ARXEOLOGIYA VA YORDAMCHI FANLAR
REJA:
1. Arxeologiya fanida tarixiy fanlarning o‘rni
2. Arxeologiya va aniq fanlar
3. Arxeologiya va tabiiy fanlar
TAYANCH SO‘Z VA IBORALAR
Arxeologiya, numizmatika, antropologiya, tarixiy geografiya, tarixiy
etnografiya, etnologiya, geraldika, gliptika, dinlar tarixi, harbiy san’at tarixi,
paleoekologiya, ximiya, fizika, geometriya, matematika, botanika, paleobotanika,
paleozologiya, geologiya, geografiya, statistika va h. k.
1. ARXEOLOGIYA FANIDA TARIXIY FANLARNING O‘RNI
Arxeologiya juda ko‘plab tarixiy fanlarni ilmiy manbalar bilan ta’minlaydi
va ularning rivojlanishiga asos yaratib beradi. Shunday fanlardan numizmatika,
antropologiya, tarixiy etnografiya, etnologiya, geraldika, gliptika, dinshunoslik,
harbiy san’at tarixi va boshqalar.
Yozma manbalarning paydo bo‘lishigacha bo‘lgan davr tarixi asosan
arxeologik manbalar asosida o‘rganiladi. O‘zbekiston tarixi misolida aytadigan
bo‘lsak, mil.av. VI asrgacha bo‘lgan davr 100 % arxeologik manbalar asosida
yaratilgan. Undan keyingi davrlarda Ahamoniy, Ellin, Kushon, Turk xoqonligi,
Arablar davrini o‘rganish bo‘yicha ham yozma manbalar juda kam va
arxeologiyaning o‘rni balanddir.
Arxeologiya va numizmatika
Numizmatika – grekcha so‘z bo‘lib, tangashunoslik, yoki tangalar tarixi
fanidir. Arxeologik tadqiqotlar davomida topilgan tanga yordamida har bir
inshootning qurilish, mavjud bo‘lish va inqirozga uchrash davrlari aniq sanalarda
aniqlanadi. Numizmatik manbalarni to‘plash bo‘yicha maxsus ekspedisiyalar tashkil
qilishning iloji yo‘q. U yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek arxeologik tadqiqotlar
natijasida to‘planadi. To‘g‘ri, gohida xalq qo‘lida saqlanib qolgan, dehqonchilik
natijasida yerni tekislash davomida uning qa’rida saqlanib kelinayotgan tangalarga
ham duch kelinadi.
Numizmatik manbalar madaniy qatlamning yoshini aniqlashda eng ishonchli
manbadir. To‘g‘ri, gohida aholi qo‘lida uzoq vaqt muomalada bo‘lgan, qimmatbaho
tangalar madaniy qatlamning xronologiyasini adashtirishi mumkin.
1-rasm.
Arxeologiya va antropologiya
Antropologiya grekcha so‘z bo‘lib, “antropos” – odam, “logos” – fan
demakdir. Antropologiya uning bir tarmog‘i tarixiy antropologiya qadimgi
odamning tana tuzilishi va taraqqiyotini arxeologik qazishmalar jarayonida
to‘plangan manbalarga tayangan xolda o‘rganadi.
Antropologik manbalar ham arxeologik tadqiqotlar natijasida qo‘lga
kiritiladi. Hattoki, qabriston va qo‘rg‘onlar ham arxeologlar tomonidan qaziladi va
skelet antropolog tomonidan o‘rganiladi, chunki qazish metodi arxeologiya fani
predmetiga oid.
Arxeolog moddiy madaniyat tarixini o‘rgansa, antropolog shu moddiy
madaniyatni yaratgan insonlarni o‘rganadi. Ikki mutaxassis mehnatining
uyg‘unlashishi natijasida bir butun tarix yaratiladi. Antropologiya xalqlarning
ko‘chishi va buning natijasida aholining irqiy o‘zgarishi masalalarini ham o‘rganadi.
Markaziy Osiyo misolida aytadigan bo‘lsak, antik davrgacha O‘zbekiston hududida
bironta ham mongoloid ko‘rinishli sklet uchramagan (Telman Xodjaev). Ilk mongol
tuzilishli qabrlar Toshkent vohasida mil.avv. I asrlarga oid bo‘lib, Turk xoqonligi
davrida bu jarayon juda oshib ketgan. Buning asosiy sababi Yevroosiyo
mintaqasidan ko‘chmanchi xalqlarning doimiy ravishda kirib kelishi va
o‘troqlashishi bilan bog‘liq.
Ayrim Yevropa mamlakatlarida, jumladan Germaniyada antropologiya
fanini o‘rganish uzoq vaqt taqiqlanib kelindi. Hozir ham shu soha bo‘yicha
mutaxassislar
yo‘q
darajada.
Negaki,
Adolof
Gitler
boshliq
fashistlar
Germaniyasining “ariylar, oq tanlilar” siyosatidan boshlangan ikkinchi jahon
urishidagi xunrezlikning sababini xalqlarni ajratishda deb biladi va hamma inson bir,
uni irqlarga ajratish sovuq urushlar keltirib chiqarishi mumkin deb hisoblashadi.
Antropologiya ikki turga bo‘linadi: tarixiy antropologiya va zamonaviy
antropologiya.
2-rasm.
Arxeologiya va tarixiy etnografiya
Etnografiya – grekcha so‘z bo‘lib, “etnos” - xalq, “grafi-kos”- yozish
demakdir. Arxeologik qazuv davomida to‘plangan moddiy madaniyat namunalari,
antrolodlogik topilmalar yordamida har bir etnik guruhning o‘ziga xos madaniyati,
uning bir hududdan boshqa hududga migratsiya jarayoni kompleks yondashuv orqali
mintaqada yuz bergan va etnik va madaniy jarayonlar etnografiya fani be’vosita
aloqadorlikda o‘rganiladi.
Etnografiya ham ikkiga, zamonaviy va tarixiy qismlarga bo‘linadi.
Arxeologik tadqiqotlar natijasida topiladigan taqinchoqlar, kiyim qoldiqlari,
idishlar, qabrlarning xilma xilligi va skletlarning har xil holatda joylashishi, narsalar
bilan qo‘milishi kabi ma’lumotlar tarixiy etnografiya uchun manba bo‘lib xizmat
qiladi va qadimgi xalqlarning urf odatlari o‘rganiladi.
O‘zbekistonda arxeologik tadqiqotlar natijasida, har bir tarixiy mintaqalar
bo‘yicha (Baqtriya, So‘g‘d, Xorazm, Choch, Ustrushona) juda ko‘plab manbalar
yig‘ilgan. Ammo shu soha bo‘yicha yirik tadqiqotlar qilinmagan. Etnografiya
bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqotlar ko‘proq zamonaviy xarakterga ega. Buning
asosiy sababi etnograflarning arxeologik adabiyotlardan tanish emasligida. Fanlar
integratsiyasining yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligidir.
3-rasm.
Arxeologiya va etnologiya
Xalqlarning
kelib
chiqishi
(etnogenezi)
va
etnik
tarixi
bilan
shug‘ullanadigan tarixning eng og‘ir fan tarmog‘i. Xalqlar doimi madaniy aloqada,
assimlyatsiya, qorishuv jarayonlarini boshidan kechirgan. Jahonda bironta xalq
yo‘qki, bir o‘zi shakllangan bo‘lsa. Arxeologiya tarixning mana shu eng qiyin
tarmog‘ini ham manbalar bilan ta’minlaydi. Etnologiyaning antropologiyadan
tubdan farqi shundaki u ko‘p ma’lumotlar asosida, jumladan epigrafika, til,
etnografik ma’lumotlar asosida umumiy, global xulosalar chiqaradi.
O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi etnografik jihatdan akademik
Karim Shoniyozov, arxeologik jihatdan akademik A.Asqarov tomonidan yoritilgan,
monografik tadqiqotlar yaratilgan. Antropologik jihatdan Telman Qosimovning
tadqiqotlari diqqatga sazovar.
Arxeologiya va geraldika
Geraldika (gerbshunoslik, lotincha heraldus – glashatay) maxsus tarix fanlari
doirasiga kiradi. Gerblar va ularning tarixi bilan shug‘ullanadi. Emblematika
fanining tarkibiy qismi hisoblanadi. Davlatlar, siyosiy birlashmalar ramzlari tarixi
bilan shug‘ullanuvchi geraldika fani hamma joyda ham bir xil rivojlangan emas.
Davlat ramzlari yozma manbalar va rasmlarda saqlanib qolgan hududlarda to‘liqroq
yoritilgan. Geraldika arxeologik va numizmatik manbalar asosida juda sekin, uzoq
vaqt mobaynida to‘ldirib boriladi. Geraldika fani eng yaxshi rivojlangan hudud
Yevropa mamlakatlari, jumladan Turkiya hisoblanadi. Ramzlarda ifodalangan
tasvirlar juda katta ma’nolarni anglatadi. U xalqning tarixi, dini, madaniyati,
umumiy psixologik qarashlari hamda orzularini ham ifodalaydi.
Ifodalangan belgilarni tushunish va xalqqa yetkazib berish geraldika
bo‘yicha mutaxassislardan juda katta ensiklopedik bilimni talab qiladi. Masalan,
Amir Temur va Temuriylar bayrog‘idagi uchta aylana (doira) hozirgi kungacha ham
mutaxassislarning tortishuvlariga sabab bo‘lib kelayotgan mavzulardan biridir.
4-rasm.
Arxeologiya va gliptika
Gliptika – (yun. qlypho – kesaman) – qimmatbaho, yarim qimmatbaho
toshlarga naqsh yoki tasvir o‘yish san’ati; amaliy bezak san’ati turi. Gliptika asari
gemma qadimdan muhr (egalik belgisi), tumor va taqinchoq vazifasini o‘tagan.
Mil.av. 4 ming yillikda Mesopotamiya, Qadimgi Misr, G‘arbiy Osiyoda vujudga
kelgan, Yunoniston, Qadimgi Rimda yuksak taraqqiy etgan. Gliptika tasvirlari
(hayvon va qushlar, xudo va qahramonlar qiyofasi, afsonaviy sahnalar) ixcham
kompoziyiyasi bilan ajralib turadi. Bu fan sohasini, ayniqsa qadimgi davrlar
gliptikasini arxeologiya manbalar bilan ta’minlaydi.
5-rasm.
Janubiy O‘zbekistonning bronza davriga oid yodgorliklaridan gliptikaga oid
juda ko‘plab manbalar topilgan. Ular muhrlarda, tumorlarda, sopol buyumlarda
ifodalangan. Arxeologik manbalarda ifodalangan, gliptikaga oid manbalar qadimgi
ajdodlarimizning dunyo, tabiat, insonlarning bir biriga bo‘lgan munosabatlari
haqidaga falsafik, mifologik dunyoqarashlarini tiklashda asosiy manba bo‘lib xizmat
qiladi.
Arxeologiya va dinlar tarixi
Arxeologik tadqiqotlar davomida ilohiyatga oid juda ko‘plab manbalar
(haykal, terrakota, altarlar), ibodatxonalar topiladiki, bu manbalar asosida
insonlarning ibtidoiy diniy qarashlari va dinlari tarixi yoritiladi.
Ilohiy predmetlar asosida (kunlik ijtimoiy hayotda zarur bo‘lmagan ashyoviy
manbalar) diniy qarashlarning xilma xil turlari o‘rganiladi. Markaziy Osiyo xalqlari
arxeologiyasida bu soha bo‘yicha nihoyatda katta manbalar to‘plangan. Teshiktosh
g‘oridan topilgan neondertal bolaning ustiga qizil oxrining sepilishi, qabr ustiga tog‘
echkisining shohlarini aylana shaklida qadab chiqilishi, minglab qoya tosh suratlari,
eneolit davriga oid ayollarning terrakot haykallari, altarlar, ilohiy kulxonalar shular
jumlasiga kiradi. Markaziy Osiyo xalqlarining ibtidoiy diniy qarashlari tarixi birorta
ham mutaxassis tomonidan jamlanmagan, alohida, monografik tadqiqot ishlari olib
borilmagan.
Arxeologiya va harbiy san’at tarixi
Markaziy Osiyo arxeologiyasida ibtidoiy davrlardan boshlab harbiy san’at
uchun manbalar mavjud. Bu ibtidoiy tosh qurollari, qoya tosh suratlaridagi
qurollarning tasvirlari, madaniy qatlamlardan ko‘plab paykon uchlari, nayzalarning
topilishi, eneolit davridan boshlab qishloqlarning devorlar bilan o‘ralishi, bronza
davridan boshlab mudofaa devorlarning paydo bo‘lishi, turli xildagi qurollarning
topilishi, mudofaa qalqonlari, sovutlarning arxeologik izlanishlar davomida topilishi
harbiy san’t tarixi uchun manbadir.
Shaharlarning paydo bo‘lishida mudofaa inshootlarining bo‘lishi bosh
faktor sifatida e’tirof etilgan
Arxeologiya va epigrafika
Epigrafika (yun. epigrahe - bitik) — qattiq jismlar — tosh, metall, sopol va
boshqalardagi, asosan, qadimgi va o‘rta asrlarga oid yozuvlar (bitiklar)ni to‘plash,
nashr etish va sharhlash bilann shug‘ullanuvchi yordamchi tarix fani. Adabiyotda
epigrafik yodgorliklar deb qadimgi bitiklar aytiladi. Uyg‘onish davrida, antik va
sharq tarixiga umumiy qiziqish kuchayishi munosabati bilan vujudga kelgan.
Dastlab epinarfika faqat Italiya, Gresiya, Shimoliy Afrika va Falastinda topilgan
qadimgi yozuvlarni o‘rgangan (q. Paleografiya). Qadimgi turkiy tillarga oid yozma
yodgorliklar ham noyob epigrafik yodgorlik sanaladi (q. O‘rxun-Yenisey yozuvlari).
Tarixiy manbalar orasida epigrafik ma’lumotlar alohida o‘rin egallaydi.
Ular boshqa manbalarga nisbatan ko‘proq informativligi bilan ajralib turadi.
Epigrafik ma’lumotlar tarixiy manbashunoslik bilan aloqador tarixiy fan bo‘lib,
epigrafik ma’lumotlar eng aniq tarixiy manba sifatidagi ahamiyatlidir.
Arxeologiya va toponimika
Toponimika (yun. topos — joy va onyma — ism, nom) — onomastika joy
nomlari (geografik atoqli nom-lar)ni, ularning paydo bo‘lishi yoki yaratilish
qonuniyatlarini, rivojlanish va o‘zgarishini, tarixiy-etimologik manbalari va
grammatik xususiyatlarini, ularning tuzilishini, tarqalish hududlari hamda atalish
sabablarini o‘rganuvchi bo‘limi. Muayyan bir hududdagi joy nomlari majmui —
toponimiya, alohida olingan joy nomi esa toponim deb ataladi. Toponimlar ham, til
leksikasining bir qismi sifatida boshqa hamma so‘zlar singari til qonuniyatlariga
bo‘ysunadi, lekin o‘zining paydo bo‘lishi va ba’zi ichki xususiyatlari jihatidan
jamiyatning kundalik moddiy va ma’naviy holati, iqtisodiy turmushi, orzu va
intilishlariga aloqador bo‘lib, ma’lum darajada boshqa guruh so‘zlardan farq qiladi.
Shu bilan birga, toponimlarda milliy tilimizga xos bo‘lgan qadimiy fonetik, leksik
va morfologik elementlar ko‘proq saklangan bo‘ladi. Joyning tabiiy geografik
sharoiti (relef), aholining etnik tarkibi, kishilarning kasbi va mashg‘uloti, qazilma
boyliklar, tarixiy shaxslar va voqealar toponimlar vujudga kelishining asosiy
manbalari hisoblanadi.
Toponimika geografiya, tarix, etnografiya bilan chambarchas aloqada
rivojlanadi. Toponimiya til tarixi (tarixiy leksikologiya, dialektologiya, etimologiya
va b.)ni tadqiq etishda muhim manba hisoblanadi, chunki ba’zi toponimlar (ayniqsa,
gidronimlar) arxaizm va dialektizmlarni o‘zgartirmasdan barqaror saqlab qoladi,
ko‘pincha muayyan hududda yashagan xalklarning substrat tillariga borib taqaladi.
Toponimika. xalklarning tarixiy o‘tmishi xususiyatlarini jonlantirishga, ularning
joylashish chegaralarini belgilashga, tillarning o‘tmishdagi tarqalish hududlarini,
madaniy va iqtisodiy markazlar, savdo yo‘llari va sh. k. geografiyasini tavsiflashga
yordam beradi. Toponimlarning amaliy transkripsiyasi, ularning dastlabki asosga
ko‘ra hamda bir xil yozilishi, boshqa tillarda berilishi Toponimikaning amaliy jihati
hisoblanadi.
Toponimlar yirik yoki mayda ob’ekt-larning nomlari ekanligiga qarab
makrotoponimlar va mikrotoponimlarga ajratiladi: makrotoponimlar — keng
hududlar, katta ob’ektlar (materiklar, okeanlar, tog‘lar, cho‘llar, daryolar, shaharlar,
qishloqlar va sh.k.)ning atokli otlari; mikrotoponimlar — kichik ob’ektlar (jarliklar,
tepaliklar, quduqlar, ko‘chalar, qo‘rg‘onlar va sh.k.) ning atokli otlari. Lekin
toponimlarni bunday tasnif qilish shartli, chunki ko‘pincha makrotoponim bilan
mikrotoponimni farqlash qiyin.
Turli xil geografik ob’ektlarni atovchi nomlarning kategoriyalariga muvofiq
ravishda Toponimikaning quyidagi bo‘limlari ajratiladi: gidronimika — suv
havzalari: daryo, kanal, soy, ariq, buloq, ko‘l kabilarning nomlarini o‘rganuvchi
soha; oykonimika — aholi yashash maskanlari va ularning qismlari: qishloq,
mahalla, guzar, ko‘cha, ovul, qo‘rg‘on nomlarini o‘rganuvchi soha; oronimika —
yer yuzasining relef shakllari: tog‘, cho‘qqi, qoya, qir, tepa, qiya nomlarini
tekshiradigan soha; urbanonimika — shahar ichidagi har qanday ob’ektlar nomlarini
o‘rganuvchi soha; kosmonimika — Yerdan tash-qaridagi ob’ektlar (osmon jismlari)
nomlarini o‘rganuvchi soha va b.
2. ARXEOLOGIYA VA ANIQ FANLAR
Arxeologiya tarixiy gumanitar fanlar tarkibiga kirsada, uning ish usulida
tabiiy va aniq fanlar keng qo‘llaniladi. Aniq fanlardan geometriya, ximiya, fizika,
mineralogiya, tabiiy fanlardan botanika, zoologiya, geografiya fanlari ishtirokada
arxeologik tadqiqotlar olib boriladi.
Geometriya va arxeologiya.
Geometriyasiz arxeologiya fani fundamental fanga aylanmagan bo‘lar edi.
Arxeologiyaning alifbesi geometriya bilan boshlanadi. Jumladan, yodgorlikning
umumiy maydoni geometrik qoida, formulalar asosida topiladi.
Arxeologik qazishmaning plani ko‘chmas uch nuqta qoidasi asosida olinadi.
Bunda qazishmaning uchta nuqtasiga ko‘chmas qoziqlar qoqiladi. Shu nuqta
(qoziq)lar yordamida qazishma davomida o‘rganilgan me’morchilik qoldiqlari
planga tushiriladi. Nuqta, nuqtalar xarakati geometriyaning oltin qoidasi
hisoblanadi.
Stratigrafik qazishmaning tarxlari esa qatiiy geometrik qoida - parallel
chiziqlar (arxeologiyada yarus deb ataladi) ko‘magida olinadi. Har 50 sm.da parallel
chiziqlar o‘tkazib olinadi va shu parallel chiziqlar ko‘magida stratigrafik
qazishmaning plani chiziladi. Parallel chiziqlar har 25 sm.da chizilishi ham mumkin.
Yaruslarning farqi, madaniy qatlamning ko‘pligi yoki kamligiga bog‘liq.
Arxeologik tadqiqotlar davomida topiladigan barcha moddiy madaniyat
ashyolari (kulolchilik buyumlari, metal va hakoza) simmetrik qoida asosida
chiziladi. Sopol buyum asosida tushuntiriladigan bo‘lsa avval idishning gardishi
(venchik), bo‘yi (visota) va tagi (donsa) o‘lchab olinadi va idishning simmetrik
skleti tayyorlab olinadi va shundan keyin idishning shakli chiziladi.
Ximiya va arxeologiya.
Zamonaviy arxeologiya fani ximiyasiz ilmiy tadqiqotlar ishlarini olib
bormaydi. Jahondagi barcha arxeologiya instituti tarkibida ximiyaviy laboratoriyalar
mavjud, jumladan O‘zR FA arxeologiya instituti tarkibida ham “Moddiy madaniyat
ashyolari tarkibini aniqlash va restavratsiya qilish” laboratoriyasi mavjud. Turli xil
moddiy madaniyat ashyolarining tarkibini aniqlashda ximiya fani yutuqlaridan
foydalaniladi. Masalan, bronza degan metall tabiatda sof holda uchramaydi. U
qo‘rg‘oshin (ruh) va misning qorishmasidan tayyorlanadi. Qadimgi ajdodlarimiz
tomonidan tayyorlangan metall buyumlarning tarkibini ximiya fani aniqlaydi.
Har qanday arxeologik tadqiqot yodgorliklarning buzilishiga olib keladi.
Yodgorlikni qazimasdan - buzmasdan uni o‘rganib bo‘lmaydi. Tamirlovchi -
kimyogarning vazifasi ochilgan arxitektura inshootlarini ta’mirlash, devorlarni
kimyoviy usulda qotirish, muzeylashtirishdan iboratdir.
Tamirlovchi kimyogarlar nafaqat me’morchilik inshootlarini, balki yog‘och,
suyak, loydan yasalgan, tez maydalanib ketadigan ashyolardan yasalgan
predmetlarni ham ta’mirlab berishi kerak.
Devoriy suratlarni ta’mirlash. O‘zbekistonda devoriy suratlarni ta’mirlash
(qotirish), olish va muzeylashtirish bo‘yicha jahonda tengi yo‘q maktab yaratilgan.
Afrosiyob, Bolaliktepa, Poykent devoriy suratlari bunga misoldir. Devoriy suratlar
eng nozik amaliy san’at turlaridan biri bo‘lib, antik va ilk o‘rta asrlar davrida
Markaziy Osiyoda keng tarqalgan. Nafaqat shahar (Afrosiyob), balqi qishloqlarda
(Bolaliqtepa) ham devoriy suratlar chizish an’anaga aylangan. Devoriy suratlar
original kattalikda, yorqin bo‘yoqlarda, ma’lum obrazlar ifodalanishi bilan
xarakterlanadi.
Tadqiqotlar natijasida devoriy suratlar aniqlanganda 1-2 sm tuproq
qoldiriladi. Ximik yo‘l bilan qoldirilgan tuproq qotiriladi. Surat tushirilgan devor
kvadratlarga bo‘lib olinadi. Laboratoriya sharoitida qotirilgan 1-2 sm tuproq
tozalanadi va surat ochiladi.
Mis va bronzadan yasalgan buyumlarni tozalash va restavratsiya qilish.
Juda ko‘p predmetlar, idishlar, taqinchoqlar, tangalar, muhrlar, tamg‘a kabi san’at
asarlari mis va bronzadan yasalgan. Ular yer qariga tushganda juda tez korruziyaga
uchraydi va yashil rangdagi qoplamaga o‘ralib qoladi. Misdan yasalgan topilmalar
yashil rangli qoplamadan tozalanmasa korruziya davom etaveradi. Shu sababli
restavratsiya quyidagi usullarda olib boriladi:
- Mexanik yo‘l. O‘tkir tig‘li asbob bilan yashil qoplamadan tozalanadi;
- Biologik yo‘l. Kichik hajmdagi mis va bronzadan yasalgan predmetlar
pomidor, limon kabi mevalar ichiga solib qo‘yiladi. Mevalar korruziyani so‘rib olish
xususiyatiga ega.
- Suvga solib qaynatish natijasida yashil qoplamadan tozalash.
- Kimiyoviy yo‘l. Ximik moddalar yordamida korruziyadan tozalash. Bu
yo‘l eng yomon bo‘lib, ehtiyot bo‘lmasdan uzoq vaqt ximikatda saqlansa
predmetning o‘zini ham yemirib tashlash mumkin.
Loydan yasalgan predmetlarni saqlash, restavratsiya qilish. Loydan
yasalgan haykallar, tablichkalar, terrakotalar juda tez maydalanib ketish
xususiyatiga ega. Shu sababli ular qotirishga, restavratsiya qilishga muhtoj. Ular har
haftada bir marta kimyoviy yo‘l bilan qotirib boriladi. Qattiq moddaga aylangandan
so‘ng bu ish to‘xtatiladi. Loydan yasalgan predmetlarni kimiyoviy yo‘l bilan
qotirishning kamchilligi shundan iboratki, predmet rangga bo‘yalgan san’at asari
bo‘lsa ranglar ximikat ta’sirida o‘zgarib ketadi.
Suyaklarni qotirish usuli. Suyaklar namlik ta’sirida mo‘rd holatga kelib
qoladi. Shu sababli ularni kimiyoviy usul bilan qotirish tavsiya etiladi. Qotirishdan
avval suyak tuproqdan tozalanadi va turgan joyida qotiriladi va 1 sutkadan so‘ng
olish tavsiya etiladi.
Temirdan yasalgan predmetlarni restavratsiya qilish. Temir eng tez
korruziyaga uchraydigan metaldir. Mis va bronzadan yasalgan predmetlar yashil
qoplama bilan o‘ralib o‘zini himoya qilish xususiyatiga ega. Temir tez yemirilib,
bo‘laklarga bo‘linib ketadi. Shu sababli temirni joyida, qimirlatmasdan qotirib olish
tavsiya etiladi.
Fizikaviy fanlar va arxeologiya.
Fizik xodisalar - texnik rivojlanishni anglash, tabiyat va jamiyatning bir
biriga bog‘liq holda rivojlanishi tabiiy xol. Aylana (arava)ning, ya’ni ilk
mexanikaning kashf etilishi jamiyat taraqqiyotiga qanchalik ta’sir etganligini anglab
etishning o‘zi arxeologiya va fizikaning nihoyatda chambarchas ekanligini
ko‘rsatadi.
Sopolning kashf etilishi ham fizikaviy xodisa, bir jism (modda)ning
olovning ta’sirida bir holatdan ikkinchi holatga o‘tishi hodisasidir. Bunday
misollarni yuzlab keltirish mumkin, albatta.
Fizika fani arxeologiyaning ish uslubida ham qo‘llanmoqda. Buni biz
madaniy qatlamlarning xronologiyasini aniqlashda Radiouglerod usulining
qo‘llanishida ko‘rishimiz mumkin.
Radiokarbon usuli (S-14). Arxeologik tadqiqotlar natijasida madaniy
qatlamdan ko‘mirga aylanib ketgan daraxt qoldig‘i yoki yongan yog‘och qoldig‘i
topilsa shu yog‘och asosida madaniy qatlamning yoshi aniqlanadi. Shu usulda
yodgorlik yoshini aniqlash uchun arxeolog bilishi lozim bo‘lgan jihatlarga e’tibor
qaratamiz.
Bu usul aniq yoshni beruvchi, fizika fani yutuqlari asosida amalga oshiriladi.
S-14 usulida ishlaydigan laboratoriyalar Sankt-Peterburg shahrida, Berlin
shahrining
Germaniya
arxeologiya
institutida,
Amerikaning
Kolifornaya
universitetida, Angliya, Fransiya, Italiya kabi Yevropa mamlakatlari arxeologiya
institutlarida Radiokarbon usulida ishlaydigan laboratoriyalar mavjud. Bu
laboratoriyalar fizika, ximiya, matematika fanlarining integrallashuvi natijasida,
yongan yog‘ochning ionlashishi yordamida hozirgi vaqtdan necha kun avval
yonganligini aniqlab berish imkoniyatiga ega. Bu albatta laboratoriya ishi natijasi
bo‘lib, S-14 analizi uchun arxeolog yongan yog‘och qoldig‘ini quyoshga ko‘rsatmay
salafan qog‘ozga oladi. Salafan ustida yodgorlik nomi, arxeologik otryad nomi,
qazishma nomeri, madaniy qatlam nomeri ko‘rsatilgan holda laboratoriyaga
jo‘natiladi.
Keyingi yillarda radiokarbon usuli (S-14) takomillashib, analizlarni
kalibratsiya qilish boshlandi. Bunga ko‘ra analizning aniq yoshi va (+ -) 50
oralig‘idagi vaqtni bermoqda.
Arxitektura va arxeologiya.
Markaziy Osiyoda neolit davridan boshlab insonlar qurilish ishlari bilan
shug‘ullanib kelgan. Eng avval yashash uchun uylar, bronza davridan boshlab esa
ijtimoiy xarakterdagi binolar qurilgan (ibodatxona, saroy, harbiy istehkomlar,
yo‘llar va yo‘l bo‘yi inshootlari va hakozalar). Binolar me’morchilik qoidalari va
qonuniyatlar asosida barpo etilgan. Me’morchilikning simmetriya, proporsiya,
seysmistik kabi qonuniyatlari borki bular buzilgan taqdirda binoning yashash davri
uzoqqa bormaydi.
Me’morchilik tarixi bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar arxeologlar ochib
o‘rganayotgan har bir binoning qurilish qonuniyatlari bilan qiziqib boradi va birga
tadqiqotlar olib boradi.
Me’morchilik ijtimoiy tarixni beradi, jamiyatning rivojlanish darajasini
ko‘rsatuvchi belgi. Neolit davrida bir xonali uylarning paydo bo‘lishi monogam
oilaning shakllanganligini, ko‘p xonali uylarning qurilishi patrearxal oilaning paydo
bo‘lganligini ko‘rsatsa, uylarning bir joyda jamlanishi qishloqlarning, monumental
binolarning qurilishi esa shaharlarning paydo bo‘lishi jarayonlarini ko‘rsatadi.
Din tarixi ibodatxonalar, sinflarning shakllanishi va rivojlanishi saroylar,
harbiy san’atning rivojlanishi qal’alar me’morchiligi misolida o‘rganiladi.
Kompyuter texnologiyalari va arxeologiya.
Kompyuter
texnologiyalari
deyarli
hamma
fanlarning,
jumladan
arxeologiyaning ham rivojlanishiga xizmat qilmoqda.
Arxeologik tadqiqotlar o‘tkazishda, qazishmalarni fiksatsiya qilishda,
qazishmalarning foto suratlarini olish va kompyuterga o‘tkazish, topilmalarning
suratini olish va kompyuterga o‘tkazish, yodgorliklarning kosmik tasvirlarini
kompyuterga o‘tkazish, GIS texnologiyalarni amalga oshirishda, arxeologik
yodgorliklarning xaritasini tuzishda, eng kichik topilmalarni kompyuterda kattartib
ko‘rish kabi eng qiyin amallarni bajarmoqda.
Topilmalarning bazasini yaratish, taqqoslash, analogiyalar keltirish bo‘yicha
maxsus arxeologik dasturlar yaratilgan.
Arxeologik ma’lumotlarni ommalashtirish bo‘yicha xalqaro internet
tizimida ilmiy va ilmiy ommabop saytlar yaratilgan. Bu saytlarda arxeologiya
bo‘yicha kunlik axborotlar tarqatilib borilmoqda. Saytlarning eng qimmatli tomoni
shundaki ularda arxeologiya bo‘yicha ilmiy seminar, kallokvium, konferensiyalar
haqida e’lonlar tarqatilib, anjuman materiallari saytlarda e’lon qilib borilmoqda. Har
bir saytning elektron kutubxonalari tashkil etilib, arxeologik adabiyotlarning bazasi
oshib bormoqda.
Quyida arxeologiya fani bo‘yicha yaratilgan saytlarning ayrimlarining
elektron manzillarini berishni lozim topdik.
www.arxeologiya.uz
www.archaologie.de
www.tillabulak.de
www.dainst.de
www.arheologiya.ru …..
3. ARXEOLOGIYA VA TABIIY FANLAR
Arxeologiya tabiiy fanlardan geografiya, biologiya bilan chambarchas
bog‘liq xolda rivojlanadi. Har bir fan tarmog‘ini alohida ko‘rib chiqamiz.
Arxeologiya va geografiya.
Yodgorlik joylashgan hududning tabiiy sharoitlari, tabiiy boyliklari,
iqtisodiy resurslari tabiiy va iqtisodiy geografiya fani misolida yechib beriladi.
Qadimgi insonlar yashash joyini tanlashda geografik omillarga juda katta e’tibor
berishgan. Tabiiy resurslar insonlarning yashashi uchun qulaylik tug‘diradi.
Masalan, Tillabuloq yodgorligi shu nomdagi buloq bo‘yida bunyod etilgan.
Natijada, aholining ichimlik suvi va dehqonchilik uchun sug‘oriladigan maydoni
muammosi hal etilgan.
Sopollitepa esa Ko‘hitang tog‘idan tushib kelayotgan Ulanbuloqsoy bo‘yida
jylashgan. Ulanbuloqsoy suvini dehqonchilik maydonlariga ariqlar yordamida
bemolol olib borishi mumkin bo‘lgan, chunki suvning oqish tezligi baland bo‘lgan.
Jarqo‘tonda esa Bo‘stonsoyning qayiri keng bo‘lgan.
Eng asosiy tabiiy omil esa Xo‘jaikon tuz konining Ko‘hitangda
joylashishidir. Sopolli madaniyati aholisi tuz savdosi bilan shug‘ullangan.
Eneolit va bronza davrining yana bir yodgorligi Sarazm esa Zarafshon
bo‘yida joylashgan. Zarafshon oltin konini kashf etgan eng qadimgi aholi
Sarazmliklar bo‘ladi. Ular Qadimgi Sharq shaharlarini oltin bilan ta’minligan va
oltin savdosini yo‘lga qo‘ygan.
Bir qator geografik fanlar borki ularning ahamiyatini alohida ta’kidlash zarur
bo‘ladi. Bu fan tarmoqlarisiz arxeologiyani tasavvur qilish mumkin emas.
Arxeologiya va tarixiy geografiya.
Qadimgi qishloq va shaharlarlarni arxeologiya fani aniqlab bersa, tarixiy
geografiya esa qaysi shahar yoki qishloq ekanligini aniqlaydi. Bu ilmiy yo‘nalishda
O‘zbekistonda katta ishlar amalga oshirilmoqda. Shamsiddin Kamoliddinovning
Qadimgi Baqtriya-Toxariston, So‘g‘d, Farg‘ona va Shosh shahar va qishloqlarining
lokalizatsiyasi masalasidagi tadqiqotlari mavjud bo‘lib, asosan arxeologik
yodgorliklar va ularni fors va arab manbalariga taqqoslab tarixiy xulosalar
chiqargan.
Arxeologiya va minerologiya.
Minerologiya fani toshlar haqidagi fan bo‘lib, toshlarning tarkibini
aniqlaydi. Toshlar asosan uch turga bo‘linadi: 1. Qimmatbaho (zumrad, olmos,
oniks); 2. Yarim qimmatbaho (steatit, xlorit, serpantin, marmar) va 3. Oddiy toshlar
(ohak, gips, daryo toshlari). Tarkibi jihatdan ham toshlar turli xildir. Yumshoq,
qattiq tarkibli toshlarga ham bo‘linadi. Toshlarning yumshoq yoki qattiqlik darajasi
shisha bilan aniqlanadi. Shisha bilan toshga chizilganda tirnalsa yumshoq, izi
qolmasa qattiq tarkibli deyiladi. Masalan, marmar yuzasiga chizilganda iz qoladi.
Qadimgi ajdodlarimiz deyarli barcha toshlardan foydalangan.
Minerologiya asosida xalqlarning madaniy aloqalari juda yaxshi kuzatiladi.
Jumladan, Lazurit toshi asosida Badaxshon lazuritining tarqalish yo‘li aniqlangan va
tarix fanaga eng qadimgi yo‘l – Lazurit yo‘li tushunchasi kiritilgan.
Eron minerologiyasiga xos bo‘lgan xlorit toshining tarqalishi bo‘yicha Elam
madaniyatining ma’daniy ta’siri aniqlanmoqda.
Arxeologiya va topografiya.
Yodgorliklarning topografik plani topografiya fani yutuqlari asosida olinadi.
Teodolit, nivelir kabi instrumentlarning ishlash usulini va arxeologik tadqiqotlarda
qo‘llashni har bir arxeolog o‘zlashtirishi shart. Bunda teodolit yordamida
yodgorlikning reper tochkasi (eng baland nuqtasi) aniqlanadi. Reper nuqtaga
nisbatan qolgan joylarning joylashishi topografik xaritaga tushiriladi.
Nivelir yordamida esa olib borilayotgan qazishma maydonida aniqlangan
devor yoki uy pollarining sathi planga tushirilib boriladi.
Arxeologiya va gidrogeologiya.
Yodgorlikning ichimlik suvi va dehqonchilik uchun zarur bo‘lgan irrigatsiya
(ariq, kanal, daryo) shahobchalari gidrogeologiya fani asosida o‘z yechimini topadi.
Arxeologiya va biologik fanlar.
Biologik fanlardan botanika va zoologiya arxeologiya faniga eng yaqin
fanlar qatoriga kiradi.
Paleobotanika.
O‘simliklar tarixi bilan shug‘ullanuvchi botanika fanining tarmog‘i. Bu
fanga manbani arxeologiya beradi. Tadqiqotlar natijasida topiladigan o‘simliklar
qoldiqlari va urug‘lari misolida o‘simliklar tarixi o‘rganiladi. Ish uslubi juda oddiy
bo‘lib, o‘simliklar urug‘lari ko‘p holatda ko‘zga tashlanmaydi, tuproqqa qo‘shilib
arxeologning nazariga tushmasligi aniq. Shuning uchun pol ustidagi madaniy qatlam
suvga solinadi va eritib qo‘yiladi. Suv yuzasiga o‘simlik qoldiqlari qalqib chiqadi.
Ular quritilib, mikroskopda qanday o‘simlik qoldig‘i yoki urug‘i ekanligi aniqlanadi.
Fanning shu sohasi bilan shug‘ullanuvchi olimni paleobotanik deb ataydi.
Paleozoologiya.
Hayvonot dunyosi tarixi bilan shug‘ullanadigan fan sohasi. Bu fanga ham
asosiy manbani arxeologiya beradi. Hayvon suyaklari asosida ilmiy tadqiqotlar olib
boriladi. Shu fan turi bo‘yicha shug‘ullanuvchi olim paleozoolog deb ataladi. O‘z
navbatida paleozoologlar ham shug‘ullanuvchi hayvon turlariga qarab bo‘linib
ketadi. Jumladan, to‘rtlamchi davr hayvonlari, qushlar, suv hayvonlari tarixi bilan
shug‘ullanuvchi mutaxassislarga bo‘linadi.
Nazorat savollari
1. Arxeologiya fanida gliptika sohasining o‘rni qanday?
2. Arxeologiyada tarmoq fanlarning ahamiyatini ayting.
3. Arxeologiyada epigrafika sohasining o‘rni qanday?
4. Arxeologiyada numizmatika sohasining o‘rni qanday?
5. Arxeologiyada toponimika sohasining o‘rni qanday?
6. Arxeologik tadqiqotlarda aniq fanlarning o‘rni qanday?
7. Arxeologiya va geometriya fani
8. Arxeologiya va ximiya fani
9. Arxeologik tadqiqotlarda tabiiy fanlarning o‘rni fanday?
10. Arxeologiya va geografiya
11. Arxeologiya va geologiya
12. Arxeologiya va paleobotanika
