O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA‘LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ARXIV HUJJATLARIDAGI MUAMMOLARNI BARTARAF ETISHDA MALAKALI KADRLARNING O'RNI MAVZUSIDA TAYYORLAGAN KURS ISHI Toshkent – 2023 1 Kirish…………………………………………………… 3-5 I.BOB O'ZBEKISTONDAGI ARXIV HUJJATLARIDAN FOYDALANISHGA OID MASALALAR 6-18 1.1 Jahondagi arxiv hujjatlardan foydalanishga oid ma'lumotlar ....................................................................... 6-10 1.2 O'zbekistondagi arxiv hujjatlardan foydalanishga oid ma'lumotlar ………………………………………………. 11-17 II.BOB ARXIVLARNING O'QUV ZALLARIDAGI MUAMMOLAR 18-34 2.1 Jahon arxivlarining o'quv zalidagi sharoitlar…………….. 18-32 2.2 O'zbekiston arxivlarining o'quv zalidagi sharoitlari 24-34 Xulosa…………………………………………………… 35 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………… 36 2 Kirish Kurs ishi mavzuning dolzarbligi: Hujjatlarning saqlanishini ta'minlash davlat arxivlarining asosiy vazifasidir. Muammoni hal qilishning qiyinligi shundaki, hech kim hech qachon "abadiy" saqlash uchun hujjatlar yaratmagan. Shu bilan birga, arxivlar har yili yangi fondlar bilan to'ldirilib, qayta tiklash imkoniyatlari kam bo'lib qolmoqda. Ushbu muammoni hal qilishda zamonaviy yondashuv arxiv hujjatlarining ahamiyatini va jismoniy holatini hisobga olgan holda ularning xavfsizligini ta'minlashning tabaqalashtirilgan, tanlangan printsipiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyiliga asoslanadi. Mavzuning o`rganilganlik darajasi: Ma’lumki, O’zbekiston tashkilotlari ham chetda qolgani yo’q. Arxivlarda hujjatlarni qidirib topish, Ergashev F., Bo’taev A. O’ljaeva Sh. Va boshqa olimlar o‘zlarining ilmiy ishlari bilan soha rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. Kurs ishining obyekti: O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxivlari va boshqa arxiv muassasalarida olib boriladigan axborot jarayonlarini tashkil etish va tashkil etishdagi malakali kadrlarning o’rni. Kurs ishining predmeti :O’zbekiston hamda jahon arxiv muassasalarida mavjud arxiv hujjatlari, jumladan, elektron hujjatlar, ularning ro‘yxat va yig‘ma jildlari, elektron arxivga oid qonunlar va standartlar . Kurs ishining maqsadi va vazifalari: arxivlar faoliyatida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish,hamda arxivlardagi muammolarni bartaraf etishda yetuk kadrlarni yetishtirish. Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilandi:  Arxiv hujjatlaridagi muammolarni qanday qilib bartaraf etish yo’llarini o’rganish ; 3  arxiv sohasida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etishda kadrlarning o’rnini o’rganish ;  arxivlar faoliyati modernizatsiyasi: yutuq va kamchiliklarini xolisona nazardan o‘tkazish. Kurs ishining ahamiyati. Turli manba va adabiyotlarni tahliliy solishtirish va qiyoslash vositasida arxiv ishini o‘rganish, jahonning rivojlangan mamlakatlaridagi arxivlar tizimi haqida to‘liq va batafsil ma’lumotlar beriladi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 4 I.BOB.O'ZBEKISTONDAGI ARXIV HUJJATLARIDAN FOYDALANISHGA OID MASALALAR 1.1Jahondagi arxiv hujjatlardan foydalanishga oid ma'lumotlar Arxivlardan foydalanish va O‘zbekiston Respublikasi davlat arxivlari o‘quv xonalarida arxiv hujjatlaridan foydalanuvchilarning ishlash qoidalari. «Arxiv ishi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni va O‘zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi to‘g‘risida nizomga ko‘ra davlat arxivlari va ularning filiallarida saqlanayotgan hujjatlar foydalanish uchun barcha yuridik va jismoniy shaxslarga beriladi. Ilmiy-tadqiqot muassasalarining rejalariga muvofiq ilmiy ish olib borayotgan yoki xizmat topshirig‘ini bajarayotgan O‘zbekiston hududida yashovchi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar o‘zlarini yuborgan tashkilotlarning xatlarini taqdim etadilar. Shaxsiy tashabbusi bilan tadqiqot olib borayotgan foydalanuvchilar o‘quv xonalariga shaxsiy arizalari asosida qo‘yiladi. Chet ellik foydalanuvchilar davlat arxivlari o‘quv xonalariga O‘zbekiston Respublikasi Tashqi Ishlar Vazirligi ruxsati bilan, ikki tomonlama ilmiy va madaniy hamkorlik bitimi asosida O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari tegishli davlat arxivlariga qanchalik kirish huquqiga egaligiga qarab kiritiladi. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi Ishlar Vazirligining roziligi o‘z davlatining O‘zbekiston Respublikasida doimiy vakolatxonasi yoki foydalanuvchini rasman qabul qilgan respublika tashkiloti orqali rasmiylashtiriladi. Barcha foydalanuvchilar arxiv hujjatlaridan foydalanishda teng huquqlarga egadirlar. O‘quv xonalariga qatnaganligi, arxiv hujjatlaridan foydalanganligi uchun haq olinmaydi. Nodavlat yuridik shaxslarda va shaxsiy mulkdorlarda saqlanayotgan O‘zbekiston Respublikasi MAF hujjatlaridan foydalanish faqat mulk egasi ruxsati berilgandan so‘ng amalga oshiriladi. Davlat yoki tijorat siriga ega bo‘lgan O‘.R. MAF hujjatlaridan foydalanish O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi asosida o‘rnatilgan tartib bo‘yicha amalga oshiriladi.16 5 yoshga yetmagan, sud tomonidan huquqiy salohiyatga qobiliyatsiz deb topilgan shaxslar hujjatlar bilan ishlashga qo‘yilmaydi.1 Yig‘majildlar va hujjatlar berishni rad qilish yoki keyinga surish asoslangan bo‘lishi lozim hamda quyidagi hollarda yo‘l qo‘yiladi: a) yig‘majildlar va hujjatlar jismonan qoniqarsiz holatda bo‘lganda; b) respublika qonunlariga muvofiq yoki fondni tashkil etuvchining hujjatlarini doimiy saqlashga topshirish chog‘ida hujjatlardan foydalanishni cheklaganda; v) xizmatga doir topshiriqlarni amalga oshirish zarur bo‘lganda (ma'lumotnoma ishi, fondlarga mavzuiy ishlov berish, ta'mirlash, axborot materiallari tayyorlash, ilmiy-texnikaviy ishlov berish va hokazolar). Ilmiy- texnikaviy ishlov berilmagan yig‘majildlar (hujjatlar) o‘quv xonaga berilmaydi. 29-iyun 2001-yilda «O‘zbekiston Respublikasi davlat arxivlari o‘quv xonalarida foydalanuvchilarning ish qoidalari» tasdiqlangan va u foydalanuvchilarning O‘zbekiston Respublikasi davlat arxivlari o‘quv xonalarida (kirish zallarida, fono (ovozli) hujjatlar va shu kabilarni eshitish xonalarida) hujjatlar bilan ishlash, tadqiqotchilarni o‘quv xonalarda ishlash uchun rasmiylashtirish, ularning huquq va majburiyatlari tartibini belgilab beradi. Arxiv xodimlarining ish tartibi, foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatish sohasidagi vazifalari, ularning javobgarligi, O‘zbekiston Respublikasining qonunlari va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi «O‘zarxiv» agentligi tasdiqlagan arxiv ishi bo‘yicha me'yoriy hujjatlar bilan belgilanadi.Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston davlat arxivlari o‘quv zallarida foydalanuvchilarning arxiv hujjatlari bilan ishlash tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi. Foydalanuvchi davlat arxivlarining o‘quv zallarida arxiv hujjatlaridan foydalanish uchun rasmiy xat 1 .Davlatov S.X., Abdalieva Z.X. Arxiv ishining nazariyasi va tarixi: O’quv qo’llanma.-T.: Arnaprint, 2009.- 6 yoki ariza taqdim etadi.Murojaat o‘sha kunning o‘zida ko‘rib chiqiladi. 3 ish kunida foydalanuvchiga o‘quv zallarida ishlash uchun 1 yil muddatga ruxsatnoma taqdim etiladi.Chet el fuqarosi bo‘lgan foydalanuvchilar davlat arxivlari o‘quv zallarida arxiv hujjatlaridan Tashqi ishlar vazirligining yozma roziligi bilan foydalanadi.O‘quv zalida foydalanuvchiga yig‘majildlar va mikronusxalar bir oy muddatga beriladi. Alohida qimmatli hujjatlar (agar ularning foydalanish nusxasi bo‘lmasa) foydalanuvchiga 2 haftadan ko‘p bo‘lmagan muddatga, noyob hujjatlar esa 5 kunga beriladi.O‘quv zallariga kirish va arxiv hujjatlaridan foydalanish bepul amalga oshiriladi. “Chet el fuqarosi davlat arxivlari oʻquv zallarida arxiv hujjatlaridan Tashqi ishlar vazirligining yozma roziligi bilan foydalanadi. Tashqi ishlar vazirligining yozma roziligi Oʻzbekistondagi xorijiy davlat elchixonasi, boshqa vakolatli organlar yoki foydalanuvchini rasmiy qabul qiluvchi tashkilot orqali rasmiylashtiriladi. Unda foydalanuvchi doimiy yashaydigan davlat nomi, foydalanuvchining familiyasi, ismi, otasining ismi, maʼlumoti, ilmiy darajasi, xizmat, ishlab chiqarish, ilmiy, madaniy, maʼrifiy, taʼlim va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa ishlarni olib borayotganligi va qaysi arxivlarda ishlashi koʻrsatilishi shart.Tashqi ishlar vazirligining xorijiy foydalanuvchiga davlat arxivi hujjatlari bilan aniq maqsadlar boʻyicha ishlash uchun yozma roziligi olingandan soʻng xorijiy davlatlarning elchixonasi yoki boshqa vakolatli organ yoxud foydalanuvchini rasmiy qabul qiluvchi tashkilot tegishli davlat arxiviga rasmiy xat taqdim etadi. Rasmiy xatda Tashqi ishlar vazirligining tegishli davlat arxivlarida ishlash uchun roziligi koʻrsatilishi kerak, unda hujjat raqami va sanasi, shuningdek, foydalanuvchining familiyasi, ismi, otasining ismi, lavozimi, maʼlumoti, ilmiy darajasi, unvoni, ish joyi yoki oʻqish joyi, xizmat, ishlab chiqarish, ilmiy, madaniy, maʼrifiy, taʼlim va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan 7 boshqa ishlarni olib borayotganligi, izlanish olib borish nazarda tutilgan arxivlar nomi va hujjatlar koʻrsatiladi.”2 Davlat arxivlari mazkur xat asosida qayta soʻrovsiz tegishli xorijiy foydalanuvchiga (tadqiqot mavzusi oʻzgarmasa) arxiv oʻquv zalidan foydalanishga ruxsat beradi.Foydalanuvchiga arxivdagi mavjud ilmiy-maʼlumot apparati (yoʻl koʻrsatkich, roʻyxatlar, kataloglar), shu jumladan kino, foto va fono hujjatlar nusxalari, mikronusxalar, elektron hujjatlar bilan ishlash uchun texnik jihozlar taqdim etiladi» Insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichida xo’jalik va ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishiga hamda davlatchilikning vujudga kelishiga olib keldi. Deyarli bir vaqtda ijtimoiy zarurat tufayli yozuv ham paydo bo’ldi. Qadimiy davlatlar o’zlarining ijtimoiy funksiyalarini bajarish jarayonida turli hujjatlar (qonunlar, farmonlar, mulk va soliq hisobotlari yaratish hamda ularni saqlashga ehtiyoj sezdilar. Shu tariqa hujjatlarni saqlaydigan muassasalar – arxivlar paydo bo’ldi. “Arxiv” atamasi lotincha “arxivum” so’zidan olingan bo’lib, o’zbek tilida “mahkama”, “muassasa” degan ma’noni bildiradi. Lekin bu so’z hozirgi kunda boshqacha ma’noda qo’llaniladi. Arxiv deganda biz odatda faqat hujjatlar saqlanadigan muassasani tushunamiz.Arxivlarda turli idoralar, korxonalar, tashkilotlar, shu-ningdek ayrim shaxslar faoliyati jarayonida yaratilgan va to’plangan hujjatlar va materiallar saqlanadi.Arxeologik tadqiqotlarning guvohlik berishicha, arxivlar qadimgi zamonlarda, yozuv paydo bo’lishi bilan bir vaqtda vujudga kelgan. Mesopotamiya, Misr va Kichik Osiyoda ibodatxonalar va quldorlar saroylarida dastlabki arxivlar mavjud bo’lganligi aniqlandi. Bu arxivlarda o’sha davrdagi qonunlar matni, sud hujjatlari, podsholarning farmoyishlari va boshqa hujjatlar saqlanar edi. Mazkur hujjatlar sopol lavhlarga, randalangan taxtachalarga, papirus va oshlangan charm (pergament) ga bitilgan. 2 “Oʻzarxiv” agentligi matbuot kotibi Anvarjon Aliyev 8 Qadimgi Yunonistonning Knoss shahri xarobalarida (Krit oroli) yirik arxivning qoldiqlari topildi. Antik davrda Afina shahridagi arxivlar, ayniqsa, Metroon ibodatxonasi qoshidagi arxiv dong taratgan edi.Qadimgi Rimda arxivlar dastlab kohinlar tasarrufida bo’lgan. Rimdagi eng qadimiy arxiv Senat arxivi bo’lib, bu hujjatgoh Saturn ibodatxonasida joylashgan edi. Mazkur arxivda senat va respublika mahkamalarining hujjatlari, senzorlarning aholini ro’yxatga olishi bilan bog’liq materiallar va boshqa muhim hujjatlar saqlanardi. Rim saltanati davrida esa yozma hujjatlar saqlanadigan arxiv imperatorlar saroyida joylashtirildi. G’arbiy Rim saltanitining halokatidan so’ng Rim imperatorlari arxivining davomchisi Vizantiya arxivi bo’ldi.Ilk o’rta asrlarda G’arbiy Yevropada qirollar, yirik feodallar va monastirlarning arxivlari vujudga keldi. Ularning orasida eng yirigi V asarda tashkil etilgan Vatikan arxivi hisoblanadi. Vatikan arxivi hozirgi kunda ham mavjud bo’lib, bu yerda Yevropaning o’rta asrlar tarixini o’rganish uchun zarur bo’lgan nodir va qimmatli hujjatlar majmuasi saqlanmoqda. Yevropada markazlashgan davlatlarning tashkil topishi va rivojlanishi natijasida mayda arxivlarning yiriklashish jarayoni kuzatiladi. Qirollar arxivlari bo’ysundirilgan feodallarning arxivlari hisobiga kengayib bordi. Qirollar arxivlari g’oyat maxfiy tarzda saqlanar edi. Yevropada qirolik hokimiyatining kuchayishi va umumdavlat boshqaruv muassasalarining shakllanib borishi natijasida muassasa arxivlari paydo bo’ldi. Muassasa arxivlarining faoliyati o’zaro bog’lanmaganligi oqibatida hujjatlar nihoyatda tarqoq holda saqlanar edi. XVIII- XIX asrlardagi burjua inqiloblari arxiv ishlarida tub o’zgarishlarga olib keldi. Burjuaziya qator mamlakatlarda arxiv ishlarini markazlashtirdi. Arxivlarni boshqarish uchun maxsus muassasalar ta’sis etildi. Masalan, 1794 yilda Fransiyada Konvent maxsus dekret qabul qilib, markaziy davlat arxivini tashkil etdi. Mazkur arxivga umumdavlat boshqaruv organlarining hujjatlarini topshirish shart etib qo’yildi. Joylardagi davlat organlari hujjatlari departamentlar arxivlariga topshirilishi shart edi. Fransiyada arxiv ishi sohasidagi bu islohot qator 9 boshqa davlatlar uchun namuna bo’ldi. Ular ham Fransiya singari davlat arxiv tizimini yaratdilar. Lekin Angliya va AQSh singari mamlakatlarda o’sha vaqtda ham, hozir ham yagona davlat arxiv tizimi barpo qilinmadi. Bu yerdagi markaziy, viloyat va shahar arxivlarining har biri mustaqil ravishda faoliyat ko’rsatib kelmoqda.3 XIX asrda qator Yevropa mamlakatlari va AQShda arxivlarining eshiklari tadqiqotlar uchun ochildi. Natijada arxiv hujjatlaridan ilmiy maqsadlarda foydalanish va ularni nashr etish imkoniyati paydo bo’ldi. Ko’p mamlakatlarda maxsus arxivshunos kadrlarni tayyorlash yo’lga qo’yildi. 1821 yilda Fransiyada ilk arxiv instituti – Xartiyalar maktabi ochildi.Hozirgi kunda jahonnning barcha mamlakatlarida minglab arxivlar faoliyat ko’rsatmoqda. Ularning orasida har bir davlatning markaziy (yoki milliy) arxivlari o’zlarining noyob hujjatlarga boyligi bilan ajralib turadi. Londondagi Davlat arxivi, Parijdagi Milliy arxiv, Rimdagi Markaziy davlat arxivi, Koblens shahridagi Federal Arxiv (GFR), Vashingtondagi Milliy arxiv, Moskvadagi Rossiya Markaziy davlat arxivi, Dehlidagi Milliy arxiv, Qohiradagi Markaziy davlat arxivi jahondagi eng yirik arxivlar qatoriga kiradi. 1.2 O'zbekistondagi arxiv hujjatlardan foydalanishga oidma'lumotlar O’zbekiston arxivlari jahondagi eng yirik arxivlar bilan yaqindan aloqa o’rnatganlar. Masalan, 2003 yilda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh Arxiv boshqarmasi AQShning Xolokast yodgorligi kengashi va uning Vashingtondagi muzeyi o’rtasida arxiv sohasi bo’yicha bitim imzolandi. Hozirgi kunda arxivlar butun jahon miqyosida o’z faoliyatlarini muvofiqlashtirib, hamkorlik qilmoqdalar. 1948 yilda YuNESKO qoshida Xalqaro Arxiv Kengashi tashkil etildi. O’zbekiston arxiv muassasalari ham mazkur xalqaro tashkilotning a’zosidir. Xalqaro Arxiv Kengashi turli davlatlar arxivlari o’rtasida aloqalarni yo’lga qo’yish, hujjatlarni saqlash va ularni himoya qilish 3 10 borasida katta ishlarni amalga oshirmoqda. Bu xalqaro tashkilot 1981 yildan boshlab “Archivum” nomli jurnal nashr etmoqda. Parijda arxivshunoslarning xalqaro kursi faoliyat ko’rsatmoqda. Yurtimiz mustaqillikka erishgach, iqtisodiy- ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalar qatori arxivlar ishini rivojlantirishga ham katta ahamiyat qaratildi. Jumladan, “O‘zbekiston Respublikasida arxiv ishi va ish yuritishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 20-sentyabrdagi PF-5834-son farmoni hamda “O‘zbekiston Respublikasi “O‘zarxiv” agentligi faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi 2019-yil 20-sentyabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4463-son qarori sohadagi ishlarni zamon talablari darajasiga ko‘tarishning muhim omili bo‘ldi.Shuning uchun tarixiy jarayonlarni yoritishda arxiv hujjatlarini qayta tadqiq va tahlil etish masalasi alohida e’tibormolik ekani shubxasiz. Arxiv bu idoralar, korxonalar, tashkilotlar, shuningdek tarixiy shaxslar faoliyatiga oid hujjatlar saqlanadigan muassasa hisoblanadi, lekin bu arxivlarning bu bosqichlariga yetib kelishining ham o‘z tarixi bor. Respublikada arxiv ishini va ish yuritishni yanada rivojlantirish, arxiv hujjatlari saqlanishini ta’minlash va ulardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish, tarmoqning normativ va metodik bazasini takomillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi 2008-yil avgustida qaror kabul qilgan. Unga asosan O‘zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi hujjatlari saqlanishi va saqlash xavfsizligi shart-sharoitlarini takomillashtirish; davlat arxivlarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ularni raqamlash, ta’mirlash, konservatsiya qilish va arxiv hujjatlaridan ehtiyotlash maqsadida nusxa olish bo‘yicha yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlash; respublikaning umumiy foydalaniladigan arxiv axborotlari ma’lumotlari bazasini shakllantirishni nazarda tutuvchi arxiv muassasalarining ma’lumotlar uzatish va integratsiyalashgan axborot tizimining korporativ tarmog‘ini yaratish; masofadan o‘qitishning zamonaviy texnologiyalaridan foydalangan holda arxiv ishi va ish yuritish xodimlari malakasini muntazam 11 ravishda oshirish tizimini shakllantirish va boshka yangiliklar kiritilgan. Arxiv bu idoralar, korxona va tashkilotlar, shuningdek tarixiy shaxslar faoliyatiga oid hujjatlar saqlanadigan muassasa. Markaziy Osiyoda arxiv yozuv bilan bir qatorda bir vaqtda paydo bo‘lgan. 1917-yil oktyabr voqealariga qadar hujjatlar har bir idora va tashkilotning o‘zida saqlangan. Arxivlar tarqoq holda bo‘lib, hujjatlar bir joyda yig‘ilmagan, markazlashmagan edi. Oktyabr to‘ntarilishidan keyin Turkiston RSFSR tarkibida avtonom respublika sifatida faoliyat ko‘rsata boshdladi. Rossiya hukumati chiqargan barcha qonunlar Turkiston uchun ham tegishli edi. RSFSR hukumati 1918-yil 1-iyunda “Arxiv ishini qayta qurish va markazlashtirish to‘g‘risida” dekret qabul qildi. Viloyat davlat arxivida 1839-yildan buyon saqlanayotgan hujjatlar Samarqand viloyatining tarixi, madaniyati, qurilish, qishloq xo‘jaligi, mahalliy sanoat, xalq ta’limi, sog‘likni saqlash va boshqa sohalarini o‘zida aks ettirganligi bilan bebahodir. Arxivda saklanayotgan hujjatlar o‘zbek, rus, arab va eski lotin yozuvlarida yozilganligi bilan ahamiyatga molikdir.4 Ta’kidlash joizki, bugungi tezkor davr talabi va jamiyat hayotining barcha jabhalarida kechayotgan yangilanish jarayoni arxiv muassasalari faoliyatini zamon talablari asosida tashkil qilishni taqozo etmoqda. Zimmalaridagi mas’uliyatni chin dildan his qilgan jamoa xodimlari arxiv ma’lumotlarini davlat xizmatlari orqali berish, arxiv xizmatlarini tezkor va sifatli taqdim etish yo‘lga qo‘yildi. Ayniqsa, aholi bilan bevosita ishlaydigan xodimlarning malakasi va madaniyatini oshirish orqali xalq bilan tizimli muloqotni ta’minlashga alohida e’tibor qaratildi.Hozirgi vaqtda Samarqand viloyat davlat arxivida 53 ta sovet ittifoqi qahramonlari shu bilan birga, adib, yirik davlat arbobi Sharof Rashidovning shaxsiy yig‘majildi ham saqlanib kelinmoqda. Sharof Rashidov 1917-yilning 5-noyabrida Jizzax viloyati dehqon oilasida tavallud topgan, Narimonov maktabida tahsil ko‘rdi. 1934-yilda Jizzaxdagi pedagogika 4 3.O’ljaeva Sh. Arxivshunoslik.O’quv qo’llanma.T.,2001 12 texnikumini, 1941-yilda Samarqand dorilfununini tugatadi. Shundan so‘ng muallim va muxbir sifatida o‘z faoliyatini boshlaydi. 1938-1941 yillarda Samarqand viloyatining «Lenin yo‘li» ro‘znomasida ishlaydi. 1941-1942 yillarda Ulug‘ Vatan urushida qatnashadi. Frontdan qaytgach, 1944-1947 yillarda rahbarlik ishiga o‘tadi. Samarqand viloyat partiya kotibi bo‘lib faollik ko‘rsatadi, 1947-1949 yillarda «Qizil O‘zbekiston» ro‘znomasiga muharrirlik qiladi. 1940- 1950 yillarda O‘zbekiston Yozuvchilari uyushmasi raisi, 1950-1959 yillarda O‘zbekiston Oliy Kengashi Rayosatining raisi, 1959-1983 yillarda O‘zbekiston Kompartiyasining Birinchi kotibi bo‘lib ishladi. Umrining oxirgi yillarida Respublika partiya tashkilotiga rahbarlik qildi. Shuningdek, Ittifoq Partiya Markaziy qo‘mitasi Siyosiy Byurosi a’zoligiga nomzod ham edi. O‘zbekistonning eng yangi tarixini o‘rganishda tarixchi olimlar balki arxivchi mutaxassislar, oliy ma’lumotlar kadrlarni qo‘proq ayniqsa arxivshunoslik ma’lumotiga ega bo‘lgan mutaxassislarni tayyorlash bugungi kun talabidir. Chunki tarixni yaxshi tushunib hujjat o‘rganishni bilmasak yoki aksincha hujjatni bilib turib tarixni bilmasak, o‘tmishni o‘rganish, o‘ta muhim masalalardan biri bo‘lib qolaveradi. Binobarin arxivshunos, tarixshunos va albatta manbashunos mutaxasislar bilan birgalikda ish olib borilsa, aynan davlat arxivlarining o‘quv zallariga tadqiqotchilar kelishiga qaramasdan o‘sha idoraning o‘zida mutaxasislarni ishga qabul qilib qo‘l tegilmagan o‘rganilmagan hujjatlarni tilga kiritsak va foydalansak ana o‘shanda tarixni o‘rganish, tarixni yoritish ishlariga o‘z hissamizni qo‘shgan bo‘lar edik. Bugungi kunda mamlakatimizda zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlash masalasi O‘zbekiston taraqqiyotining muhim sharti sifatida belgilangan. Bu borada respublikamizda davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, idoralar va boshqa tashkilotlar tomonidan kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning tizimli malakasini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda asosiy ko‘rib chiqiladigan masala ham aynan mana shu mavzuga oiddir. O‘zbekiston milliy 13 matbuot markazida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Mamlakatimiz hayotidagi muhim ahamiyatga molik masalalar bo‘yicha o‘tkaziladigan matbuot anjumanlarining yagona rejasi”ga asosan “O‘zarxiv” agentligi tomonidan “Arxivlarda va idoraviy arxivlarda kadrlar masalasi: muammo va yechimlar” mavzusidagi bugunning ustuvor masalasiga bag‘ishlangan matbuot anjumani tashkil etildi. Bugungi tadbirda sohaga oid mavjud muammolar va ularning yechimini topish bo‘yicha hamkorlikda amalga oshiriladigan tadbirlar samaradorligini yanada takomillashtirish masalalari, shuningdek, o‘z yechimini kutib turgan turli muammolimasalalar kun tartibiga kiritilgan.Bugungi kunda respublikada 103 ta davlat arxivlari, mahalliy hokimliklar huzuridagi 110 ta idoralararo shaxsiy tarkib arxivlari hamda qariyb 9000 ga yaqin idoraviy arxivlar faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Arxiv muassasalarida jami 1412 nafar xodimlar faoliyat yuritadi. Hozirda davlat arxivlarida faoliyat yuritayotgan kadrlarning 31% - 30 yoshgacha, 38% - 50 yosh va undan oshganlar, 6%- 60 yoshdan oshganlar bo‘lib, barcha xodimlarning 25% oliy ma’lumotlilar, 53% o‘rta-maxsus ma’lumotga ega. Barcha xodimlarning 4% soha bo‘yicha oliy ma’lumotga ega kadrlardir. Agentlik tomonidan arxiv muassasalarini bilimli va malakali kadrlar bilan ta’minlash, soha bo‘yicha lavozimlarini oshirib borilishini ta’minlash, ularni moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish hamda kadrlar qo‘nimsizligini oldini olishga qaratilgan chora- tadbirlar muntazam amalga oshrilib kelinmoqda. O‘tkazilgan tadbirlarning natijasida 2014-yilda respublika bo‘yicha kadrlar qo‘nimsizligi 30% ni tashkil etgan bo‘lsa, 2015-yilda 5% kamayganligini kuzatishimiz mumkin. Shuningdek, 2016-yilda ushbu ko‘rsatkichlarni yanada kamaytirish uchun tegishli amaliy chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Arxiv muassasalari hamda arxiv ishi va ish yuritish yo‘nalishida kadrlar tayyorlaydigan 28 ta o‘rta-maxsus va kasb-hunar kollejlari, 4 ta oliy o‘quv yurtlari, ya’ni O‘zbekiston Milliy Universiteti, Toshkent Axborot texnologiyalari universiteti, Namangan Davlat universiteti, Buxoro davlat universiteti bilan uzviy hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, bu borada ishlar 14 yanada faollashtirilmoqda. Arxiv ishi va ish yuritish sohasi mutaxassislarini sohaga oid bilimlarini oshirish maqsadida 2006-yildan buyon markaziy davlat arxivlari qoshida “Ijro nazorati va ish yuritish mahorati” hamda “Idoraviy arxivlar faoliyatini tashkil etish asoslari” o‘quv kurslari faoliyat yuritmoqda va ularning bazasida bugungi kunga qadar 3000 dan ortiq arxivlar va tashkilotlarning arxivchi va ish yurituvchi xodimlari malakalarini oshirdilar. ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’zbekiston o’z milliy mustaqilligini qo’lga kiritganligi buyuk tarixiy voqea ’ ’ ’ s i r i d a b u z i b k o ’ r s a t i lotlarga va aholiga pullik xizmatni kengaytirmoqda. Shuni alohida ta’kidlash ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ ’ nosi so’zidan olingan. Lekin «Arxiv» atamasining hozirgi qo’llanish ma’nosi birmuncha kengroq. «Arxivlar to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonunida «arxiv» tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan; «Arxiv arxiv hujjatlari ’linmasi».5 ’ ’ ’ ’ j l i s i q a II.BOB.ARXIVLARNING O'QUV ZALLARIDAGI MUAMMOLAR 2.1 Jahon arxivlarining o'quv zalidagi sharoitlar 5 .Fayzieva R., Shomansurova R. Arxiv ishiga doir ruscha-o’zbekcha qisqacha izohli lug’at.-T.: Qomuslar bosh 15 O’zbek xalqining mustaqillikka erishishi, bozor munosabatlariga o’tishi jamiyatimizning barcha sohalarida, jumladan madaniy merosni tiklash, tarix, arxivshunoslik fanlarini rivojlantirish sohalarida ham tub o’zgarishlar sodir bo’lishiga olib keldi. Bozor munosabatlariga o’tish, mulkni davlat tasarrufidan qurilish, maishiy xizmat va savdo korxonalari xususiylashtirildi, mulkdorlar sinfi shakllantirila boshlandi. Nodavlat sanoat, qurilish korxonalari, fermer xo’jaliklari, kasaba uyushmalari, xayriya va boshqa jamg’armalar, siyosiy partiyalar va harakatlar, diniy tashkilotlar arxiv fondlari va arxiv hujjatlari nodavlat arxiv fondini tashkil qildi. Davlat va nodavlat arxiv fondlari O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi (O’zR MAF)ga aylantirildi. O’zR Milliy arxiv fondi hujjatlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish va hujjatlar egasiga, tashkilotga maxsus guvohnoma berish joriy etildi. Davlat arxivlarining pulli xizmat ko’rsatishi kengaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida maqsadida respublika shaharlari va tumanlari hokimliklari tomonidan shaxsiy tarkib buyicha idoralararo arxivlar soni kengaytirildi. Bu arxivlar maxsus (byudjetdan tashqari) mablag’lar hisobiga tashkil qilinadi. Ular fuqarolarni ijtimoiy-huquqiy so’rovlarini bajarishda, shahar va tumanlarda arxiv ishining umumiy ahvolini yaxshilashda muhim rol o’ynay boshladi. Mustaqillik sharoitida «O’zarxiv» agentligi tomonidan arxiv ishining asosiy yo’nalishlarini takomillashtirish va rivojlantirishning kompleks dasturlari ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Bu dasturlar quyidagi yo’nalishlar bo’yicha tuzilgan va besh yilga mo’ljallangan: hujjatlarni idoraviy saqlovini ta’minlash, ularning d a v l a t h y i l d a « O ’ a t 16 qabul qildi. Vazirlar Mahkamasining qarori bilan «O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi to’g’risida Nizom», «O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi hujjatlarining davlat ro’yxatidan o’tkazish Tartibi», «O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh arxiv boshqarmasi («O’zbosharxiv») to’g’risida Nizom», «O’zbekiston Respublikasi Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlardagi idoraviy arxiv to’g’risida Namunaviy nizom» tasdiqlandi. Bu hujjatlar respublika arxiv idoralarini mustaqilligini, erkinligini qonuniy yo’l bilan rasmiylashtirdi. Bu O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 3-fevraldagi «O’zbekiston Respublikasi arxiv ishini boshqarishni yanada takomillashtirish to’g’risida»gi qaroriga ko’ra «O’zbosharxiv» O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi «O’zarxiv» agentligiga aylantirildi. Joylarda hokimliklar arxiv bo’limlari o’rniga Arxiv ishi hududiy boshqarmalari tashkil qilindi. Hududiy organlarning boshliqlari Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashining Raisi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari bilan kelishuv bo’yicha «O’zarxiv» agentligi Bosh direktori tomonidan lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod etiladigan bo’ldi. Ilgari arxiv bo’limi mudirlari hokimlar O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tish jarayonida ko’plab xususiy, Respublikasi Milliy arxiv fondi to’g’risidagi Nizomda «Nodavlat yuridik va tarkibiy bo’linmalarida doimiy saqlashni ta’minlaydilar. Doimiy muddatda 17 saqlanadigan hujjatlar va shaxsiy tarkib bo’yicha hujjatlar (mehnat staji, ish haqi, o’qish, mukofotlash va boshqalar to’g’risidagi hujjatlar) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi "O’zarxiv" agentligi organlari va muassasalari roziligini olmasdan nodavlat va yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan yo’q qilinishi mumkin emas», deb uqtirilgan. O’zR MAF to’g’risidagi qilib davlat arxivlari, muzeylar va kutubxonalarda saqlashga berishlari mumkin. Nodavlat tashkilotlar yoki shaxsiy arxiv egasi vafot etganda, vorislar va qonuniy merosxo’rlar bo’lmaganda, ularning hujjatlari davlat mulkiga o’tkazilib, doimiy yig’majildlarni ta’mirlash va muqovalash yuzasidan pullik xizmatlar ko’rsatishi Mustaqillik sharoitida O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tish tashkilotlar va qo’shma korxonalar tashkil bo’ldi. Bu jarayonlar davlat arxivlarini butlash manbalari - tashkilotlar ro’yxatlarini deyarli har yili qayta ko’rib chiqishni, yangi tashkilotlar bilan to’ldirishni va tugatilgan idoralar arxiv Mustaqillik yillari davlat arxiv muassasalari idoraviy arxivlar hujjatlari saqlovini ta’minlash, ish yuritishni tashkil qilish borasida samarali ishlarni amalga oshirdi. Ular o’z faoliyatini 1990 yil 28 iyunda «O’zbosharxiv» qarori bilan tasdiqlangan «DAF hujjatlari idoraviy saqlovining ta’minlashni asosiy yo’nalishlari (1990-1995 yillar)ning amalga oshirishni tashkiliy-metodik vazirliklari va idoralari bilan birgalikda DAF hujjatlari idoraviy saqlovini takomillashtirish, ular tarkibini yaxshilash, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ularni kadrlar bilan ta’minlash, idoraviy arxivlar bilan ishlash 18 bo’yicha me’yoriy-metodik qo’llanmalar tayyorlash va boshqa tadbirlarni amalga qoshidagi shaxsiy tarkib bo’yicha idoralararo arxivlar tarmog’i birmuncha ko’paydi va 1995-yilda ularning soni 91 tani tashkil qildi. Bu arxivlar shaxsiy tarkib bo’yicha hujjatlar saqlovini va fuqarolarga ijtimoiy huquqiy ma’lumotnoma berishni yaxshiladi. 1990-1995 yillarda davlat arxivlari idoraviy arxivlarda 115 ta kompleks, 1378 ta mavzu bo’yicha, 1705 ta nazorat qilish maqsadida tekshirish o’tkazdi. Shu kompleks tekshiruvlar o’tkazdilar. Masalan, 1991-1995 yillarda quyidagi idoralar tarmoqlari kompleks tekshirildi: O’zbekiston Respublikasi Markaziy statistik qo’mitasi (1991 y), Mahalliy sanoat vazirligi (1992-y), "O’zsanoatfuqaroqurilish" O’zbekiston davlat sanoat va fuqarolar qurilishi korporatsiyasining muassasalarda 26 tasi binolar bilan ta’minlanganligi, ulardan 20 tasi stellajlar bilan jihozlanganligi aniqlandi. 31 ta tashkilotdan 17 tasining ish yuritish bo’yicha yo’riqnomasi, 58% muassasasalarda yig’majildlar nomenklaturasi bo’lgan. yilda O’zbekiston qishloq xo’jaligi vazirligi tizimi muassasalarida arxiv hujjatlarining idoraviy saqlovi va ish yuritishni tashkil etilishi ahvoli o’rganildi. Ish yuritishda asosiy me’yoriy hujjat hisoblangan ish yuritish bo’yicha yo’riqnoma vazirlik tizimida mavjud bo’lgan 763 ta tashkilotning 585 tasidagina (33 %) ishlab chiqilgan. Buning ustiga bir qator idoralarda ish yuritish bo’yicha tuzilgan yo’riqnomalarga qo’shimcha aniqlik kiritilishi va arxiv muassasalari 19 Vazirlik tizimi tashkilotlarining yig’majildlar nomenklaturasi bilan ta’minlanishi 65% ni tashkil qilgan. Xolbuki, hujjatlarni qidirish, indekslashni o ’ t k a z i s h , y i g ’ m a j i l d d a i j r o e Idoraviy arxivlar to’g’risidagi nizomlar ushbu tizimning 558 ta Vazirlik tizimidagi 1333 ta (75%) muassasa va tashkilotlar arxiv uchun ajratilgan xonalarga ega bo’lgan, qolgan 25% idoralarda esa arxiv hujjatlari duch Tizim bo’yicha arxiv muassasalari nazoratidagi 1763 ta muassasaning 838 tasida ekspert komissiyasi tuzilgan, shulardan 554 tasi o’zining nizomiga ega bo’lgan.Tizim muassasalarida tegishli davlat arxivlariga topshirilishi lozim bo’lgan 78-164 yig’majilddan iborat hujjatlar belgilangan muddatdan ortiq saqlanayotgan edi. Qishloq xo’jaligi muassasalarining idoraviy arxivlarda doimiy saqlanishga molik 157610 yig’majild saqlanayotgan bo’lib, shulardan qariyb 38 yilda respublika bo’yicha 61,5% idoraviy arxivlar hujjatlar saqlaydigan joylar bilan, 67,7% davlat arxivlari nazorat qiladigan muassasalar yig’majildlar nomenklaturasi bilan ta’minlanganligi ma’lum bo’ldi.Davlat arxivlarida va 0,5 millionga yaqin idoraviy arxivda saqlash muddati tugagan, ya’ni davlat arxiviga qabul qilinadigan hujjatlar saqlanardi. Davlat arxivlarida bo’sh joy bo’lmaganligi uchun idoraviy arxivlardagi hujjatlarni qabul qilish imkoniyati bo’lmagan. 2.2 O'zbekiston arxivlarining o'quv zalidagi sharoitlari 20 Davlat arxiv fondi hujjatlari saqlovini ta’minlashning jiddiy muammosi mavjud bo’lgan. 68 ta davlat arxivlarining binolari hujjatlar saqlash uchun moslashtirilgan binolar bo’lib, ularni ko’pchiligi hujjatlar bilan to’lgan va Arxivlarning rejali butlashni ta’minlash uchun respublika bo’yicha 1,5 milliondan ortiq yig’majildlar saqlanadigan joylar qurib foydalanishga topshirish lozim edi. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida 80 dan ortiq davlat arxivlari bo’lib, ularda 6 mln. yig’majildlardan ziyod hujjatlar asrab-avaylab saqlanmoqda. Bu hujjatlardan tarixchilar, tadqiqotchilar, talabalar va boshqa mutaxassislar ilmiy, madaniy-ma’rifiy ishlarda keng foydalanmoqda. kilotlari tizimiga arxiv ishini boshqarish organlari, davlat arxivlari va tashkilot, muassasa, korxonalar arxivlari kiradi. Idoraviy arxivlar o’z navbatida davlat va nodavlat idoralar arxiviga bo’linadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar ishining boshqarishni davlat vakolatli organi hisoblanadi. Joylarda Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar arxiv ishlari agentligi tomonidan tayinlanadi. Arxiv ishi hududiy boshqarmalari moliyaviy, xo’jalik jihatdan mahalliy hokimiyat organlariga bo’ysunadi. Ular «O’zarxiv» agentligidan tashkiliy-metodik ko’rsatmalar oladi va unga hisobot beradi. «O’zarxiv» agentligi O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi (O’zR MAF) hujjatlarini boshqaradi. U jamiyat va fuqarolar manfaatlari yo’lida O’zR MAF respublika xalqining tarixiy o’tmishi to’g’risidagi hujjatli yodgorliklarini O’zbekiston Respublikasi arxiv muassasalari faoliyatiga rahbarlik qiladi. Agentlik arxiv ishini rivojlantirishni va ushbu sohadagi ilmiy texnika taraqqiyotining davlat tomonidan boshqarilishini ta’minlaydi, davlat va idoraviy 21 arxivlarining faoliyatini tarmoqlararo muvofiqlashtiradi, arxiv ishi bo’yicha respublika qonun hujjatlariga rioya qilinishini nazorat qiladi.O’zR MAF hujjatlarini shakllantirish, davlat hisobini olib borish, saqlanishini ta’minlash, o’tkazish «O’zarxiv» agentligining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. arxiv ishi sohasidagi vatanimiz va chet el ilg’or ish tajribasini, ilmiy tadqiqotlar, «O’zarxiv» agentligi o’ziga yuklangan vazifalarga muvofiq O’zR MAF hujjatlarining davlat arxivlarida butlanishi va saqlanishini tashkil etadi, ularning davlat arxivlarida ro’yxatdan o’tkazilishini nazorat qiladi, markazlashtirilgan qimmatdorligini ekspertiza qilishni tashkil etadi. Tashkilotlar tomonidan arxiv ishi bo’yicha fondlarni shakllantirish, saqlash va ulardan foydalanishni ta’minlash Arxiv hujjatlarini, ma’lumotnoma, axborot adabiyotlarini nashr etishni amalga arxiv ishi va ish yuritishi bo’yicha ishida qatnashadi, chet ellardagi O’zbekiston tarixiga oid arxiv hujjatlarini aniqlashni va ularni qaytarib olib kelishni tashkil etadi. "O’zarxiv" agentligi hay’ati o’z tizimidagi arxiv tashkilotlari bajarishi shart bo’lgan arxiv ishi masalalari bo’yicha nizomlar, yo’riqnomapar va boshqa me’yoriy hujjatlar qabul qiladi, tegishli buyruq va ko’rsatmalar beradi. Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar arxiv ishlari hududiy boshqarmalari joylarda "O’zarxiv" agentligi vazifalariga o’xshash vazifalarni bajaradilar, (faqat uning o’ziga xos bo’lganlari bundan mustasno m.: respublika bo’yicha me’yoriy-metodik hujjatlar e’lon qilish. xalqaro 22 tashkilotlarga a’zo bo’lish va boshqalar). Ularning asosiy vazifasi Qoraqalpog’iston Respublikasida, viloyatlarda O’zR MAF hujjatlarini butlash, vlarining asosiy vazifasi arxivni hujjatlar bilan butlash, saqlash va ulardan foydalanishni tashkil qilish. Davlat arxivlari qatoriga markaziy. viloyat arxivlari, ularni filiallari, Toshkent shahar arxivi kiradi. Davlat arxivlari o’zining asosiy arxivlarini alohida qimmatli hujjatlar bilan rejali butlashni ta’minlash maqsadida tashkilotlarning idoraviy arxivlarini va ish yuritishni nazorat qiladi. Hujjatlarni saqlashni ta’minlashga katta e’tibor beradi. Davlat arxivlari arxivshunoslik, hujjatshunoslik ilmiy muammolarini tadqiq qilish, hujjatlarni e’lon qilish, ilmiy axborot ishlari bilan shug’ullanadi. «O’zarxiv» agentligining asosiy vazifalaridan yana biri davlat arxivlari va bajarish uchun o’z qaramog’idagi tashkilotlarni tekshiruvchi maxsus bo’limlar tashkil qilingan. Arxiv ishi bo’yicha muhim masalalar «O’zarxiv» agentligi hay’ati majlisida muhokama qilinadi. Hay’at qarori o’z tasarrufidagi tashkilotlarga bajarilishi shart bo’lgan Agentlik Bosh direktori buyrug’i sifatida e’lon qilinadi, qaramog’idagi tashkilotlarga «O’zarxiv» agentligi faqat buyruq, yo’riqnoma, ko’rsatmalar yuborish bilan cheklanib qolmaydi. U ishning borishini doimo nazorat qilib turadi. Xato va kamchiliklarni oshkor qiladi va ularni tugatish choralarini belgilaydi. Bu ishda rahbarlikni va nazoratni eng samarali shakllaridan b i r i i n s p e Idoraviy arxivlar davlat arxivlariga o’xshash ayrim vazifalarni bajaradi. Bu nomenklaturasini tuzishda, yig’majildlarni shakllantirishda metodik yordam beradi, tashkilotlar bo’limlarida ularning saqlanishini va hujjatlarni arxivda 23 oraviy arxivlar ish yuritishda hujjatlarni doimiy saqlashga tanlab oladi. Tashkilot bo’limlaridan hujjatlarni qabul qiladi, ular hisobini olib boradi, ekspertizasini tashkil qiladi. Ilmiy-ma’lumotnoma apparatini tuzadi. Hujjatlar saqlanishini t a ’ Idoraviy arxivlarda hujjatlardan foydalanish, hujjatlarni idora bo’limlariga o’rganish uchun berish, ma’lumotnoma va axborotlar tayyorlash, tashkilotda hujjatlarni tashkil etish va idoraviy arxivlar ahvolini o’rganish va tekshirish; tashkil etish va idoraviy arxiv ishlarini yaxshilash masalalari bo’yicha qarorlari, buyruqlari loyihalarini tayyorlashda qatnashish; idoraviy arxivlarning ilg’or ulardagi hujjatlarni hisobga olishga va uning saqlanish ahvoliga alohida e’tibor beradi. Bu davlat arxivlarining butlash istiqbolini aniqlash va idoralarda hujjatlarni saqlash bosqichida ular asralishini ta’minlash masalalarini hal qilish Davlat arxivlari tomonidan nazorat qilinadigan tashkilotlariga metodik va amaliy yordam beradi. Bunday yordam ko’rsatishni shakllari quyidagicha: 1.Umumrespublika me’yoriy hujjatlar asosida metodik ko’rsatmalar, qo’llanma ishlab chiqarishga yordam berish. 2.Hujjatlar saqlovini ta’minlash, ularni hisobga olish va qimmatdorligini ekspertiza qilish, ilmiy-ma’lumot apparatini yaratish, hujjatlardan foydalanish, yuritishdagi hujjatlarni tashkil etish masalalari bo’yicha kengashlar o’tkazish, xodimlari malakasini oshirish bo’yicha seminarlar, kurslar tashkil qilish. 24 4.Tashkilotning ekspert komissiyasi ishida, hujjatlarni davlat saqloviga tanlab olish va makulaturaga, yo’q qilishga ajratishda qatnashish. ari maxsus mablag’lar hisobiga tashkil qilingan ho’jalik hisobidagi guruhlar tashkil etadi. Ularning idoralarga hujjatlarni tartibga solishda va ish yuritishni takomillashtirishda ahamiyati kattadir. Ular shartnoma asosida tashkilotlarga pullik xizmat ko’rsatadi va hujjatlarni davlat saqloviga tanlab olishni amalga oshiradi, yig’majildlar nomenklaturasini, ish yuritish bo’yicha yo’riqnoma va boshqa qo’llanmalarini tuzadi.Tashkilotlar joriy arxivlarini va ish yuritishdagi nazoratini samarali shakli hisoblanadi. Bu tekshirishlar uning maqsad va vazifalariga qarab kompleksli yoki mavzuli bo’lishi mumkin. Idoraviy tizimlar kompleks tekshirish eng foydali tekshirish hisoblanadi. Bu tekshirish yuqori idoralar, ularga qarashli muassasalar va korxonalarni o’z ichiga oladi. Bunday organlari birgalikda o’tkazadi. Tekshirish natijalari idoralar va arxiv tashkilotlari kengashlari qo’shma majlislarida muhokama qilinadi va tegishli qaror qabul ashtirilib, unda aniq ijro etish muddati va mas’ul ijrochi ko’rsatiladi.Sho’rolar davrida arxiv tashkilotlarida besh yillik va undan uzoq davrga mo’ljallangan hamda bir yilgacha muddatga mo’ljallangan rejalar tuzilgan. Arxiv tashkilotlari chorak va oylik rejalar tuzmoqda. Shuningdek, besh yilga hisoblangan O’zbekistonda arxiv ishi rivojining kontseptsiyasi tuzilgan. Bu hujjat respublika hujjatlarning rolini orttirishga va jamiyat faoliyatining axborot bilan ta’minlanish 25 «O’zarxiv» agentligi har yili hukumatning asosiy qarorlariga amal qilib, arxiv tashkilotlari ishini kelgusi yilga rejalashtirish va joriy yilning hisoboti bo’yicha ko’rsatma ishlab chiqadi. Unda respublika bo’yicha, shuningdek, har bir arxiv tashkilotining arxiv ishini rivojlantirish bo’yicha rejalashtirilgan yildagi vazifalari ko’rsatiladi. Arxiv ishi boshqaruv idoralari ishining rejalashtirilishini ko’rib chiqamiz. "O’zarxiv" agentligi, arxiv ishi hududiy boshqarmalarining asosiy tadbirlari rejasi Keyin rejaning bo’limlari bo’yicha bu vazifalarni bajarish uchun amalga oshiriladigan tadbirlar ko’rsatiladi. Har bir tadbirdan keyin uning aniq ijrochisi va ijro qilish muddati belgilab qo’yiladi. g shakllangan taxminiy chizmasi arxiv ishini boshqaruv idoralari faoliyati yo’nalishlariga mos bo’lgan bo’limlarni nazarda tutadi. Masalan: ishi bo’yicha konferentsiyalar, kengashlar o’tkazishni; qaramog’idagi tashkilotlar o’z ichiga oladi. - " O ’ ’plamlari, arxiv ishi asosiy ko’rsatgichlari va boshqa ma’lumotnomalarni nashrga tayyorlashni muvofiqlashtirish, shuningdek, bevosita ishtirok etish tadbirlarini ko’zda tutadi. rahbarlik, tashkilotlar idoraviy arxivlari va ish yuritishdagi hujjatlarni tashkil etish ahvolini nazorat qilish, tashkilotlar ro’yxati-davlat arxivlarini butlash manbalarini tasdiqlash, ETK ishi, hujjatlarni o’z vaqtida tartibga solishni, tashkilotlarda ish yuritishni to’g’ri tashkil etishni ta’minlovchi tadbirlar rejalashtiriladi. 4. Hujjatlar saqlanshiini ta’minlash bo’yicha tashkiliy ishlar -arxiv binolarini loyihalashtirish, qurish, ta’mirlash va hujjatlarini qayta tiklash bo’limida mehnat sharoitini yaxshilash, xizmatchilar malakasini oshirish, tajriba almashish bo’yicha seminarlar o’tkazish tadbirlari rejalashtiriladi.. «O’zarxiv» 26 rlar rejasini uning Bosh direktori va arxiv ishi hududiy boshqarma rejasini boshqarma boshlig’i tasdiqlaydi.6 Davlat arxivlari yillik reja tuzadi va u choraklarga bo’linadi. Davlat arxivlarida xodimlarning shaxsiy ish rejasi va bo’linmalarning ish rejasi tuziladi. Bo’linmalarning ish rejasi asosida davlat arxivining umumiy rejasi tayyorlanadi. Rejaning bo’limlari davlat arxivi faoliyatining asosiy yo’nalishlarini aks ettiradi. Davlat arxivi rejaning chizmasi arxiv boshqarmasi rejasiga o’xshash. 1-bo’lim: «Arxivlarni hujjatlar bilan butlash, ularni qimmatdorligini 2-bo’lim: «Hujjatlar saqlovini ta’minlash». 3-bo’lim: «Mehnatni tashkil qilish va kadrlar bilan ishlash». 4-bo’lim: Arxivshunoslik, hujjatshunoslik, arxeografiya va boshqa shularga yaqin fanlar sohasida ilmiy-tadqiqot va metodik ishlar. Ular quyidagi bo’linmalardan iborat: ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish va ularning natijalarini amaliy ishlarda qo’llash; 5-bo’lim: «Ilmiy-axborot faoliyati» quyidagi bo’linmalarni o’z ichiga oladi: a) Ilmiy-axborot vositalarini tayyorlash va takomillashtirish. Bunda ilmiy- ma’lumot apparatini tayyorlash rejalashtiriladi. b) Ilmiy-axborot shakllari. Bunda hujjatlardan foydalanish bo’yicha tadbirlar 6 Alimov I. A., Bo’taev A., Arxivshunoslik. T., 1997. 27 o’limdagi bo’linmalarda qo’yilgan vazifalarni bajarish uchun zarur va aniq 6-bo’lim; b) ilmiy-axborot shakllari. 1) «O’zbekistonda istiqlolchilik harakati» nomli hujjatlar to’plamiga a r x i v h u j j a t l a r i y i g ’ ilish uchun arxiv ishini yuqori boshqarish idorasiga yuboriladi. Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar arxiv ishlari boshqarmalari, davlat arxivlari, ularning filiallari ishni rejalashtirishda «O’zarxiv» agentligining arxiv bo’limlari bo’yicha asosiy tadbirlar belgilanadi. Masalan, 1994-yilda arxiv muassasalari ishini rejalashtirish va 1993-yil hisoboti haqidagi sobiq «O’zbosharxiv»ning ko’rsatmasida rejalashtirish bo’yicha quyidagilar ko’rsatilgan: 28 Mustaqillik va bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida arxiv ishining rivojlanishini an’anaviy vazifalari murakkablashadi, yangi vazifalar vujudga keladi, qilinadi. Arxiv ishini rejalashtirishning keng doiradagi murakkab vazifalarini bajarish uchun chuqur bilimli arxivchi mutaxassislar, ya’ni hujjatlar bilan ishlash tashkilotchi, yuqori madaniyatli, ma’lumotli insonlar bo’lishi kerak. yanvar holati bo’yicha respublika arxiv tashkilotlari xodimlari shtati 1085 kishini talab qiladigan o’rinlar bo’lgan. Bulardan 179 kishi - umumiy oliy ma’lumotli bo’lib, faqat 17 kishi - maxsus arxiv ma’lumotiga ega bo’lgan tarixchi-arxivchi mutaxassisi, qolgan lavozimlarda o’rta ma’lumotli kadrlar mavjud edi. kadrlar bilan ishlashda kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash, ularning malakasini oshirish, arxiv tashkilotlarini arxiv ishi bo’yicha mutaxassislar bilan ta’minlash muhim ahamiyatga egadir. 29 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati : Alimov I. A., Bo’taev A., Arxivshunoslik. T., 1997. 2.“Oʻzarxiv” agentligi matbuot kotibi Anvarjon Aliyev 3.O’ljaeva Sh. Arxivshunoslik.O’quv qo’llanma.T.,2001 Alimov I. A., Bo’taev A., Arxivshunoslik. T., 1997. . “O’zarxiv” Agentligi axborotnomasi.-2005.-№35.-65 b. 6.Davlatov S.X., Abdalieva Z.X. Arxiv ishining nazariyasi va tarixi: O’quv qo’llanma.-T.: Arnaprint, 2009.-130 b. 8.Fayzieva R., Shomansurova R. Arxiv ishiga doir ruscha-o’zbekcha qisqacha izohli lug’at.-T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1993.-77 b.