Asiklik aminokislotalar va ularning tibbiyotda qo'llanadigan preparatlari Darsning maqsadi: Glutamin kislota, Aminalon, Sistein, Metionin, Aminokapron kislota, Metilmetioninsulfoniy xlorid, Atsetilsistein haqidagi ma’lumotlarni o’rganish. Nazariy ma’lumotlar: Molekula tuzilishida bir vaqtning o‘zida qarama-qarshi xossaga ega bo’lgan asos xossali amin va kislota xossali karboksil guruhlarini saqlagan organik birikmalar aminokislotalar deb ataladi. Shuning uchun ham aminokislotalar amfoter xossaga ega bo’lib, ular ham kislota, ham asos xossalarini namoyon qiladi. Aminokislotalardagi amin guruhlarining karboksil guruhiga nisbatan tutgan o'rni (holati)ga qarab, ular α,β, y va hokazo aminokislotalarga bo’linadi: O'simlik va hayvon oqsillarining tarkibiga kiruvchi barcha aminokislotalar α- aminokislotalardan iborat bo'lib, ular L-izomer holida bo'ladi. Monoaminokarbon kislotalar suvli eritmalarida ulardagi karboksil va aminoguruhlarning o'zaro neytrallanishi natijasida ichki tuzlar hosil qiladi. Bu ichki tuz molekulasi bipolar, ya’ni ikki qarama-qarshi zaryadli ion holida bo'ladi deb tushuniladi: Aminokislotalar ham karbon kislotalarga o'xshab spirtlar bilan murakkab efirlar hosil qiladi. Ulaming og‘ir metall tuzlari bilan hosil qilgan ichki kompleks tuzlaridan preparatlaming chinligini aniqlashda foydalaniladi. Masalan, aminokislotalar mis (II) sulfat ta’sirida ko‘k rangii ichki kompleks tuz hosil qiladi. Bunda mis faqat karboksildagi vodorod atomi o‘miga birikibgina qolmay, balki kislotadagi azot atomi bilan ham bog‘langan bo'ladi. Mis va azot atomlari o'rtasidagi bog1, azotning erkin elektronlar jufti hisobiga koordinatsion bog‘dir. Buni β- aminopropion kislotaning mis bilan bo’lgan tuzi misolida quyidagicha ifodalash mumkin: Aminokislotalarning barchasi atsetilsisteindan tashqari ularga xos va umumiy reaksiya sifati Ningidrin bilan ko‘k-binafsha rangli birikma hosil qiladi. Ningidrin reaksiyasini amalga oshirish uchun aminokislotalarning suvdagi eritmasiga ningidrin (I) eritmasi qo‘shib isitiladi. Bunda reaksiya natijasida avval diketoksigidrinden (II), ammiak va aldegid (ikki asosli aminokislotalarda aldegidokislotalar) hosil bo’ladi. Keyinchalik hosil bo’lgan diketoksigidrinden, ammiak va ningidrinning reaksiyaga kirishmay qolgan qismi tezlik bilan o‘zaro reaksiyaga kirishib, ko‘k- binafsha rangli diketogidrindenketogidrinaminning ammoniyli tuzini (III) hosil qiladi. Reaksiyani glutamin kislota misolida quyidagi kimyoviy tenglama bo‘yicha ifodalash mumkin: Bu reaksiya bo'yicha aminolonning chinligini yupqa qatlam xromatografiya usulida aniqlash tavsiya qilinadi. Buning uchun avval aminalonni «silufol» plastinkasigaxromatogrammasi olinadi, so'ngra esa unga 0,2 % ningidrinning suvdagi eritmasidan purkab, qizil-jigar rangii dog‘ holida aniqlanadi. Bu yerda shuni ham aytib o'tish kerakki, ningidrin reaksiyasi aminokislotalarga xususiy reaksiya bo'lmasdan, balki ningidrin birlamchi amin hosilalari, turli kislotalarning gidrazidlari va boshqa ba’zi moddalar bilan ham rangii birikmalar hosil qiladi. Aminokislotalaming mis (II) sulfat bilan to‘q ko‘k yoki ko‘kbinafsha rangii kompleks birikmalar hosil qilishidan ham ularning chinligini aniqlashda foydalaniladi. Masalan, glutamin kislotaning natriy gidroksid ta’sirida hosil qilgan natriyli tuzi mis (II)-sulfat bilan to‘q-ko‘k rangii metioninning ammiak eritmasida eritib olingan ammoniyli tuzi esa binafsha rangii cho‘kma hosil qiladi. Aminokislotalaming mis bilan hosil qiladigan kompleks tuzini quyidagi umumiy reaksiya bilan ifodalash mumkin: Amaliy tavsiyalar. Talabalar ma’ruzada o’rganilgan manbalar asosida asiklik aminokislotalar va ularning tibbiyotda qo'llanadigan preparatlari hamda aminokislotalarning kimyoviy formulalari, qisqartma belgilanishi kimyoviy farmakologiyasi va kinetikasi haqidagi ma’lumotlarni o’rganib amaliy mashg’ulot daftarlariga qayd etish tavsiya qilinadi.