1 ASOSIY MAKROIQTISODIY KO‘RSATKICHLAR Reja: 2.1. Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo‘llaniladigan asosiy ko‘rsatkichlar 2.2. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari 2.3. Yalpi ichki mahsulotni hisoblash usullari 2.4. Milliy hisobchilik tizimidagi boshqa ko‘rsatkichlar va ular o‘rtasidagi nisbat 2.5. Nominal va real yalpi ichki mahsulot 2.6. Asosiy makroiqtisodiy ayniyatlar 2.1. Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo‘llaniladigan asosiy ko‘rsatkichlar Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilish, milliy iqtisodiyot rivojlanishidagi muammolarni aniqlash hamda uni yanada rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqarish uchun bir qator iqtisodiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Hukumat statistik raqamlardan rivojlanish darajasini monitoring qilish va iqtisodiy siyosatni shakllantirish maqsadida foydalanadi.8 Alohida firmalar faoliyatiga baho berishda qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlardan farqli tarzda bu ko‘rsatkichlar milliy iqtisodiyotning barcha sub’ektlari faoliyatiga umumiy baho berish, makroiqtisodiy tahlil o‘tkazish, mamlakat iqtisodiyotining jahon xo‘jaligida raqobatga bardoshliligi darajasini aniqlash imkonini beradi. Bu ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi: 11 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 21-23 2 ❖ Yalpi ichki mahsulot (YaIM), Sof ichki mahsulot (SIM), Yalpi milliy daromad (YaMD), Sof milliy daroimad (SMD), shaxsiy daromad (ShD), Shaxsiy tasarrufidagi daromad (ShTD), Iste’mol (C), Jamg‘arish (S) ko‘rsatkichlarining hajmi va o‘sish sur’atlari; ❖ iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi; ❖ mamlakat eksporti va importi hajmi, tarkibi, YaIMdagi ulushi va o‘sish suratlari; ❖ resurslardan foydalanishning samaradorligini xarakterlovchi ko‘rsatkichlar (Mehnat unumdorligi, Fond qaytimi); ❖ davlat budjeti taqchilligi, deflator, iste’mol baholari indeksi, inflatsiyaning o‘sish sur’atlari; ❖ ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan bandlik darajasi; ❖ aholining moddiy ne’matlar va xizmatlar iste’moli hajmi, ularning jamg‘armalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar. Davlat budjeti taqchilligi va inflatsiya sur’ati kabi ko‘rsatkichlar umumiy makroiqtisodiy vaziyatga baho berishda qo‘llanilsa, YaIM, SIM, YaMD, SMD, ShD, ShTD, C, S ko‘rsatkichlari milliy ishlab chiqarishning parametrlarini va dinamikasini tahlil etishda foydalaniladi. Bu ko‘rsatkichlar iqtisodiyotning barcha sub’ektlari faoliyatlari natijasi sifatida aniqlanib, ularni hisoblashning asosini Milliy hisobchilik tizimi(MHT) tashkil etadi. MHT mamlakat buxgalteriyasi vazifasini o‘tagani holda uning standartlaridan kelib chiqqan holda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash, mamlakatlararo taqqoslovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Mamlakat iqtisodiyotining haqiqiy holatini o‘rganish, unga tizimli baho berish uchun yuqorida sanab o‘tilgan barcha ko‘rsakichlardan foydalanish zarur, aks holda bir tomonlama yondoshuvga yo‘l qo‘yilishi mumkin. 2.2. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari Makroiqtisodiy statistika va tahlilda uzoq davr mobaynida yalpi milliy mahsulot va yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichlaridan baravar foydalanib kelindi. Har 11 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 21-23 3 ikkala agregat ko‘rsatkich ham mamlakatdagi iqtisodiy faollik darajasini xarakterlasada kapital va ishchi kuchi migratsiyasi mavjudligi sababli ular o‘zaro farq qilishadi. Bugungi kunga kelib Milliy hisobchilik tizimini qo‘llaydigan deyarli barcha davlatlarda yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkich sifatida tan olindi. Ko‘pgina iqtisodiy adabiyotlarda YaIMga ishlab chiqarilishida qo‘llanilgan resurslar qaysi davlatga tegishliligidan qat’iy nazar, mamlakatning jug‘rofiy hududida yaratilgan pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor baholari yig‘indisi deb ta’rif berib kelingan. 1993 yilda qabul qilingan (2008 yilda yangi tahrir) BMT MHTning yangi talqiniga ko‘ra Yalpi ichki mahsulot (YaIM) tushunchasiga aniqliklar kiritildi. Yangicha talqiniga ko‘ra: Yalpi ichki mahsulot - mamlakat hududida ma’lum muddat davomida ishlab chiqarilgan pirovard tovarlar va xizmatlar bozor baholarining umumiy yig‘indisidan iborat.1 YaIM ning «ichki» deb atalishiga sabab uning mamlakat rezidentlari tomonidan yaratilishidir. Rezident deganda faqatgina mamlakatning yuridik va jismoniy shaxslari tushunilmaydi. Chunki mamlakat yuridik shaxsi boshqa mamlakat hududida bir yildan ortiq faoliyat yuritsa o‘sha mamlakat rezidenti deb qaraladi. «Milliy tegishliligi va fuqaroliligidan qat’iy nazar, mazkur mamlakatning iqtisodiy hududida iqtisodiy manfaat markaziga ega bo‘lgan (ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanadigan, yoki mamlakat hududida bir yildan ortiq yashayotgan) barcha iqtisodiy birliklar(korxonalar, uy xo‘jaliklari) rezident hisoblanishadi» 2. Elchixonalar va harbiy bazalar o‘zlari tegishli bo‘lgan mamlakatlarning iqtisodiy makoni bo‘lib qolaveradilar. Aynan shu jihat YaIMni hisoblashda iqtisodiy va jug‘rofiy hudud o‘rtasidagi farq deb qaraladi. YaIM uch xil usul bilan hioblanadi: 1) ishlab chiqarish usuli; 1 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 21 2Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика:Учебник.-10-е изд.перераб. и доп.-М.:Издательство “МФПУ Синергия”, 2013. 25-с. 11 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 21-23 4 2) xarajatlar usuli; 3) daromadlar usuli. Har uchala usul bilan hisoblangan YaIM ko‘rsatkichi hajmi statistik xatolar istisno etilganda o‘zaro teng bo‘lishi lozim. Shu bilan birga har uchala usul bilan YaIM ko‘rsatkichni hisoblashda o‘ziga xos talablarga amal qilinishi talab etiladi.11 Yalpi ichki mahsulotni hisoblashning asosiy shartlari quyidagilar: -yakuniy tovarlar va xizmatlar bahosini ifodalaydi; -bozor baholarida hisoblanadi; -faqat joriy yilda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar bahosini o’z ichiga oladi; -sof moliyaviy bitimlar bahosini o’z ichiga olmaydi. 2.3. Yalpi ichki mahsulotni hisoblash usullari YaIMni ishlab chiqarish usulida aniqlash. Ishlab chiqarish usulida hisoblangan YaIM yakuniy tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishning turli bosqichlarida qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi sifatida aniqlanadi. YaIMni bu usulda aniqlash statistik jihatdan qulay bo‘lishi bilan birga uni hisoblashning muhim shartiga amal qilish, ya’ni bir qiymatni ikki bor hisobga olish, yoki oraliq mahsulot qiymatini YaIMga kiritib yuborishning oldini oladi. Ishlab chiqarish hajmini to‘g‘ri hisoblash uchun joriy yilda ishlab chiqarilgan tovar va ko‘rsatilgan xizmatlar qiymati bir marta hisobga olinish kerak. Ko‘pgina mahsulotlar bozorga borguncha bir nechta ishlab chiqarish bosqichini o‘taydi. Shu sababli YaIMda ayrim mahsulotlarni ikki va undan ko‘p marta hisobga olmaslik uchun, faqat pirovard mahsulotning bozor qiymati hisobga olinadi, oraliq mahsulotlar esa hisobga olinmaydi. Yakuniy tovarlar va xizmatlar deganda ularning ishlab chiqarish, yoki ichki ayirboshlash siklidan chiqqan, yakuniy iste’mol, jamg‘arish yoki eksport uchun foydalaniladigan qismi tushuniladi. Yakuniy tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda sarflangan oraliq tovarlar va xizmatlar bahosi YaIMga qo‘shilmaydi. Qo‘shilgan qiymat tovar va xizmatlarning sotish bahosi bilan ularni ishlab 11 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 21-23 5 chiqarish uchun foydalanilgan xom ashyo va materiallarni sotib olishga qilingan xarajatlar o‘rtasidagi farq ko‘rinishida aniqlanadi.12 Ishlab chiqarish usulida aniqlangan YaIM ko‘rsatkichinig strukturasini va undagi siljishlarni tahlil qilish juda muhim xulosalar beradi. Alohida tarmoqlarning mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymatdagi ulushi, bu ulushning o‘zgarishi bu mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi va kutilayotgan istiqboliga baho berish imkonini beradi. Iqtisodiyot rivojlanishi, real sektorda ishlab chiqarish samaradrligi oshib borishi bilan sanoat va ayniqsa xizmat ko‘rsatish sohalarining YaIMdagi ulushi ortib borilishi jahon iqtisodiy tarixida kuzatilgan hodisadir. O‘zbekiston Respublikasida 2000-2018 yillarda sanoat tarmoqlarining YaIM dagi ulushi ortib borayotganligi progressiv tarkibiy siljishdan dalolat beradi. Mamlakatimizda iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish borasida olib borilgan chora-tadbirlar natijasida ijobiy sifat o‘zgarishlariga erishildi. Bu avvalambor YAIMning tarmoq tarkibida ro‘y bergan o‘zgarishlarda o‘z aksini topadi. 2.1- jadval ma’lumotlariga tayangan holda O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan YalMning tarmoq tuzilishini ko‘rib chiqamiz. Mustaqillik yillarida xomashyo resurslarini chuqurroq qayta ishlash, yuqori qo‘shilgan qiymatli tovarlar ulushining ortishiga qaratilgan tarkibiy siyosatni amalga oshirish natijasida mamlakat yalpi ichki mahsulot tarkibida qishloq xo‘jaligi ulushining pasayishi va sanoat, xizmat ko‘rsatish sohalarining ulushini ortishi kuzatilmoqda. O‘zbekiston Respublikasida YalM ishlab chiqarish tarkibi13 Yillar YAI M Sanoa t Qishloq xo‘jaligi Quri lish Transpor t va aloqa Savdo va umumiy ovqatla nish Boshq alar Sof Soliqlar 2000 100 16,2 34,4 6,9 8,8 12,3 21,4 12,5 11 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 21-23 6 2001 100 16,0 34,0 6,6 8,6 13,3 21,5 11,9 2002 100 16,6 34,5 5,6 9,4 12,6 21,3 12,6 2003 100 18,3 33,0 5,4 10,9 11,7 20,7 13,7 2004 100 20,4 30,8 5,6 11,9 11,2 20,1 14,1 2005 100 23,7 29,5 5,4 11,8 9,8 19,8 10,6 2006 100 24,2 27,9 5,6 12,3 10,0 20,0 10,1 2007 100 23,3 25,9 6,6 12,6 10,5 21,1 10,1 2008 100 26,0 21,9 6,2 13,9 9,6 22,4 9,9 2009 100 26,1 20,6 7,5 12,8 9,8 23,2 9,6 2010 100 20,2 32,9 5,8 11,3 9,3 20,5 12,8 2011 100 18,7 35,9 5,2 11,1 8,9 20,2 12,0 2012 100 19,3 34,9 5,3 11,2 8,5 20,8 11,9 2013 100 19,7 33,1 5,7 11,4 8,7 21,4 11,0 2014 100 20,2 33,8 5,7 10,7 8,7 20,9 10,4 2015 100 20,2 34,1 6,0 10,0 8,5 21,2 9,6 2016 100 20,6 34,0 6,0 9,6 8,5 21,3 9,2 2017 100 22,2 34,0 5,7 9,5 8,0 20,6 11,5 2018 100 26,3 32,4 5,7 8,3 7,3 20,0 11,2 2000-2018 yillarda YAIM tarkibida sanoatning ulushi 16,2 foizdan 26,3 foizgacha (qurilish tarmog‘ini ham qo‘shib hisoblaganda 32 15 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 27 7 foizgacha) o‘sdi, bunda sanoatning tarkibi sezilarli darajada diversifikatsiya qilindi, bu sanoatda xomashyoga yo‘naltirilishdan ichki va tashqi bozorda talab etilgan tayyor tovarlar ishlab chiqarishni kengaytirish borasida amalga oshirilgan chora- tadbirlar natijasi hisoblanadi. Bu avvalo mamlakatimiz iqtisodiyotida industrial sanoat tarmoqlari va xizmatlarning jadal rivojlanib borayotgani bilan izohlanadi. Qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi ko‘rinishida hisoblangan YaIM tarkibiga sof bilvosita soliqlar, ya’ni davlat budjetiga tushgan qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i va bojxona boji to‘lovlari bilvosita soliqlar bilan davlat budjetidan ishlab chiqaruvchilarga berilgan subsidiyalar o‘rtasidagi farq ham qo‘shiladi. Sof soliqlarning YaIMdagi ulushi 2000 yilda O‘zbekiston Respublikasida 12,5 foizni, 2018 yilda esa 11,2 foizni tashkil etdi. Sof soliqlarning YaIMdagi ulushi kamayib borishini ijobiy tendensiya deb baholash mumkin. Shu bilan birga, ushbu davrda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi o‘sishining yuqori sur’atlari (har yili o‘rtacha 6,2 %) saqlab qolingan holda YAIM tarkibida qishloq xo‘jaligining ulushi 34,4 foizdan 32,4 foizgacha o‘zgardi. O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritishi bilan qisqa muddatlarda mamlakatning g‘alla va umuman oziq-ovqat mustaqilligiga erishish, aholini o‘zimizda ishlab chiqarilgan asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash strategik maqsadi qo‘yildi. Oziq-ovqat muammosini hal etish uchun paxta ekin maydonlari 2 marta qisqartirildi, bo‘shatilgan maydonlarda esa oziq-ovqat ekinlari, shu jumladan, g‘alla, meva-sabzavot, kartoshka, uzum, poliz va ozuqa ekinlari etishtirila boshladi. O‘zbekiston mustaqillik yillarida mamlakatimizda sanoatning avtomobilsozlik, neft-gaz-kimyo, neft-gaz mashinasozligi, zamonaviy qurilish materiallari sanoati, temir yo‘l mashinasozligi, maishiy elektrotexnika, farmatsevtika, zamonaviy oziq- ovqat va to‘qimachilik kabi mutlaqo yangi tarmoqlari barpo etildi. Asaka va Pitnak shaharlarida «Jeneral Motors» kompaniyasi bilan hamkorlikda yengil avtomobillar, Samarqandda «Isuzu» avtobuslari va «MAN» kompaniyasi bilan 26 hamkorlikda yuk avtomobillari ishlab chiqarish bo‘yicha yangi zavodlar ishga tushirildi. Neft-gaz-kimyo tarmog‘ida Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, SHo‘rtan 16 O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi ma’lumotlari 8 gaz-kimyo majmui, Qo‘ng‘irot soda zavodi, Dehqonobod kaliyli o‘g‘itlar zavodi va bir qator boshqa yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlar qurildi. Mustaqillik yillarida xizmatlar ko‘rsatish sohasi O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining eng istiqbolli va jadal rivojlanuvchi tarmog‘iga aylandi. Barchamizga ayonki, xizmat ko‘rsatish sohasi iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirishning eng muhim manbai va omili hisoblanadi. Jahon tajribasi bugun aynan ushbu soha yalpi ichki mahsulotni shakllantirish, aholi bandligini ta’minlash, odamlarning farovonligini oshirishda etakchi o‘rin tutishini ko‘rsatmoqda. Agar 2000 yilda YAIM tarkibida xizmat ko‘rsatish sohasining ulushi 42,5 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, so‘nggi 18 yil mobaynida mazkur sohaning jadal tarkibiy siljishlari (o‘rtacha o‘sish sur’ati 114%) ushbu sohaning YAIMdagi ulushini 2005 yildagi 41,4 %dan 2018 yilda 35,6 %gacha o‘zgarishini ta’minladi (2.2- jadval). 2.2-jadval Iqtisodiy faoliyat turlari tasniflagichi bo‘yicha iqtisodiyot Qayd etish joizki, 2019 yil yanvar oyida Davlat statistika qo'mitasi tomonidan tarmoqlari bo‘yicha YaIM tuzilmasi (yakunga nisbatan% da)14 Ko‘rsatkichlar 2000 2005 2010 2015 2016 2017 2018 1. YaIM, jami 100, 100, 100, 100, 100, 100, 100, Tarmoqlarning yalpi qo'shilgan qiymati 87,5 89,4 87,2 90,4 90,8 88,5 88,8 Mahsulotlarga sof soliqlar 12,5 10,6 12,8 9,6 9,2 11,5 11,2 2. Tarmoqlarning yalpi qo'shilgan qiymati 100, 100, 100, 100, 100, 100, 100, Qishloq, o'rmon va baliq xojaligi 34,4 29,5 32,9 34,1 34,0 34,0 32,4 Sanoat (qurilishni qo'shgan holda) 23,1 29,1 26,0 26,2 26,6 27,9 32,0 Xizmatlar 42,5 41,4 41,1 39,7 39,4 38,1 35,6 14 O‘zbekiston iqtisodiyoti. 2018 yil uchun axborot tahliliy byulleten, Toshket- 2019., 17 b. 27 16 O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi ma’lumotlari 9 2017 yil uchun YaIM ko'rsatkichi keng miqyosda qayta korib chiqildi va bu asosan qishloq xojaligi tarmog'i ma'lumotlaridagi ozgarishlar natijasida kelib chiqdi. Bu ozgarishlar, bir necha yillar davomida qishloq xo'jaligida ishlab chiqarish hajmini hisoblashda bozor narxlariga nisbatan sezilarli darajada past bo'lgan narxlardan foydalanilganligi bilan izohlanadi. Ushbu muammoni bartaraf etish maqsadida qishloq xo jaligi mahsulotlarining barcha turlari boyicha ortacha yillik narxlar qayta ko rib chiqilib, bozor narxlariga o'tkazildi. Bunda qishloq xo jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish miqdori, ya'ni natura ko'rinishidagi hajmlari o'zgarmadi. Masalan, 2017 yil uchun qayta baholashga qadar 1 kg donning ortacha yillik narxi 648 so'mni tashkil qilgan bo'lsa, qayta baholashdan keyin 1686 so'mni, sabzavotlar qayta baholashga qadar - 895 so'mni, qayta baholashdan keyin - 2547 so'mni, poliz ekinlari qayta baholashga qadar - 865 so'mni, qayta baholashdan keyin - 1128 so'mni, tirik vazndagi mol go'shti qayta baholashga qadar - 5986 so'mni, qayta baholashdan keyin - 17470 so'mni; sut qayta baholashga qadar - 577 so'mni, qayta baholashdan keyin - 1678 so'mni tashkil etdi. Qishloq xo jaligi mahsulotlarining o rtacha yillik narxlari qayta hisoblab chiqilganidan song ushbu tarmoqning yalpi qo'shilgan qiymati hajmi 43,1 trln. so'mdan 91,0 trln. so'mga va mos ravishda, YaIM hajmi 254.0 trln. so'mdan 302,5 trln. so'mga oshdi (+47,9 trln. so'm qishloq xojaligi hisobiga, +0,6 trln. so'm boshqa tarmoqlarga kiritilgan aniqliklar hisobiga). Shu bilan birga, qayta hisoblash natijasida YaIMning o'sish sur'atlari 5,2 % dan 4,5 % gacha pasaydi. Shuningdek, qishloq xo'jaligining YaIM tarmoqlari boyicha tarkibidagi ulushi 19,7 % dan 34.0 % gacha o'sdi, sanoatning ulushi 27,2 % dan 22,2 % gacha, qurilishning ulushi 6,9 % dan 5,7 % gacha, xizmatlar sohasining ulushi 46,2 % dan 38,1 % gacha kamaydi. Qayd etib o'tish lozimki, mahsulotlarga sof soliqlar ko'rsatkichidagi o zgarishlar Milliy hisoblar tizimi va Davlat moliyasi statistikasi ma'lumotlari o'rtasidagi o'zaro muvofiqlikni ta'minlash maqsadida amalga oshirilganligi bilan izohlanadi. Jahon tajribasida qabul qilinganidek, dinamik qatorlarda o zaro muvofiqlikni ta'minlash maqsadida 2014-2016 yillar uchun YaIMni qayta baholash ishlari amalga oshirildi. 16 O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi ma’lumotlari 10 Ta kidlash lozimki, uzoq davrlar uchun statistik ko rsatkichlarni bunday qayta hisoblash ishlari tez-tez amalga oshirilmaydi va ular, odatda, uslubiy yondashuvlardagi sezilarli ozarishlar bilan bogliqdir. YaIMni xarajatlar bo‘yicha hisoblash. Bu usul yakuniy foydalanish usuli deb ham yuritilib, unda YaIMni hisoblash uchun yakuniy mahsulotlarni sotib olishga qilingan barcha xarajatlar o‘zaro qo‘shib chiqiladi. Bu xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: Uy xo‘jaliklarining iste’mol xarajatlari (C): a) uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlari sotib olishga; b) kundalik foydalaniladigan iste’mol buyumlari sotib olishga; v) iste’mol xizmatlari to‘loviga. Yalpi ichki xususiy investitsiya xarajatlari (I): a) asbob-uskunalar, mashinalarni yakuniy sotib olishga; b) korxonalar, inshootlar, turarjoy binolarini qurishga sarflangan; v) tovar zahiralari o‘rtasidagi farqlar yoki zahiralarning o‘zgarishi. Tovar va xizmatlarning davlat xaridi (G). Bu guruh xarajatlariga mahalliy va markaziy boshqaruv hokimiyati idoralari tomonidan korxonalarning pirovard mahsulotlari va resurslari xaridi (avtomobil yo‘llari va pochta muassasalari qurilishi, davlat korxonalarida to‘lanadigan ish haqi) xarajatlari kiritiladi. Lekin shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, bu xarajatlarga davlat transfert to‘lovlari kiritilmaydi.15 Sof eksport (Xn): mamlakatning import va eksport operatsiyalari bo‘yicha xarajatlar o‘rtasidagi farq. YaIMni xarajatlar orqali hisoblash formulasini quyidagicha tasvirlash mumkin: YaIM = C + I + G + Xn O‘zbekiston Respublikasida yaratilgan YaIMning foydalanish (xarajatlarga ko‘ra) tarkibi tahlili (2.3-jadval) shuni ko‘rsatadiki uy xo‘jaHklarining iste’mol xarajatlari YaIM tarkibidagi eng salmoqli komponent ekan. Bu ko‘rsatkichning YalMdagi ulushiga ko‘ra O‘zbekiston Rossiya Federatsiyasi, Yaponiya va Ispaniya davlatlariga yaqin turadi. Yalpi jamg‘arish, 16 O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi ma’lumotlari 11 yoki yalpi investitsiyalar ulushi kattaligi bo‘yicha ikkinchi komponent bo‘lib 2017 yilda YaIMning 27,6 %ini (shu jumladan asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar 26,1 %ni, zahiralarning o‘zgarishi 1,5 % ni tashkil etgan. Taqqoslov uchun maqlumotlar keltiradigan bo‘lsak, 2017 yil yakunlariga ko‘ra, yalpi investitsiyalarning YaIMdagi ulushi Rossiya Federatsiyasida 24,1 %ni, Yaponiyada 24,0 foizni, Ispaniyada 20,6%ni, Xitoy Xalq Respublikasida esa 44,4 foizni tashkil etgan. 2.3-jadval O‘zbekiston Respublikasida YaIMning foydalanish tarkibi16 (%) Davr Yakuniy iste’mol xarajatlari jami, % Yalpi jamg‘arish Sof eksport Xususiy Davlat Asosiy kapitalga yalpi ichki investitsiya Zahiralarning o‘zgarishi va boshqalar 2000 61,9 18,7 24,0 -4,4 -0,2 2001 61,5 18,5 27,9 -6,8 -1,1 2002 60,2 18,0 22,1 -0,9 0,6 2003 55,6 17,4 21,5 -0,7 6,2 2004 51,9 16,2 23,5 1,0 7.4 2005 48.4 15.9 22.0 6.0 7.7 2006 48.2 15.3 21.6 8.0 6.9 2007 47,9 15.6 23.5 4,7 8,3 2008 47,1 17,5 25,5 5,5 4,4 12 2009 48,3 18,9 28,6 -1,7 5,9 2010 49,0 15,8 27,3 -1,8 9,7 2011 50,3 15,4 25 1,5 7,8 2012 52,2 15,8 25,4 3,5 3,1 2013 54,5 15,8 23,2 4,4 2,1 2014 56,0 15,9 23,0 4,8 0,3 2015 55,3 17,6 26,9 -0,1 0,3 2016 56,5 18,1 26,2 -0,9 0,0 2017 53,2 16,7 26,1 1,5 2,5 Mamlakatda 2000-2017 yillarda iste’mol ulushi o‘rtacha 53,2% ga teng bo‘lib, uning tarkibidagi 2017 yilda davlat xarajatlari ulushi o‘rtacha 16,7%, xususiy iste’mol ulushi esa o‘rtacha 53,2% ga teng bo‘lgan. YalMni daromadlar (taqsimot usuli) bo‘yicha hisoblash. YaIMni daromadlar bo‘yicha aniqlashda yakuniy mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida rezident-ishlab chiqarish birliklari tomonidan, qo‘shilgan qiymatlar hisobidan, to‘langan dastlabki daromadlar qo‘shib chiqiladi. YaIMni daromadlari yig‘indisi ko‘rinishida hisoblashda asosan quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi: -sof bilvostia soliqlar (Tn) - bilvosita soliqlar(qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksizlar, bojxona bojlari) va subsidiyalar hajmlari o‘rtasidagi farq; - yollanma ishchilarning ish haqlari (W) - xususiy va davlat kompaniyalarining yollanma ishchilarga hisoblagan barcha turdagi mehnat haqi to‘lovlarining nominal miqdori plyus ish beruvchilar tomonidan ish haqi fondiga nisbatan hisoblanib to‘lanadigan ijtimoiy sug‘urta ajratmalari. O‘zbekiston Respublikasida bu ajratma normasi 2005 yilda ish haqi fondiga nisbatan 31% bo‘lgan bo‘lsa. 2006 yildan boshlab 25 % qilib belgilandi, 2017 yildan boshlab 15- 25 % atrofida qilib belgilandi. - Korporatsiyalarning yalpi foydasi + nokorporativ korxonalar daromadi (R). 13 Nokorporativ korxonalar- kichik hajmdagi, uy xo‘jaliklariga tegishli korxonalar bo‘lib ularda korxona foydasi va korxona egasining ish haqi elementlari o‘zaro qo‘shilib ketgan bo‘ladi. Bu holat aralash daromad atamasini qo‘llashga sabab bo‘ladi. R= Korporatsiyalarning sof foydasi (R1 ) + nokorporativ korxonalar sof daromadlari(R2) +amortizatsiya (A); YaIMni daromadlar ko‘rinishida yalpi qo‘shilgan qiymatni ko‘rsatilgan uch guruhga bo‘lib topish mumkin: YaIM = Tn + W+R Olingan dastlabki daromadlar qayta taqsimlanishi natijasida dividend, renta, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalardan olingan reinvestitsiya ko‘rinishidagi daromadlar paydo bo‘ladi. Shuningdek, YaIMni daromadlar ko‘rinishida aniqlashda, iqtisodiy nazariyada, daromadlarni quyidagi komponentlarga bo‘lish ko‘zda tutiladi: -amortizatsiya (A); - bilvostia soliqlar (T); -yollanma ishchilarning ish haqlari (W); - ijara haqi to‘lovi va renta ko‘rinishidagi daromadlar(R1); - kapital uchun olingan foiz daromadlari (R2); -mulkdan keladigan daromad (nokorporativ korxonalar daromadi) (P1); -korporatsiya foydasi (P2). Korporatsiyalar foydasi o‘z navbatida quyidagilarga bo‘linadi: a) korporatsiyasi foydasidan to‘lanadigan soliqlar (P2.1); b) hissadorlar o‘rtasida taqsimlanadigan dividendlar(P2.2); v) korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi(P2.3). Keltirilgan yondoshvuga ko‘ra: YaIM (Y) = A + T + W + R1 + R2 + P1 + P2 Xarajatlar va daromadlar ko‘rinishida hisoblab topilgan YaIM hajmi o‘zaro mos keladi. Chunki milliy iqtisodiyot doirasida bir sub’ekt tomonidan qilingan har 14 qanday xarajat ikkinchi sub’ekt uchun daromad bo‘lib tushadi. 2.4. Milliy hisobchilik tizimidagi boshqa ko‘rsatkichlar va ular o‘rtasidagi nisbat Milliy hisobchilik tizimiga ko‘ra milliy iqtisodiyot rivojlanishini tahlil etish uchun YaIM ko‘rsatkichidan boshqa yana bir qator ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Bu ko‘rsatkichlar jumlasiga Yalpi milliy daromad (YaMD) ko‘rsatkichi ham kiradi. Bu ko‘rsatkich MHTning oldingi ko‘rinishida hisoblangan Yalpi milliy mahsulot (YaMM) ko‘rsatkichi bilan mohiyatan bir xil. YaMD - mamlakat rezidentlari tomonidan, mamlakatda va mamlakat tashqarisida, ishlab chiqarishda ishtirok etish va mulkdan olgan boshlang‘ich daromadlari yig‘indisidir. YaIM va YaMD ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi farqni quyidagi formula ko‘rinishida tasavvur etish mumkin: YaMD = YaIM + mamlakat rezidentlari tomonidan xorijdan olingan daromadlari - norezidentlarning mamlakatdan xorijga jo‘natgan daromadlari.3 YaIMva YaMD ning prinsipal farqlari shundaki ulardan birinchisi mamlakat rezidentlri tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlar oqimini o‘lchasa, ikkinchisi ular olgan boshlang‘ich daromadlarni o‘lchaydi. Sof ichki mahsulot (SIM) va Sof milliy daromad (SMD) ko‘rsatkichlariYaIM va YaMD ko‘rsatkichlaridan amortizatsiya (iste’mol qilingan asosiy kapital) summasi miqdoriga farq qiladi.4 SIM = YaIM - A SMD = YaMD - A Makroiqtisodiy tahlilda shuningdek MHTga kirmagan Shaxsiy daromad (ShD) ko‘rsaikichi ham qo‘laniladi. ShD = SMD -[ ISA (Ijtimoiy sug‘urta ajratmalari) + T (bilvosita soliqlar) + (R1.1) korporatsiya foydasiga soliqlar) + R1.3 (Korporatsiya-larning taqsimlanmagan foydasi + biznesning foiz daromadlari ] + transfert to‘lovlari (TR) + foizlar ko‘rinishida olingan shaxsiy daromad19 3 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 29 4 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 30 33 20 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 24 16 Foizlar ko‘rinishida aholi olgan daromadga davlat qarzlari bo‘yicha olingan foiz daromadlari ham kiritiladi. Shaxsiy daromaddan aholi to‘laydigan daromad solig‘i, mulk solig‘i va ayrim nosoliq to‘lovlarini ayirib tashlab shaxsiy tasarrufdagi daromad (ShTD) ko‘rsatkichi topiladi. ShTD uy xo‘jaliklari tomonidan iste’mol (C) va jamg‘arish (S) uchun ishlatiladi. ShTD =C + S Makroiqtisodiy tahlilda uy xo‘jaliklarining ShTD va Yalpi milliy tasarrufdagi daromad (YaMTD) ko‘rsatkichlari o‘zaro farqlanadi. YaMTD= YaMD + Xorijdan olingan sof transfertlar Xorijdan olingan sof transfertlar = Mamlakat tashqarisidan olingan transfertlar - Mamlakatdan tashqariga berilgan transfertlar) Yalpi milliy tasarrufidagi daromad yakuniy iste’mol va milliy jamg‘armish uchun ishlatiladi. YaMTD= Yakuniy iste’mol +Milliy jamg‘armalar Yakuniy iste’mol uy xo‘jaliklarining iste’mol xarajatlaridan tashqari hukumatning iste’molga xarajatlarini ham o‘z ichiga oladi. 2.5. Nominal va real Yalpi ichki mahsulot Iqtisodiyotda mavjud bo‘lgan inflatsiya jarayonlari YaIMni hisoblashni qiyinlashtiradi. Bu ko‘rsatkich dinamikasi bir vaqtning o‘zida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdor va baho darajalarining o‘zgarishini ifodalaydi. Bu shuni bildiradiki, YaIM miqdoriga bir vaqtning o‘zida ham ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning fizik hajmi, ham baho darajasi o‘zgarishi ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiyotda doimiy inflatsiya jarayonining mavjudligi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni taqqoslama baholarda hisoblashni zarur etib qo‘yadi. Chunki, inflatsiya iqtisodiyotning real holatini buzib ko‘rsatadi. Iqtisodiyotni tahlil qilish, muammolarni aniqlash hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishni qiyinlashtiradi. Bu vazifani bajarish uchun joriy baholarda hisoblangan nominal ko‘rsatkichlardan emas, balki taqqoslama (bazis) baholarda hisoblangan real ko‘rsatkichlardan