yashash sharoitini, jamoada mavjud udumlar va qaysi taraqqiyot bosqichida turganliklarini aniqlaydilar. Arxeologik yodgorliklar yer ostida yoki yer ustida joylashgan bo'ladi. Yer ostidagi yodgorliklami o‘rganish jarayonida arxeologlar madaniy qatlamlarga alohida e’tibor beradilar. Madaniy qatlam deganda — insoniyatmng turmushi, xo‘jalik faoliyati izlari saqlanib qolgan tuproq qatlami tushuniladi. Madaniy qatlamlar bir va bir necha o‘ntacha gorizontlarga bo'linadi. Ulaming qalinligi bir necha santimetrdan 30—35 2 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 6-bet. 5 Arxeologiya - moddiy madaniyat manbalari asosida insoniyatning o'tmishini o'rgatuvchi fan hisoblanadi. Arxeologik manbalar tarixiy manbalarga nisbatan ancha qadimiydir. Uning ilk davri 2,5-3 million yilga borib taqaladi. Biz kishilik jamiyati tarixini 24 soat deb faraz qilsak, uning 23 soat-u 56 daqiqasi yozma manbalarsiz davrga, 4 daqiqasi yozma tarixga to‘g‘ri keladi. Demak, kishilik tarixining juda katta davrini o'rganish arxeologik manbalarga tayanib olib boriladi2. Arxeologik manbalar arxeologik yodgorliklardir, ya’ni inson tomonidan yaratilgan turar-joy qoldiqlari, odamlar yashagan g‘or va ungirlar. Mehnat qurollari, sopol idishlari, san’at obidalari, qoyatosh rasmlari. Shuningdek, moddiy materialga bitilgan yozuv, manbalar ham kiradi. Arxeologlar kishilik madaniyati tarixini o‘rganishda moddiy va yozma manbalarga tayanib ish ko‘radilar. Arxeologiyada qadimgi buyumlarni o‘rganish birdan bir maqsad qilib olinmaydi, topilmalarni tilga kiritish va o'sha zamon nafasini tiklash arxeologiyaning asosiy maqsadidir. Shuning uchun topilmalar tarixiy tadqiqotlar uchun faqat manba sifatidagina ilmiy qimmatga ega bo‘ladi. Buyumlaming yoshi, nimaga ishlatilgani, qanday uslubda yasalganini aniqlash tadqiqotning zarur tayyorgarlik bosqichi hisoblanadi. Arxeologik yodgorliklar ibtidoiy makonlar, qishloq va shahar xarobalar, qoyatosh rasmlari, istehkomlar, ibodatxonalar, mozor- qo'rg'onlar, qabristoniar va qadimgi sug'orish inshootlari hisoblanadi. Arxeologlar mazkur topilmalar yordamida o'sha davr manzarasini, insonlaming yashash sharoitini, jamoada mavjud udumlar va qaysi taraqqiyot bosqichida turganliklarini aniqlaydilar. Arxeologik yodgorliklar yer ostida yoki yer ustida joylashgan bo'ladi. Yer ostidagi yodgorliklami o‘rganish jarayonida arxeologlar madaniy qatlamlarga alohida e’tibor beradilar. Madaniy qatlam deganda — insoniyatmng turmushi, xo‘jalik faoliyati izlari saqlanib qolgan tuproq qatlami tushuniladi. Madaniy qatlamlar bir va bir necha o‘ntacha gorizontlarga bo'linadi. Ulaming qalinligi bir necha santimetrdan 30—35 2 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 6-bet.
6 metrgacha bo‘lishi mumkin. Bu esa mazkur joyda odamlaming qancha vaqt yashaganligi bilan bog‘liq. Madaniy qatlam u yoki bu qatlamlarga shurf tashlash, keyin keng ko'lamda qazish ishlari natijasida aniqlanadi. Shurf aslida nemischa so‘z bo’lib, o‘zbek tilida - qaziyman, degan ma’noni bildiradi. Shurf solish deganda yodgorliklardagi madaniy qatlam qalin-sayozligini o‘rganishga qaratilgan qazish ishlari tushunilib, madaniy qatlam bor-yo‘qligini aniqlash va yodgorliklar haqida dastlabki ma’lumotlarni olishdir. Shurf ko'pincha kvadrat va to'g‘ri to‘rtburchak shakllarida bo‘lib, uning chuqurligi va kengligi madaniy qatlamga qarab, har xil chuqurlikda bo'lishi mumkin. Shurf stratigrafik xarakterga ega bo’lib, uni qazish natijasida madaniy qatlam, ya’ni inson faoliyati izlari bo’lmagan yergacha kovlab tushiladi, arxeologiyada u materik – bezovta qilinmagan yer deb ataladi3. Tarixiy va arxeologik davrlashtirish. O'tmish voqealarini o'rganishda har bir davrning o‘ziga xos xususiyatlarini tarixiy va arxeologik davrlarining sanalarini bilish va ularni ajrata olish ham zarurdir. Umuman, davrlar va sanalar tarix va arxeologiya fanining o'zagi hisoblanadi. Ular chuqur o'zlashtirilsagina tarixiy jarayon va voqealarni esda saqlab qolish osonlashadi, shuningdek, tarixiy voqealarni mantiqiy fikrlash jarayonida xatoliklarga yo'l qo'yilmaydi. Tarixiy davrlashlirishning o'ziga xos xususiyati, uning tadqiqot manbaidan kelib chiqadi. Unda ma’Ium bir davrga xos bo'lgan umumiy rivojlanish xususiyatlari asos qilib olinadi. Eng qadimgi davr tarixiy jihatdan ikkita yirik davr: «iblidoiy to'da» va urug’chilik jamoasi davrlariga bo‘linadi. O'z navbatida urug’chilik jamoasi 2 bosqichga: matriarxat (ona urug'i) va patriarxat (ota urug'i) ga bo'linadi. Qadimgi davr mil.avv. VI asrdan milodiy IV asrgacha bo'lgan davmi o'z ichiga olib. U 2 bosqichga bo'iinadi: I arxaik davr - mil.avv. VI-IV asrlar. antik davr - mil.avv. IV asr oxirlaridan - milodiy IV asr. 3 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 7-bet. 6 metrgacha bo‘lishi mumkin. Bu esa mazkur joyda odamlaming qancha vaqt yashaganligi bilan bog‘liq. Madaniy qatlam u yoki bu qatlamlarga shurf tashlash, keyin keng ko'lamda qazish ishlari natijasida aniqlanadi. Shurf aslida nemischa so‘z bo’lib, o‘zbek tilida - qaziyman, degan ma’noni bildiradi. Shurf solish deganda yodgorliklardagi madaniy qatlam qalin-sayozligini o‘rganishga qaratilgan qazish ishlari tushunilib, madaniy qatlam bor-yo‘qligini aniqlash va yodgorliklar haqida dastlabki ma’lumotlarni olishdir. Shurf ko'pincha kvadrat va to'g‘ri to‘rtburchak shakllarida bo‘lib, uning chuqurligi va kengligi madaniy qatlamga qarab, har xil chuqurlikda bo'lishi mumkin. Shurf stratigrafik xarakterga ega bo’lib, uni qazish natijasida madaniy qatlam, ya’ni inson faoliyati izlari bo’lmagan yergacha kovlab tushiladi, arxeologiyada u materik – bezovta qilinmagan yer deb ataladi3. Tarixiy va arxeologik davrlashtirish. O'tmish voqealarini o'rganishda har bir davrning o‘ziga xos xususiyatlarini tarixiy va arxeologik davrlarining sanalarini bilish va ularni ajrata olish ham zarurdir. Umuman, davrlar va sanalar tarix va arxeologiya fanining o'zagi hisoblanadi. Ular chuqur o'zlashtirilsagina tarixiy jarayon va voqealarni esda saqlab qolish osonlashadi, shuningdek, tarixiy voqealarni mantiqiy fikrlash jarayonida xatoliklarga yo'l qo'yilmaydi. Tarixiy davrlashlirishning o'ziga xos xususiyati, uning tadqiqot manbaidan kelib chiqadi. Unda ma’Ium bir davrga xos bo'lgan umumiy rivojlanish xususiyatlari asos qilib olinadi. Eng qadimgi davr tarixiy jihatdan ikkita yirik davr: «iblidoiy to'da» va urug’chilik jamoasi davrlariga bo‘linadi. O'z navbatida urug’chilik jamoasi 2 bosqichga: matriarxat (ona urug'i) va patriarxat (ota urug'i) ga bo'linadi. Qadimgi davr mil.avv. VI asrdan milodiy IV asrgacha bo'lgan davmi o'z ichiga olib. U 2 bosqichga bo'iinadi: I arxaik davr - mil.avv. VI-IV asrlar. antik davr - mil.avv. IV asr oxirlaridan - milodiy IV asr. 3 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 7-bet.
7 O‘rta asrlar davri o'z rivojlanishi jihatidan 3 la bosqiehga bo'iinadi. ilk o’rla asrlar- milodiv V - IX asrlar rivojlangan o'rta asrlar - milodiy IX- XVI asr boshlari so'nggi o’rta asrlar - milodiy XVI-XVIII asrlar Arxeologiyada eng qadimgi davr mehnat qurollarining nimadan yasalganiga qarab davrlarga ajratiladi. Eng qadimgi davr arxeologik jihatdan paleolit, mezolit, neolit, eneolit, bronza va ilk temir davrlariga bo'linadi. O'rla Osiyo hududi bo'yicha ular quyidagi davrlarni o'z ichiga oladi: Paleolit davri 3 bosqichga bo'linadi: Ilk paleolit – l mln-100 mingyillik (yangi davrlashtirish bo'yicha 2 mln - 200 ming yillik)lami o'z ichiga oladi. O'rta paleolit -100-40 ming yilliklyangi davrlashtirish bo'yicha 200 mln - 100 ming yillik) larni o'z ichiga oladi. So'ngd paleolit - 40 -12 ming yillik (yangi davrlashtirish bo’yicha 100 mln - 12 mingyilliklarni o’z ichiga oladi. Mezolil mil.avv. 12 -7 ming yilliklarni o'z ichiga oladi. Ncolit mil.avv. 6-4 ming villiklami o'z ichiga oladi. Eneolit mil.avv. 4-3 ming villiklami o'z ichiga oladi. Bronza mil.avv.3-2 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Ilk temir davri I ming y illik Jan- mil.avv. VII asrlarni o'z ichiga oladi. Arxeologiyada keyingi davrlarni davrlashtirish masalalarida tarixiy davrlashtirishdan f'oydalaniladi. Arxeologiya fani vazifalari. Qadimiy yodgorliklar xalqlarning madaniyati, ma'naviyati, qadriyatlari tarixidan darak beruvchi ashyoviy dalillar hisoblanadi. Shu o‘rinda tarixni arxeologik yodgorliklar misolida targ'ib etish va uning tarbiyaviv ahamiyatini ko'rsatish juda muhimdir. Shu bilan birga, mamlakatimiz hududida joylashgan arxeologik yodgorliklar va ulardagi topilmalar yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashda, ulaming qalbida ko'hna tarix va madaniyatga hurmat-ehtirom ruhini uyg'otishda katta ahamiyatga egadir. Arxeologik vodgorliklar O‘zbekiston madaniy hayotini o'zida aks ettiruvchi juda muhim moddiy manba hisoblanadi. 7 O‘rta asrlar davri o'z rivojlanishi jihatidan 3 la bosqiehga bo'iinadi. ilk o’rla asrlar- milodiv V - IX asrlar rivojlangan o'rta asrlar - milodiy IX- XVI asr boshlari so'nggi o’rta asrlar - milodiy XVI-XVIII asrlar Arxeologiyada eng qadimgi davr mehnat qurollarining nimadan yasalganiga qarab davrlarga ajratiladi. Eng qadimgi davr arxeologik jihatdan paleolit, mezolit, neolit, eneolit, bronza va ilk temir davrlariga bo'linadi. O'rla Osiyo hududi bo'yicha ular quyidagi davrlarni o'z ichiga oladi: Paleolit davri 3 bosqichga bo'linadi: Ilk paleolit – l mln-100 mingyillik (yangi davrlashtirish bo'yicha 2 mln - 200 ming yillik)lami o'z ichiga oladi. O'rta paleolit -100-40 ming yilliklyangi davrlashtirish bo'yicha 200 mln - 100 ming yillik) larni o'z ichiga oladi. So'ngd paleolit - 40 -12 ming yillik (yangi davrlashtirish bo’yicha 100 mln - 12 mingyilliklarni o’z ichiga oladi. Mezolil mil.avv. 12 -7 ming yilliklarni o'z ichiga oladi. Ncolit mil.avv. 6-4 ming villiklami o'z ichiga oladi. Eneolit mil.avv. 4-3 ming villiklami o'z ichiga oladi. Bronza mil.avv.3-2 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Ilk temir davri I ming y illik Jan- mil.avv. VII asrlarni o'z ichiga oladi. Arxeologiyada keyingi davrlarni davrlashtirish masalalarida tarixiy davrlashtirishdan f'oydalaniladi. Arxeologiya fani vazifalari. Qadimiy yodgorliklar xalqlarning madaniyati, ma'naviyati, qadriyatlari tarixidan darak beruvchi ashyoviy dalillar hisoblanadi. Shu o‘rinda tarixni arxeologik yodgorliklar misolida targ'ib etish va uning tarbiyaviv ahamiyatini ko'rsatish juda muhimdir. Shu bilan birga, mamlakatimiz hududida joylashgan arxeologik yodgorliklar va ulardagi topilmalar yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashda, ulaming qalbida ko'hna tarix va madaniyatga hurmat-ehtirom ruhini uyg'otishda katta ahamiyatga egadir. Arxeologik vodgorliklar O‘zbekiston madaniy hayotini o'zida aks ettiruvchi juda muhim moddiy manba hisoblanadi.
8 Bugungi kunda arxeologiya fani oldida turgan muhim vazifalardan biri o'tmishning yo'qolib borayotgan izlarini izlab topish, moddiy ashyolar va tarixiy yodgorliklar yoshini aniqlash, tahlil qilish va ilmiy sistemalashtirish asosida haqqoniy tarixni tiklash, uning ochilmagan sahifalarini o'rganib, tarixdagi oq dog'larni yo'qotishdir. O‘zRFA Arxeologiya institutining ma'lumotlariga ko'ra, respublikamiz hududida 1960-yilgacha 30 mingtaga yaqin arxeologik yodgorliklar bo'lgan. Ularning buzilishi va emirilishi, ekin maydonlariga qo’shilib ketishi oqibatida 80- yillarga kelib, ulaming soni 9 mingtaga tushib qolgan va 90 - yillaming o'rtalariga kelib, bu obidalaming soni bor-yo'g'i 5391 tani tashkil etgan. Keyingi yillarda tarixiy va arxeologik yodgorliklami saqlash va ta’mirlash bo'yicha anchagina ishlar amalga oshirilmoqda. Shuningdek, arxeologik tadqiqot ishlarining ko‘lami ham kengaymoqda4. Mavzuni o‘zlashtirish yuzasidan qo'shimcha material: Arxeolog olimlar eng qadimgi davr xronologiyasini aniqlashda ko‘pincha Alp shkalasidan foydalanganlar, ya’ni Alp tog‘ining ko'tarilish jarayonida uning tarkibida sodir bo'lgan tektonik o‘zgartshlar asosida davrlashtirish ilgari surilgan. Bu uslubni birinchi marta 1909-yilda A.Penk va E.Breyukner «Muzlik davrida Alp» nomli kitobida ilmiy asoslab, yer yuzida 4 ta muzlik davrini aniqlab berganlar. Lekin XX asrning 20 yillaridayoq olimlar alp shkalasi asosida yer yuzidagi barcha hodisalarni davrlashtirish mumkin emasligini anglab yetganlar. Lekin, mazkur uslubdan arxeologik yodgorliklami davrlashtirishda foydalanib kelingan. Shu jumladan, O‘zbekiston hududidan topilgan qadimiy buyumlar ham mazkur shkala yordamida davrlashtirilgan. XX asrning oxirlariga kelib, bu shkalani O‘rta Osiyo mintaqasida qo‘llash mumkin emasligi aniqlandi. Bu masalani O.M.lslomov va K.A.Kraxmallar O’rta Osiyo hududining geotektonik va geomagnit hodisalarini o‘rganib, O‘rta Osiyo hududining ko‘p qismi pasttekislikdan iborat bo’lgani uchun bu yerdagi tuproq qatlamidagi ximik o'zgarishlar, tog’ jinslaridagi o'zgarishlarga 4 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 9-bet. 8 Bugungi kunda arxeologiya fani oldida turgan muhim vazifalardan biri o'tmishning yo'qolib borayotgan izlarini izlab topish, moddiy ashyolar va tarixiy yodgorliklar yoshini aniqlash, tahlil qilish va ilmiy sistemalashtirish asosida haqqoniy tarixni tiklash, uning ochilmagan sahifalarini o'rganib, tarixdagi oq dog'larni yo'qotishdir. O‘zRFA Arxeologiya institutining ma'lumotlariga ko'ra, respublikamiz hududida 1960-yilgacha 30 mingtaga yaqin arxeologik yodgorliklar bo'lgan. Ularning buzilishi va emirilishi, ekin maydonlariga qo’shilib ketishi oqibatida 80- yillarga kelib, ulaming soni 9 mingtaga tushib qolgan va 90 - yillaming o'rtalariga kelib, bu obidalaming soni bor-yo'g'i 5391 tani tashkil etgan. Keyingi yillarda tarixiy va arxeologik yodgorliklami saqlash va ta’mirlash bo'yicha anchagina ishlar amalga oshirilmoqda. Shuningdek, arxeologik tadqiqot ishlarining ko‘lami ham kengaymoqda4. Mavzuni o‘zlashtirish yuzasidan qo'shimcha material: Arxeolog olimlar eng qadimgi davr xronologiyasini aniqlashda ko‘pincha Alp shkalasidan foydalanganlar, ya’ni Alp tog‘ining ko'tarilish jarayonida uning tarkibida sodir bo'lgan tektonik o‘zgartshlar asosida davrlashtirish ilgari surilgan. Bu uslubni birinchi marta 1909-yilda A.Penk va E.Breyukner «Muzlik davrida Alp» nomli kitobida ilmiy asoslab, yer yuzida 4 ta muzlik davrini aniqlab berganlar. Lekin XX asrning 20 yillaridayoq olimlar alp shkalasi asosida yer yuzidagi barcha hodisalarni davrlashtirish mumkin emasligini anglab yetganlar. Lekin, mazkur uslubdan arxeologik yodgorliklami davrlashtirishda foydalanib kelingan. Shu jumladan, O‘zbekiston hududidan topilgan qadimiy buyumlar ham mazkur shkala yordamida davrlashtirilgan. XX asrning oxirlariga kelib, bu shkalani O‘rta Osiyo mintaqasida qo‘llash mumkin emasligi aniqlandi. Bu masalani O.M.lslomov va K.A.Kraxmallar O’rta Osiyo hududining geotektonik va geomagnit hodisalarini o‘rganib, O‘rta Osiyo hududining ko‘p qismi pasttekislikdan iborat bo’lgani uchun bu yerdagi tuproq qatlamidagi ximik o'zgarishlar, tog’ jinslaridagi o'zgarishlarga 4 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 9-bet.
9 nisbatan sekinroq kechishini isbotlab berdilar. Shuning uchun, paleolit davri yodgorliklari yoshini 500-600 ming yilga qadimiylashtirish mumkinligini ilgari surdilar. Shu bilan O‘zbekiston hududida paleolit davri 1 million yil emas, 2 million yildan kam emas degan g’oyani ilgari surdilar. Shuningdek, Fergantrop odamining yoshini 1 mln. 200 yil deb belgiladilar. Biroq Selungur yodgorligi yoshi va uning topilmalari sanasi masalasida jahon paleolitshunos olimlari orasida yaxlitlik yo‘q. Arxeologik manbalarni o‘rganishda absolyut va nisbiy yosh aniqlanadi. Absolyut yosh tabiiy fanlar uslublari-dendroxronologiya, radiouglerod, kaliy-argon, arxeomagnit, petrografik, agrobiologik, hayvon suyaklari tahlili va boshqa uslublardan foydalanadilar. Nisbiy yoshni aniqlashda stratigrafiya va qiyosiy solishtirmalar - tipologiya kabi uslublardan foydalaniladi. Stratigrafiyada madaniy qatlamning ketma-ketlikda joylashishi o'rganiladi. Unga asosan yodgorlik madaniy qatlamining qadimiy deb, yuqori qatlam esa so'nggi davrga oid deb belgilanadi va shunga asosan xulosa chiqariladi. Tipologiya uslubida turli joylardan topilgan buyumlar solishtiriladi va uning ishlanishi texnikasi, tarkibi tekshiriladi. Agarda ular bir xil bo’lsa, uni bir davrga oid deb xulosa beriladi. Shu tariqa ibtidoiy qabilalarining madaniy taraqqiyoti, tarqalgan hududi va ular o‘rtasidagi o'zaro aloqalar aniqlanadi. Tarixiy-sistemali uslub asosida paleolit davrida yaratilgan mehnat qurollari tarkibi va takomillashtirish jarayoniga qarab sistemalashtiriladi. Shu tariqa bugungi kunda paleolit davrining 3 bosqichi aniqlangan. O'z navbatida har bir bosqich alohida xususiyatlarga ega bo'lgan, o‘zida davomiylikni aks ettirgan davrlarga ajratiladi. Paleolit davri tarixiy uslublarning tarixiy-genetik, retrospektiv, sinxron, diaxron, tarixiy-solishtirish, tarixiy-tipologik va boshqa uslublaridan foydalangan holda tadqiq qilinadi. Tarixiy-genetik uslubda tarixiy voqealarning kelib chiqish sabablari va natijatari, o‘ziga xosligi va umumiyligi tahlil qilinadi. Genetik uslub, o'tmishdan bugungacha rivojini ko'rsatsa, retrospektiv uslub uning aksini tadqiq qiladi, ya’ni bugungi kun sabablarini o'tmishdan izlaydi. Bugungi kun voqealari 9 nisbatan sekinroq kechishini isbotlab berdilar. Shuning uchun, paleolit davri yodgorliklari yoshini 500-600 ming yilga qadimiylashtirish mumkinligini ilgari surdilar. Shu bilan O‘zbekiston hududida paleolit davri 1 million yil emas, 2 million yildan kam emas degan g’oyani ilgari surdilar. Shuningdek, Fergantrop odamining yoshini 1 mln. 200 yil deb belgiladilar. Biroq Selungur yodgorligi yoshi va uning topilmalari sanasi masalasida jahon paleolitshunos olimlari orasida yaxlitlik yo‘q. Arxeologik manbalarni o‘rganishda absolyut va nisbiy yosh aniqlanadi. Absolyut yosh tabiiy fanlar uslublari-dendroxronologiya, radiouglerod, kaliy-argon, arxeomagnit, petrografik, agrobiologik, hayvon suyaklari tahlili va boshqa uslublardan foydalanadilar. Nisbiy yoshni aniqlashda stratigrafiya va qiyosiy solishtirmalar - tipologiya kabi uslublardan foydalaniladi. Stratigrafiyada madaniy qatlamning ketma-ketlikda joylashishi o'rganiladi. Unga asosan yodgorlik madaniy qatlamining qadimiy deb, yuqori qatlam esa so'nggi davrga oid deb belgilanadi va shunga asosan xulosa chiqariladi. Tipologiya uslubida turli joylardan topilgan buyumlar solishtiriladi va uning ishlanishi texnikasi, tarkibi tekshiriladi. Agarda ular bir xil bo’lsa, uni bir davrga oid deb xulosa beriladi. Shu tariqa ibtidoiy qabilalarining madaniy taraqqiyoti, tarqalgan hududi va ular o‘rtasidagi o'zaro aloqalar aniqlanadi. Tarixiy-sistemali uslub asosida paleolit davrida yaratilgan mehnat qurollari tarkibi va takomillashtirish jarayoniga qarab sistemalashtiriladi. Shu tariqa bugungi kunda paleolit davrining 3 bosqichi aniqlangan. O'z navbatida har bir bosqich alohida xususiyatlarga ega bo'lgan, o‘zida davomiylikni aks ettirgan davrlarga ajratiladi. Paleolit davri tarixiy uslublarning tarixiy-genetik, retrospektiv, sinxron, diaxron, tarixiy-solishtirish, tarixiy-tipologik va boshqa uslublaridan foydalangan holda tadqiq qilinadi. Tarixiy-genetik uslubda tarixiy voqealarning kelib chiqish sabablari va natijatari, o‘ziga xosligi va umumiyligi tahlil qilinadi. Genetik uslub, o'tmishdan bugungacha rivojini ko'rsatsa, retrospektiv uslub uning aksini tadqiq qiladi, ya’ni bugungi kun sabablarini o'tmishdan izlaydi. Bugungi kun voqealari