Asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar Reja: 1. Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo‘llaniladigan asosiy ko‘rsatkichlar. 2. YAlpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari. 3. YAIMni ishlab chiqarish uslubida aniqlash. 4. YAIMni xarajatlar bo‘yicha hisoblash. 5. YAIMni daromadlar bo‘yicha hisoblash. Tayanch iboralar: milliy iqtisodiyot, makroko‘rsatkichlar, YAIM, YAMM, MXT, rezidentlar, qo‘shilgan qiymat, YAIMni hisoblash usullari, makroiqtisodiy ayniyatlar, nominal YAIM, real YAIM, deflyator, iste’mol narxlar indeksi. 2.1. Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo‘llaniladigan asosiy ko‘rsatkichlar Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilishda quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi:  YAlpi ichki mahsulot (YAIM), Sof ichki mahsulot (SIM), Yalpi milliy daromad (YAMD), Sof milliy daroimad (SMD), Shaxsiy daromad (SHD), Shaxsiy tasarrufidagi daromad (SHTD), Iste’mol (S), Jamg‘arish (S) ko‘rsatkichlarining hajmi va o‘sish sur’atlari;  iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi;  mamlakat eksporti va importi hajmi, tarkibi, YAIMdagi ulushi va o‘sish suratlari;  resurslardan foydalanishning samaradorligini xarakterlovchi ko‘rsatkichlar (Mehnat unumdorligi, Fond qaytimi);  davlat byudjeti taqchilligi, deflyator, iste’mol baholari indeksi, inflyasiyaning o‘sish sur’atlari;  ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan bandlik darajasi;  aholining moddiy ne’matlar va xizmatlar iste’moli hajmi, ularning jamg‘armalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar. Davlat byudjeti taqchilligi va inflyasiya surati kabi ko‘rsatkichlar umumiy makroiqtisodiy vaziyatga baho berishda qo‘llanilsa, YAIM, SIM, YAMD, SMD, SHD, SHTD, S, S ko‘rsatkichlari milliy ishlab chiqarishning parametrlarini va dinamikasini tahlil etishda foydalaniladi. 2.2. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari 1993 yilda qabul qilingan BMT MHTning yangi talqiniga ko‘ra, YAlpi ichki mahsulot (YAIM) asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkich hisoblanadi. YAIM – mamlakat rezidentlari tomonidan ma’lum muddat davomida ishlab chiqarilgan pirovard tovarlar va xizmatlar bozor baholarininng umumiy yig‘indisidan iborat. Boshqa bir ta’rifga ko‘ra YAIM – mamlakat hududida ma’lum muddat davomida yangidan yaratilgan qiymatlar yig‘indisidir. YAIMning «ichki» deb atalishiga sabab uning mamlakat rezidentlari tomonidan yaratilishidir. Rezident deganda, faqatgina mamlakatning yuridik va jismoniy shaxslari tushunilmaydi. Chunki mamlakat yuridik shaxsi boshqa mamlakat hududida bir yildan ortiq faoliyat yuritsa o‘sha mamlakat rezidenti deb qaraladi. YAIM uch xil usul bilan hioblanadi: 1) ishlab chiqarish usuli; 2) xarajatlar usuli; 3) daromadlar usuli. Har uchala usul bilan hisoblangan YAIM ko‘rsatkichi hajmi statistik xatolar istisno etilganda o‘zaro teng bo‘lishi lozim. Shu birga-birga har uchala usul bilan YAIM ko‘rsatkichni hisoblashda o‘ziga xos talablarga amal qilinishi talab etiladi. 2.3. YAIMni ishlab chiqarish usulida aniqlash Ishlab chiqarish usulida hisoblangan YAIM yakuniy tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishning turli bosqichlarida qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi sifatida aniqlanadi. YAIMni bu usulda aniqlash statistik jihatdan qulay bo‘lishi bilan birga uni hisoblashning muhim shartiga amal qilish, ya’ni bir qiymatni ikki bor hisobga olish, yoki oraliq mahsulot qiymatini YAIMga kiritib yuborishning oldini oladi. Qo‘shilgan qiymat tovar va xizmatlarning sotish bahosi bilan ularni ishlab chiqarish uchun foydalanilgan xom ashyo va materiallarni sotib olishga qilingan xarajatlar o‘rtasidagi farq ko‘rinishida aniqlanadi. 2.1-jadval O‘zbekistonda YAIMning tarmoqlar tarkibi, (joriy narxlarda, mlrd. so‘m) 1995y. 2000y. 2005y. 2010y. 2016y.* I. YAIM, jami 302,8 3 255,6 15 923,4 62 388,3 199 325,1 shu jumladan: - yalpi qo‘shilgan qiymat 263,0 2 848,0 14 233,3 56 671,4 182 071,9 - mahsulotlarga sof soliqlar 39,8 407,6 1 690,1 5 716,9 17 253,2 II. Yalpi qo‘shilgan qiymat 263,0 2 848,0 14 233,3 56 671,4 182 071,9 - qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligi 85,1 978,5 4 192,8 11 201,0 32 048,1 - sanoat 51,7 462,4 3 370,9 15 114,8 46 708,7 - qurilish 21,4 196,2 771,1 3 760,5 13 112,2 - xizmatlar 104,8 1 210,9 5 898,5 26 595,1 90 202,9 - savdo, yashash va ovqatlanish bo‘yicha xizmatlar 23,1 351,6 1 400,2 5 982,7 19 137,3 - tashish va saqlash, axborot va aloqa 22,1 250,6 1 676,7 7 337,7 22 745,8 - boshqa xizmat tarmoqlari 59,6 608,7 2 821,6 13 274,7 48 319,8 Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasi ma’lumotlari. 2.1-jadval ma’lumotlariga tayangan holda O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan YAIMning tarmoq tuzilishini ko‘rib chiqamiz. 2016 yilda YAIMning 25,6 foizi sanoat tarmoqlarida, 17,6 foizi qishloq xo‘jaligida, 7,2 foizi qurilish sohasida va 49,5 foizi xizmat ko‘rsatish sohasida yaratildi. Iqtisodiyot rivojlanishi, real sektorda ishlab chiqarish samaradorligi oshib borishi bilan sanoat va ayniqsa xizmat ko‘rsatish sohalarining YAIMdagi ulushi ortib borilishi jahon iqtisodiy tarixida kuzatilgan hodisadir. O‘zbekiston Respublikasida o‘tgan yillarda sanoat tarmoqlarining YAIMdagi ulushi ortib borayotganligi progressiv tarkibiy siljishdan dalolat beradi. Qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi ko‘rinishida hisoblangan YAIM tarkibiga sof bilvosita soliqlar, ya’ni davlat byudjetiga tushgan qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i va bojxona boji to‘lovlari bilvosita soliqlar bilan davlat byudjetidan ishlab chiqaruvchilarga berilgan subsidiyalar o‘rtasidagi farq ham qo‘shiladi. 2.4. YAIMni xarajatlar bo‘yicha hisoblash Bu usul yakuniy foydalanish usuli deb ham yuritilib, unda YAIMni hisoblash uchun yakuniy mahsulotlarni sotib olishga qilingan barcha xarajatlar o‘zaro qo‘shib chiqiladi. Bu xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: Uy xo‘jaliklarining iste’mol xarajatlari (S); Yalpi ichki xususiy investitsiya xarajatlari (I); Tovar va xizmatlarning davlat xaridi (G); Sof eksport (Xp); mamlakatning import va eksport operatsiyalari bo‘yicha xarajatlar o‘rtasidagi farq. YAIMni xarajatlar orqali hisoblash formulasini quyidagicha tasvirlash mumkin: YAIM = S + I + G + Xp O‘zbekiston Respublikasida yaratilgan YAIMning foydalanish (xarajatlarga ko‘ra) tarkibi tahlili (2.2-jadval) shuni ko‘rsatadiki uy xo‘jaliklarining iste’mol xarajatlari YAIM tarkibidagi eng salmoqli komponent ekan. Bu ko‘rsatkichning YAIMdagi ulushiga ko‘ra O‘zbekiston Rossiya Federatsiyasi, YAponiya va Fransiya davlatlariga yaqin turadi. YAlpi jamg‘arish, yoki yalpi investitsiyalar ulushi kattaligi bo‘yicha ikkinchi komponent bo‘lib 2016 yilda YAIMning 24,9 %ini (shu jumladan asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar 27,8 %ni, zahiralarning o‘zgarishi -2,9 % ni tashkil etgan. 2.2-jadval. YAIMning foydalanish tarkibi, foizda 1991y. 1995y. 2000y. 2005y. 2010y. 2016y. YAIM – jami (foizda) 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Yakuniy iste’mol xarajatlari 77,0 72,9 80,6 64,3 64,8 74,4 - uy xo‘jaliklari; 54,9 50,1 60,9 47,4 47,9 57,5 - davlat boshqaruv organlari; 20,7 22,3 18,7 15,9 15,8 16,1 - uy xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatayotgan nobozor tashkilotlari; 1,4 0,5 1,0 1,0 1,1 0,8 Yalpi jamg‘arish 26,8 24,2 19,6 28,0 26,6 24,9 - asosiy kapitalning yalpi jamg‘arilishi; 25,1 33,0 24,0 22,0 27,3 27,8 - moddiy aylanma vositalari zahirasining o‘zgarishi; 1,7 -8,8 -4,4 6,0 -0,7 -2,9 Tovar va xizmatlar eksport- importi saldosi -3,8 2,9 -0,2 7,7 8,6 0,7 - eksport; 35,3 31,6 26,5 37,9 33,1 18,8 - import; 39,1 28,7 26,7 30,2 24,5 18,1 Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasi ma’lumotlari. 2.5. YAIMni daromadlar (taqsimot usuli) bo‘yicha hisoblash YAIMni daromadlar bo‘yicha aniqlashda yakuniy mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida rezident - ishlab chiqarish birliklari tomonidan, qo‘shilgan qiymatlar hisobidan, to‘langan dastlabki daromadlar qo‘shib chiqiladi. YAIMni daromadlari yig‘indisi ko‘rinishida hisoblashda asosan quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi: - sof bilvostia soliqlar (Tn); - yollanma ishchilarning ish haqlari (W) va ijtimoiy sug‘urta ajratmalari; - Korporatsiyalarning yalpi foydasi + nokorporativ korxonalar daromadi (R). R = Korporatsiyalarning sof foydasi (R1) + nokorporativ korxonalar sof daromadlari (R2) + amortizatsiya (A); YAIMni daromadlar ko‘rinishida yalpi qo‘shilgan qiymatni ko‘rsatilgan uch guruhga bo‘lib topish mumkin: YAIM = Tn + W+R Xarajatlar va daromadlar ko‘rinishida hisoblab topilgan YAIM hajmi o‘zaro mos keladi. Chunki milliy iqtisodiyot doirasida bir sub’ekt tomonidan qilingan har qanday xarajat ikkinchi sub’ekt uchun daromad bo‘lib tushadi. 2.6. Milliy hisobchilik tizimidagi boshqa ko‘rsatkichlar va ular o‘rtasidagi nisbat YAMD – mamlakat rezidentlari tomonidan, mamlakatda va mamlakat tashqarisida, ishlab chiqarishda ishtirok etish va mulkdan olgan boshlang‘ich daromadlari yig‘indisidir. YAMD = YAIM + mamlakat rezidentlaroi tomonidan xorijdan olingan daromadlari - norezidentlarning mamlakatdan xorijga jo‘natgan daromadlari Sof ichki mahsulot (SIM) va Sof milliy daromad (SMD) ko‘rsatkichlari YAIM va YAMD ko‘rsatkichlaridan amortizatsiya (iste’mol qilingan asosiy kapital) summasi miqdoriga farq qiladi. SIM = YAIM - A SMD = YAMD - A Makroiqtisodiy tahlilda shuningdek MHTga kirmagan SHaxsiy daromad (SHD) ko‘rsaikichi ham qo‘laniladi. SHD = SMD – [ISA (Ijtimoiy sug‘urta ajratmalari) + T (bilvosita soliqlar) + R1.1 (korporatsiya foydasiga soliqlar) + R1.3 (Korporatsiya-larning taqsimlanmagan foydasi + biznesning foiz daromadlari ] + transfert to‘lovlari (TR) + foizlar ko‘rinishida olingan shaxsiy daromad Foizlar ko‘rinishida aholi olgan daromadga davlat qarzlari bo‘yicha olingan foiz daromadlari ham kiritiladi. SHTD uy xo‘jaliklari tomonidan iste’mol (C) va jamg‘arish (S) uchun ishlatiladi. SHTD =C + S YAMTD= YAMD + Xorijdan olingan sof transfertlar Xorijdan olingan sof transfertlar = Mamlakat tashqarisidan olingan transfertlar – Mamlakatdan tashqariga berilgan transfertlar) YAMTD= YAkuniy iste’mol +Milliy jamg‘armalar YAkuniy iste’mol uy xo‘jaliklarining iste’mol xarajatlaridan tashqari hukumatning iste’molga xarajatlarini ham o‘z ichiga oladi. 2.7. Asosiy makroiqtisodiy ayniyatlar Turli makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, yoki ko‘rsatkichlar guruhlari o‘rtasidagi mavjud bo‘ladigan, yoki mavjud bo‘lishi iqtisodiy qonuniyat hisoblagan o‘zaro tenglikka makroiqtisodiy ayniyat deyiladi. Xarajatlar va daromadlar ko‘rinishida hisoblangan YAIM ko‘rsatkichlarining o‘zaro tengligi asosiy makroiqtisodiy ayniyat hisoblanadi. Y= C+ I + G + Xn Ikkinchi bir makroiqtisodiy ayniyat investitsiyalar va jamg‘armalar o‘rtasidagi tenglik hisoblanadi. Aytaylik, mamlakat iqtisodiyoti ochiq, ya’ni eksport-import aloqalari yo‘lga qo‘yilgan, soliq solish va transfert to‘lovlari ko‘rinishida davlat aralashuvi mavjud bo‘lsin. Bunday holatda jamg‘arish tushunchasi murakkablashib, quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: S = Sp + Sd + Sx Bu erda: Sp - xususiy jamg‘armalar; Sd - davlat jamg‘armalari; Sx - boshqa mamlakatlar jamg‘armalari. Bunda xususiy jamg‘armalar daromadlar (U), transfert to‘lovlari (TR), davlat zayomlari bo‘yicha foizlar yig‘indisidan (N) soliqlar (T) va iste’mol (S) xarajatlari yig‘indisini ayirish natijasiga teng bo‘ladi. Sp = (U + TR + N - T) – C Davlat jag‘marmalari quyidagi miqdorga teng bo‘ladi: Sg = (T - TR - N) – G Agar davlat jamg‘armalari nolga teng bo‘lsa, davlat byudjeti muvozanatlashgan, jamg‘arishning manfiy miqdori byudjet taqchilligini (BT) bildiradi: BT = - Sg Bu erda: BT – byudjet taqchilligi miqdori. Boshqa mamlakatlarning jamg‘armalari tashqi dunyoning bizning importimiz hisobiga olgan daromadlaridan ularning bizning eksportimizga sarflangan harajatlarini ayirib topiladi. Sx=M – X yoki Sx = -Xn Agar mamlakat eksportiga nisbatan ko‘proq import qilsa, unda daromadlarning bir qismi xorijda qoladi va keyinchalik undan xorijiy sheriklar tomonidan mamlakatimizda ko‘chmas mulk va moliyaviy aktiv sotib olishda foydalaniladi. Har qanday holatda ham barcha turdagi jamg‘armalarning umumiy yig‘indisi investitsiyalarga teng bo‘ladi: Sp = Sd + Sx = (U + TR + N –T) - C + (T – TR – N)) - G + (-Xn) yoki Sp + Sd + Sx = U - C - G - Xn S = C + I + G - Xn - C - G - Xn S = I Demak, iqtisodiyotdagi investitsiya xarajatlari nafaqat ichki jamg‘armalar hisobiga, balki tashqi dunyo jamg‘armalari hisobiga ham amalga oshirilishi mumkin. Mamlakatda investorlarga kafolatlangan yuqori foyda olishi uchun yaratilgan shart-sharoitlar xorijiy investorlar oqimining o‘sishiga olib keluvchi muhim shartlardan biridir. 2.8. Nominal va real YAIM Iqtisodiyotda doimiy inflyasiya jarayonining mavjudligi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni taqqoslama baholarda hisoblashni zarur etib qo‘yadi. Chunki, inflyasiya iqtisodiyotning real holatini buzib ko‘rsatadi. Iqtisodiyotni tahlil qilish, muammolarni aniqlash hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishni qiyinlashtiradi. Bu vazifani bajarish uchun joriy baholarda hisoblangan nominal ko‘rsatkichlardan emas, balki taqqoslama (bazis) baholarda hisoblangan real ko‘rsatkichlardan foydalanish zarur. Baholar indeksini yoki inflyasiya darajasini hisoblash uchun: deflyator (deflyator indeksi); iste’mol narxlari indeksi (Laspeyres indeksi); sanoat ishlab chiqarish baholari indekslari hisoblanishi lozim. Deflyator ko‘rsatkichi quyidagi formula bilan hisoblanadi:  Qi1 Pi1 Deflyator = ------------- x 100  Qi1 Pi0 Nominal YAIM Real YAIM = ———————————— x 100 Deflyator Iste’mol narxlari indeksi quyidagicha aniqlanadi:  Qi0 Pi1 INI = ------------- x 100  Qi0 Pi0 Bu erda: Qi0– bazis yilda bozor savatiga kiritilgan i – tovar va xizmatlar hajmi; Pi1 – i – tovarning joriy yildagi bahosi; Pi0 – i – tovarning bazis yildagi hajmi. Sanoat ishlab chiqaruvchilar baho indeksi iste’mol narxlari indeksi singari hisoblanadi. Lekin bozor savatiga sanoat mahsulotlarigina kiritilib ular ulgurji baholarda hisoblanadi.