SANOAT MAHSULOTINING SIFATI VA UNING RAQOBATBARDOSHLIGI 13.1. Sifat tushunchasi va sifatni oshirish zaruriyati Zamonaviy bozor iqtisodiyoti ishlab chiqariladigan mahsulot sifatiga kat’iy talablar kuyadi. CHunki xozirgi zamonda xar kanday firmaning omon kolishi, uning tovarlar va xizmatlar bozoridagi mustaxkam mavqei raqobatbardoshlik darajasi bilan belgilanadi. Raqobatbardoshlik ikki kursatkich - baxo va mahsulot sifatining darajasi bilan bog`liqdir. Ishlab chiqarishni erkinlashtirish davrida ikkinchi omil birinchi o`ringa kutarilmokda. CHunki sifat korxonaning obrusi va yanada gullashi xamda sifatni boshqarish - bu, barcha xodimlar, raxbardan tortib anik ish bajaruvchi uchun ishning alfa va omegasi, ya’ni avvali va oxiridir. SHu tufayli davlatning iqtisodiy, shu jumladan, sanoat siyosatida sifat masalasi muhim o`rin egallaydi. Mahsulot sifatini oshirish - bu, okibat-natijada uning miqdori, resurslarni tejash, ijtimoiy va shaxsiy extiyojlarni tularok qondirish masalasi xisoblanadi. YA’ni, xar kanday mahsulot eng yuqori texnikaviy-iqtisodiy va estetik xamda boshqa bir qator talablarga muvofiq kelishi, jaxon bozorida raqobat qilish kobiliyatiga ega bo`lishi kerak. Agar sifat muammosi xal etilmasa, ijtimoiy ishlab chiqarish va axolining tovarlarga bo`lgan extiyojlarini kondirib bulmaydi. Sifat nima? Mahsulot (ish, xizmat) sifati - muayyan shu mahsulotning xar tomondan foydalanishga mukammal ekanligini belgilovchi xususiyatlar yigindisidir. Mahsulot sifati - bu, shu mahsulotdan ma’lum maqsadda foydalanish uchun uning yaroklilik darajasi, mahsulotning xalq xujaligi extiyojlarini, iste’molchilarning talab va didlarini qondirish kobiliyatidir. Sanoat mahsuloti sifati tarmoqning, korxona (firma)ning faoliyatini rejalashtirishda va uni aniqlashda kuldaniladigan asosiy kursatkichlardan biri xisoblanadi. Unda mehnatni tashkil qilish, uning jixozlanish darajasi, mutaxassislarning malakasi, ishlab chiqarishni boshqarishning xolati ifodalanadi. Mahsulot sifati iqtisodiy jixatdan iste’mol kiymatining ulchovi va foydalanish darajasi ko`rinishida namoyon buladi. Mahsulot sifati iqtisodiy kategoriya bo`lib, ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarning munosabatlarini, sifatli mahsulot ishlab chiqarish, reja topshiriklarini bajarish xamda mahsulotga baxo belgilash buyicha korxonaning davlat bilan munosabatlarini ifoda etadi. Undan tashqari, mahsulot sifati korxonalar o`rtasidagi sifatli mahsulot uchun moddiy rag`batlantirish va sifatsiz mahsulot ishlab chiqarilgani uchun moddiy javobgarlikka tortish buyycha munosabatlarni ifodalaydi. Mahsulot sifati texnika taraqqiyotining sur’atlarini, mehnat unumdorligini va shu orqali ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini ta’riflovchi iqtisodiy kategoriyadir. Mahsulot sifatini muntazam ravishda yaxshilash iqtisodiyotni rivojlantirishning zarur sharti, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xalq farovonligini ustirishning asosiy omillaridan biri xisoblanadi. Mahsulotning miqdori va sifati uzaro dialektik bog`liqdir. Yuqori sifatli mahsulot sifatsiz tayyorlangan mahsulotga nisbatan jamiyat extiyojlarini yuqorirok darajada qondirishga kodir. Demak, mahsulot sifatini yaxshilash ishlab chiqarish hajmini qushimcha. xarajatlarsiz oshirish, demakdir. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati va miqdorining uzaro bog`liqligi mahsulot sifatini oshirish, jamiyat extiyojlarini tula qondirishga. imkon beradi, mamlakatimiz ishlab chiqaruvchi kuchlari usishining muxdm omili bo`lib xizmat qiladi. Sifatli mahsulot doimo uz xaridorlariga ega. Xozirgi davrda mazkur talab kondirilgandagina mahsulotni dunyo bozoriga chiqarish mumkin. Bu esa, uz navbatida, mamlakatga eksportdan keladigan valyuta tushumini kupaytirish orqali yangi texnika va texnologiyalar sotib olish, ishlab chiqarish hajmini kengaytirish, samaradorligini oshirish imkonini beradi. Yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishga va uni sotishga erishgan korxona (firma) uz ishlab chiqarish saloxiyatini yanada yuqsaltirish imkoniyatiga ega buladi. Bunday sub’ektlarning kupayishi esa mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy omillaridan biri xisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyotining tarakkiy etishi esa, uning axolisini daromadlari va demak, turmush darajasining xam yuqsalishiga olib keladi. Natijada sifatli mahsulot va yuqori darajada kursatilgan xizmatlarga talab kupayadi. YA’ni, sifatli mahsulot (taklif) uzining sifatli iste’molchisi (talab)ni yaratadi. Pirovardida jamiyatda yanada yuqorirok darajada iqtisodiy usish ta’minlanadi. Mahsulotning sifat kursatkichlari va ularni baxolash usullari Sanoat ishlab chiqarishi uz mahsulotlarining goyat turli-tumanligi bilan tavsiflanadi. Bu mahsulotlar tabiiy xususiyatlariga kura, xar xil me’yor va xilma-xil sifat kursatkichlariga ega. Lekin, ma’lum sanoat mahsulotlarining muayyan guruhi uchun umumiy kursatkichlar ishlatilishi, boshqa guruhi uchun esa uziga xos kursatkichlar kullanilishi mumkin. Mahsulot sifatiga va uning texnikaviy xususiyatlariga baxo berish uchun quyidagi kursatkichlar tizimi qullaniladi: Iste’mol qilish xususiyatlari buyicha talabni qondirish kursatkichlari. Bunday kursatkichlar mahsulotdan tayinli, belgilangan ravishda foydalanish natijasida kerakli (zaruriy) samarani tavsiflaydi. Ishlab chiqarish - texnik vazifani bajaruvchi mahsulot uchun mehnat unumdorligi kursatkichi xizmat qilishi mumkin. U baxolanayotgan mahsulot yordami bilan kanday xajmdagi mahsulotni tayyorlash yoki ma’lum davr ichida kanday xajmdagi ishlab chiqarish, xizmat kursatishi mumkinligini ifodalaydi. Mustaxkamlik kursatkichlari - buyumlarning buzilmasligi, yaxshi saklanishi, ta’mirlashga qulayligi, shuningdek, chidamliligidir. Mashina va ulchov asboblarining sifati ularning mustaxkamligiga va uzoq ishlash kobiliyatiga qarab aniklanadi. Xar bir buyumning mustaxkamligi muljallangan muddatda, uz xizmat parametrlarini uzgartirmay, zimmasiga yuqlatilgan vazifalarni boshqarish; vositaning, ya’ni kurolning ishlash muddati — muljallangan vaqtda ishlash kobiliyatini uzgartirmaslik xususiyatidir. Texnologik kursatkichlar mahsulotni tayyorlash va ta’mirlash jarayonida yuqori mehnat unumdorligini ta’minlash uchun konstruktor -texnologik echimlar samaradorligini ifodalovchi kursatkichlardir. Aynan texnika va texnologiya yordamida mahsulot ishlab chiqarishning ommaviyligi, material xarajatlarini, mablag`lar, mehnat va vaqtni oqilona taqsimlash ta’minlanadi. Standartlashtirish va unifikatsiyalash kursatkichlari — mahsulotning standartli, unifikatsiyalashgan va original, ya’ni ajoyib, ajralmas qismlar bilan kondirilganligi, tuydirilganligi, shuningdek, boshqa buyumlarga nisbatan unifikatsiyalashganlik darajasi. Ular traktorni boshqarish uchun kerak bo`lgan kuchlar, muzlatgichda dastakning joylashishi, xarorat, namlik, yoruglik, shovkin, vibratsiya, nurlanish, yonuvchi mahsulotlarda uchar gazi va suv bugining yigilishi bo`lishi mumkin. Ergonomik kursatkichlar insonning buyum bilan munosabatini va bu buyumdan foydalanishda ruy beradigan gigienik, fiziologik va ruxiy xususiyatlar majmuini aks ettiradi. Estetik kursatkichlar buyumlarning badiiy-konstruktorlik xususiyatlarini ifodalaydi. Ular buyumning tovar kiyofasi jonliligini, shaklining ma’kulligini, kompozitsiyaning butunliligini, mukammal bajarilganliligini va barqaror ligini tavsiflaydilar. Transportabellik kursatkichlari mahsulotning tashish uchun moslashganligini ifodalaydi. Patent-xuquqiy kursatkichlar mahsulotning patentli ximoyasini va patentli sarxilligini (asilligini) tavsiflaydi va raqobatbordoshligini aniqlashda muhim omil xisoblanadi. Patent-xuquqiy kursatkichlarni aniqlashda buyumlarda yangi texnik omillar borligini, shuningdek, mamlakatda patentlar bilan ximoyalangan echimlarni xisobga olish kerak buladi. Ekologik kursatkichlar atrof-muxitga xavfli ta’sir kursatish darajasi. U mahsulotni ekspluatatsiya qilish yoki iste’mol qilishda. yuzaga keladi. Masalan, zararli qotishmalarning bo`lishi, mahsulotni saklash, tashish va iste’mol qilishda zararli qismlar, gazlar va nurlarni chiqarish mumkinligi. Xavfsizlik kursatkichlari — xaridor va xizmat kursatuvchi xodimlarning xavfsizligi uchun mahsulot xususiyatlarini tavsiflaydi, ya’ni mahsulotni montaj qilish, xizmat kursatish, ta’mirlash, saklash, tashish, iste’mol qilishda. xavfsizlikni ta’minlaydilar. Yuqorida kayd kilib utilgan kursatkichlarning yigindisi mahsulot sifatini tashkil etadi. Buyum mustaxkam (pishik), estetik jixatdan kuzni kamashtiradigan, uz vazifasini yaxshi bajaradigan bo`lishi lozim. Lekin, yuqorida kayd etilgan kursatkichlardan tashqari buyumning baxosi xam muhim. CHunki iqtisodiy optimal sifat masalasi baxo bilan chambarchas bog`liqdir. Xaridor buyum sotib olganda buyum baxosi u ega bo`lgan xossalar tuplamini koplashini bilish uchun ularni doimo takkoslaydi. Iqtisodiy optimal sifat deganda, sifat va xarajat nisbati yoki sifat birligining baxosi tushuniladi va u quyidagi formula bilan xisoblanadi: Kopt - Xe Bu erda: Kopt — iqtisodiy optimal sifat; Bs - buyum sifati; X s - buyumni sotib olish va ekspluatatsiya qilish xarajatlari, sum. Formulaning maxrajini aniqlash murakkab emas, chunki u buyumning sotish baxosini, ekspluatatsiya, ta’mirlash va utilizatsiya qilish xarajatlarini uz ichiga oladi. Formula suratini aniqlash esa, kiyinrok kechadi, chunki buyumning sifati juda kup va turli - tuman kursatkichlardan iborat. Bu bilan aloxida fan «Kvalametriya» shug`ullanadi. U sifatni son jixatdan, ya’ni bir sumlik xarajatta buyum sifati birligi usishini baxolashning etarli darajada ma’kul usulini ishlab chiqqan . Demak, xozirgi zamon ishlab chiqarishi sharoitida mahsulot sifati — korxona (firma) samaradorligining, rentabelligining muhim tarkibiy qismidir. SHu sababli unga doimo e’tibor bermoq zarur. Sifat bilan barcha - korxona direktoridan tortib, anik ish bajaruvchigacha shugullanishi kerak. Sifatni ta’minlash, loyihalash, saklash buyicha barcha jarayonlar sifatni boshqarish tizimiga birlashtirilgan. 13.2. Mahsulot sifatini boshqarish va uni oshirish yullari Har kanday ishlab chiqarishni rivojlantirish va yuqsak darajaga kutarish uchun uni boshqarish kerak. «Boshqarish» iborasini mahsulot sifatiga kullaganda, mahsulot sifati va uning raqobatbardoshligini doimiy nazorat qilish, uning belgilovchi shartlari va omillarini maqsadga muvofiq ta’sir kildirish yullari bilan mahsulot sifatini loyihalashtirish, ishlab chiqarish va foydalanishda uning zaurur darajada urnatilishini, ta’minlanishini va saklanishini tushunmok kerak. Mahsulotning sifatini boshqarish operatsiyalari muxandis-texnik, tashkiliy- texnologik, nazorat va boshqa jarayonlarning uzaro bog`liqligi majmuasini tashkil etuvchi tartib doirasida olib boriladi. Mahsulot sifatini boshqarish jarayoni quyidagi operatsiyalardan iborat: - mahsulot sifati darajasini belgilash; - mahsulot sifatiga ta’sir kursatuvchi buyum va uni ishlab chiqarish jarayonining faoliyati tugrisidagi axborotlarni yigish va o`rganish; - mahsulot sifatini boshqarish tugrisida qaror qabul qilish va ob’ektga ta’sir kursatishga tayyorlanish; - boshqaruvga tegishli buyruklarni berish; - boshqarish natijasida mahsulot sifatining uzgarishi xaqidagi axborotlarni yigish va taxlil qilish. Mahsulot sifatini boshqarishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: - mahsulotning texnikaviy darajasi va sifatini uzoq muddatlarga chamalash; - mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirish va bashorat qilish; - mahsulot sifatini attestatsiya qilish; - mahsulot loyihasini chizish va ishlab chiqarishga joriy etish; - mahsulot sifatini moddiy-texnik tomondan ta’minlash; - ishlab chiqarishni texnologik tayyorlash; - mahsulot sifatini ulchashni tashkil etish; - mutaxassislarni tanlash, joylashtirish, ukitish va tarbiyalash; - sifatli mahsulot ishlab chiqarish darajasini bir tekisda olib borish; - ishlab chiqarish vositalarini saklash, ta’mirlashni tashkil etish; - mahsulot sifatini oshirishni rag`batlantirish; - mahsulot sifatini nazorat qilish; - standartlarga, ulchash vositalariga va texnik shartlarga rioya qilish; - mahsulot sifatini boshqarish xuquqini ta’minlash. Mahsulot sifatini boshqarish uning xossalari, texnologik jarayonlarning ixtisoslashtirish xususiyatlari, ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari va usullarini xisobga olgan xolda bajariladi. Mahsulot sifatini yaxshilashga oid vazifalar va tadbirlar tuzilayotganda ularni amalga oshirish imkoniyatlari va maqsadga muvofikligi texnikaviy- iqtisodiy jixatdan asoslanadi. Buning uchun quyidagilar asos kilib olinadi: - ishlab chiqarilgan mahsulot sifatiga bo`lgan talablar va kelgusida uni takomillashtirish imkoniyatlari; - mahsulotning sifat darajasini baxolash; - ishlab chiqarilgan mahsulotda uchragan nuksonlarni yuzaga chiqarish va taxlil etish; - laboratoriyadan utkazilgan sinov natijalari, iste’molchilar tomonidan yuborilgan norozilik xujjatlari, texnikaviy nazorat va ma’lumotlar; - ilgor korxonalarning mahsulotlari bilan takkoslash. Mahsulot sifatini yaxshilashga oid tadbirlar majmuasiga quyidagilar kiradi: - mahsulotning sifat kursatkichlarini yaxshilashga qaratilgan asosiy tajriba va loyihalashtirish ishlari xamda tashkiliy-texnikaviy tadbirlar; - ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasini takomillashtirishga oid tadbirlar; - xomashyo va materiallar sifatini oshirish buyicha ta’minlovchilarga kuyiladigan talablar; - mahsulot sifatini oshirish buyicha utkaziladigan ilmiy-tadqiqot, tajriba va loyihalashtirish yuzasidan ilmiy-tekshirish, loyihalashtirish tashkilotlariga beriladigan topshiriklar; - texnikaviy xujjatlarni yaxshilash tadbirlari: - texnologik intizomga rioya qilishni tekshirish sharoiti, ishlab chiqarishni ulchov asboblari bilan ta’minlash, ularning anik ishlashini kuzatib turish tadbirlari; - standartlarni uzlashtirish, ularga rioya qilish, buyumlarni unifikatsiyalashtirish, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish, nuksonlarning oldini olish va iste’molchilar tomonidan buladigan noroziliklarni kamaytirish buyicha tadbirlar. Bu kabi tadbirlar uz vaqtida bajarilishini tula-tukis ta’minlash uchun ularning bajarilish muddatlari, mas’ul kishilar, muayyan xarajatlar va ularning iqtisodiy samaradorligi, raqobatbardoshligi xamda boshqa kursatkichlar aniklanadi. Ma’lumki, raqobat va raqobatbardoshlik o`rtasida dialektik alokadorlik mavjud bo`lib, biri ikkinchisidan kelib chikadi. Raqobat korxona (firma)larni raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga va xizmatlar kursatishga undaydi. Raqobatbardoshlik nisbiy ulchov bo`lib, xususiyati shundan iboratki, uni raqobat predmeti (mahsulot raqobatbardoshligi)ga nisbatan xam qullash mumkin. Mahsulotning raqobatbardoshligi deganda, iste’molchining anik extiyojlarini qondirish va uni xarid qilish xamda keyinchalik undan foydalanish uchun sarflanadigan xarajatlar darajalari buyicha uni, ya’ni mahsulot boshqa shunday tovarlardan ajralib turadigan tavsiflar yigindisi tushuniladi. Mahsulotning raqobatbardoshligi - biror bir firma tomonidan ishlab chiqarilgan, raqobatchi firmalarning xuddi shunday tovarlariga karaganda yaxshirok iste’mol xususiyatlari va texnik-iqtisodiy parametrlariga ega bo`lgan tovarlarning iste’molchilar tomonidan ajratib olinish «kobiliyati»dir. Raqobatbardoshlik aynan bozorda kuzatiladi va tovarlarning iste’molchi extiyojlariga muvofiq kelishi solishtirib va tekshirib quriladi. Ana shunda tovarning raqobatbardoshligi real xaridni amalga oshirayotgan xaridor uchun jozibadorlik darajasini kursatadi. 13.3. Standartlashtirish, sertifikatlashtirish, attestatsiya va nazorat qilish Mahsulot sifati muammosiga tegishli masalalardan biri standartlashtirishdir. Standartlashtirish - standartlarni belgilash va qullash jarayoni. U normal ijodiy faoliyat bo`lib, sifatning optimal kursatkichlarini, mahsulotning parametrik katorlarini, nazorat qilish, sinash usullari va xokazolarni ishlab chikishni va kat’i belgalashni uz ichiga oladi. Standartlashtirish mahsulot sifatini boshqarishning tashkiliy va normativ asosi xisoblanadi. U barcha normalarni standart, yuriknoma, mahsulotni asoslash uchun kerakli shartlar usuli kabi xujjatlarda aks ettiradi. Standartlashtirishning eng muhim ahamiyati shundaki, u ishlab chiqarishning rivojlanish sur’ati va darajasiga zaruriy ta’sir kursatadi. Buning uchun esa standartlash fan va texnika xamda amaliy tajribalarning oxirgi yutuqlariga tayanadi. Uzbekistonda standartlashtirish milliy iqtisodiyotni boshqarish va tashkil etish bilan chambarchas bog`liq. Standarlashning asosiy, eng muhim vazifasi xalq xujaligi, axoli, mamlakat mudofaasi uchun tayyorlanadigan mahsulotlarga yuqori talablar belgilovchi normativ -texnik xujjatlar tizimini yaratish xamda ushbu xujjatdan tugri foydalanishni nazorat qilishdan iborat. Xdrakatdagi, mavjud standartlashtirish tizimi quyidagilarni ishlab chikishga. va doimiy faol xolatda bo`lishiga imkoniyat yaratadi: - yagona texnik til; - mahsulotning muhim texnik tavsifining unifikatsiyalashgan katorlari, ya’ni ulcham ayirmasi (kuyim va tushish, kuchlanish, tez-tez qaytalanish va boshqalar); - umummashinasozlikda ishlatiladigan buyumlarning tiporazmer katorlari va namunali konstruksiyalari (podshipniklar, krepej, kesuvchi asboblar va boshqalar); - texnik-iqtisodiy axborotlar klassifikatorlari tizimi; - materiallar va moddalar xossalari tugrisida anik ma’lumotlar beradigan dalillarni. Uzbekiston standartlash tizimi xalqaro , regional va milliy tizimlar bilan uygunlashishi va quyidagilarni ta’minlashi lozim: - sifat va mahsulot nomenklaturasi, xizmat va jarayonlar, insonlarning xayoti va sogligi, atrof-muxitni muxofaza qilish masalalari buyicha iste’molchilar va davlat manfaatlarini; - mahsulot mos kelishining uzaro almashuvi, ya’ni bir-birini almashtira olishini; - inson va moddiy resurslarni tejashga kumaklashish xamda ishlab chiqarishning iqtisodiy kursatkichlarini yaxshilashni; - ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar va yirik loyihalarning normativ- texnik bazasini yaratishni; - ishlab chiqarishda va savdoda texnik tusiklarni bartaraf etishni, dunyo bozorida mahsulot raqobatbardoshligini, xalqaro mehnat taksimotida samarali katnashishini va x.k.larni ta’minlashi kerak.