ASOSIY METODOLOGIK YONDASHUVLAR VA TAMOYILLAR
8.1. Ilmiy maktablar, metod, metodologiya, metodika, tushunchalari.
8.2. Metodlarning tasnifi.
8.3.Hozirgi zamon metodlari: abduksiya kumatoid, keys stadis, evristika.
8.4. Asosiy metodologik tamoyillar.
8.1.Ilmiy maktablar, metod, metodologiya, metodika tushunchalari.
Ilmiy maktablar o‘zida muayyan shaxs, olimning ilmiy faoliyati yo‘nalishini
o‘rganish natijasida shakllangan kasb egalari, olimlar kogortasi bo‘lib, unda
muayyan ilmiy g‘oya, nazariya doirasida hamjihatlikda faoliyat olib boriladi.
Ilmiy maktab tushunchasi metod tushunchasidan kengroqdir.
Ilmiy maktablar fan taraqqiyotida vorisiylikni ta’minlaydi, ya’ni fandagi
tizimli rivojlanishni o‘zida namoyon qiladi. Ilmiy maktablarning paradigmal va
lokal darajalari farqlanadi. I.Nyuton, A,Eynshteyn, N.Bor, I.Prigojin ilmiy
maktablari paradigmal darajani namoyon qilsa, mamlakat, alohida oliy ta’lim
muassasalari yoki ilmiy tadqiqot institutlarida faoliyat olib boradigan ilmiy
maktablar lokal darajani aks ettiradi. Ilmiy maktabning paradigmal darajasi o‘z
navbatida o‘z yetakchilariga ega bo‘lgan lokal darajadagi ilmiy maktablarning
majmuini tashkil qiladi. Ilmiy maktablarda bir yoki undan ortiq yetakchilar bo‘lishi
mumkin. Ilmiy maktabda o‘ziga xos ilmiy innovatsion mexanizmlar amal qiladi,
ularning paydo bo‘lishi doimo yangi g‘oyalarni amaliyotga joriy qilishda shu
g‘oyaga aks g‘oyani ilgari suruvchi opponentlar bilan kurashida shakllanadi. Ba’zi
olimlarning fikriga ko‘ra yangi g‘oyalar ilgaridan qotib qolgan eski g‘oyalardan
amaliy ahamiyati bilan ustivorlik qiladi, ilmiy maktab vakillarining shu g‘oyani
himoya qilishi uning amaliyotga joriy qilinishining garovidir. Ilmiy maktabda
ustozning rahbarlik mahorati va ilmiy salohiyati, olimlik mas’uliyati muhim
ahamiyatga ega. Ilmiy maktablar nazariy konsepsiyalarni rivojlantirishga
yo‘naltirilgan ilmiy g‘oyalar majmui shaklida namoyon bo‘ladi. Ilmiy maktablar
ilgari surilgan g‘oyalarning masshtabi, ularning ahamiyatiga ko‘ra bir-biridan farq
qiladi. Ilmiy maktablarning o‘ziga xos xususiyati g‘oyalarni umumlashtirish
xossasiga egaligidir. Ilmiy maktablarda individual ilmiy tadqiqot olib borish
metodi shakllanadi.
Metod (yunon. metods — usul) keng ma’noda yo‘l, ijodiy faoliyatning har qanday
shakli kabi ma’nolarni anglatadi. Metod u yoki bu shaklda ma’lum qoida, tartib,
usul, harakat va bilim mezonlarining yig‘indisi hamdir. U tamoyillar, talablar
tizimi bo‘lib, sub’ektni aniq vazifani bajarishga, faoliyatning shu sohasida ma’lum
natijalarga erishish sari yo‘naltiradi. U haqiqatni izlashda vaqt, kuchni tejaydi,
maqsadga eng yaqin va oson yo‘l bilan yetishishga yordam beradi.
Metodning
asosiy
vazifasi
faoliyatning
bilish
va
boshqa
shakllarini
boshqaruvdan iborat. Biroq:
-birinchidan, metod va metodologik muammolarning rolini inkor qilish yoki
to‘g‘ri baholamaslik ("metodologik negavizm");
-ikkinchidan, metodning ahamiyatini bo‘rttirish, mutlaqlashtirish, uni barcha
masalalarning kaliti, ilmiy yangiliklarni yaratishning eng qulay vositasi
(metodologik eyforiya), deb tushunish noto‘g‘ridir.
Har qanday metod muayyan nazariya asosida yaratiladi va tadqiqotning zaruriy
sharti sifatida namoyon bo‘ladi. Har bir metodning samaradorligi uning chuqur
mazmun va mohiyatga egaligi, nazariyaning fundamentalligi bilan asoslanadi. O‘z
navbatida, metod mazmuni kengayib boradi, ya’ni bilimning chuqurlashishi va
kengayishi, tajribaga tatbiq etilishi bilan metodning ko‘lami ham o‘zgaradi.
Ilmiy bilishda nafaqat ilmiy natija (bilimlar majmui) va predmetning mohiyatini
anglash, balki unga eltuvchi yo‘l, ya’ni metod ham haqiqiy bo‘lmog‘i lozim.
Shunga ko‘ra, predmet va metodni bir-biridan ayri holda tushunish mumkin emas.
Har qanday metod u yoki bu darajada real hayotiy jarayonlarda shakllanadi va
yana unga qaytadi. Metod har qanday tadqiqot boshlanishida to‘la holda namoyon
bo‘lmasa-da, ma’lum darajada predmetning sifat o‘zgarishi bilan har safar
yangidan shakllanadi.
Metod bilish predmeti va harakatni sun’iy ravishda bog‘lamaydi, balki ularning
xususiyatlari o‘zgarishi bilan o‘zgarib boradi. Ilmiy tadqiqot predmetga daxldor
dalil va boshqa belgilarni jiddiy bilishni talab qiladi. U ma’lum materialning
harakati, uning xususiyatlari, rivojlanish shakllari va h.k.larda namoyon bo‘ladi.
Demak, metodning haqiqiyligi, eng avvalo, tadqiqot (ob’ekt) predmetining
mazmuni bilan bog‘liq.
Metod sub’ekt bilan chambarchas bog‘liqdir. Boshqacha qilib aytgan-da, "inson
umum metodologiyaning markazidir" (Feyerbax). Ikkinchidan, har qanday metod y
yoki bu darajada boshqaruv quroli vazifasini bajaradi.
Metod sub’ekt va ob’ektning murakkab dialektikasi acosida rivojlanadi va bunda
oxirgisi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Shu ma’noda, har qanday metod, eng
avvalo, ob’ektiv, mazmunli va konkret bo‘lsada, ayni paytda, sub’ektiv hamdir.
Biroq u faqat mavjud qoidalar tizimi emas, balki ob’ektiv ilmiylikning davomi
sifatida namoyon bo‘ladi.
Metod metodikada konkretlashadi. Metodika daliliy materiallarni yig‘ish va
saralash vositasi, aniq faoliyat turidir. U metodologik tamoyillardan farq qilsada,
ularga asoslanadi.
Metodlar xilma-xilligiga qarab, turli mezonlar asosida klassifikatsiya qilinadi.
Eng avvalo, ma’naviy, g‘oyaviy (shuningdek, ilmiy) moddiy va amaliy faoliyat
metodlarini ajratmoq lozim.
Fan tarixida metodlar yangi nazariyalarni yaratish jarayonida shakllanadi.
Yangilik yaratish san’ati yangiliklar jarayonida kamol topadi. Dastlabki tadqiqot
tajribada shakllanar ekan, metod tadqiqotning boshlang‘ich nuqtasi, amaliyot bilan
nazariyani bog‘lovchi vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Metod va nazariyaning
uzviy aloqasi ilmiy qonunlarning metodologik rolida o‘z aksini topadi. Har qanday
fanga oid qonun insonni voqeliqdagi narsa va hodisalarni shu fanga mansub sohaga
mos fikrlashga undaydi. Masalan, energiyaning saqlanish qonuni bir vaqtning
o‘zida metodologik tamoyil bo‘lib, y oliy nerv faoliyatining reflektorlik nazariyasi,
hayvonlar va inson axloqini tadqiq qilishning metodlaridan biri hamdir.
Ilmiy tadqiqot jarayoni tarixan ishlab chiqilgan metodlar asosida amalga
oshiriladi. Hech kim hech qachon haqiqatni yo‘qdan bor qila olgan emas. Albatta,
olim izlanishlar, xatolar qurshovida harakat qiladi. Ba’zi hollarda bir narsani izlash
jarayonida butunlay boshqa narsa yaratiladi.
Metod o‘z-o‘zidan tadqiqotning muvaffaqqiyatli bo‘lishini ta’minlay olmaydi,
chunki nafaqat yaxshi metod, balki uni qo‘llash mahorati ham muhimdir. Ilmiy
bilish jarayonida turli metodlardan foydalaniladi. Umumiy darajasiga ko‘ra, ular
keng yoki tor ko‘lamda qo‘llaniladi. Har qanday fan o‘z predmetini o‘rganishda y
yoki bu ob’ektning mohiyatidan kelib chiquvchi turli xususiy metodlardan
foydalanadi. Masalan, ijtimoiy jarayonlarni o‘rganish metodi olamning ijtimoiy
shakli, uning qonuniyatlari, mohiyatining xususiyatlari bilan belgilanadi.
Metodologiya - faoliyatda qo‘llaniladigan ma’lum usullar tizimi (fanda,
siyosatda, san’atda va h.k). va tizim haqidagi ta’limot yoki metod nazariyasi
sifatida amal qiladi.
Hozirgi davrda metodologiya faqat ilmiy bilish sohasi bilan cheklanishi mumkin
emasligi ayon bo‘ldi va y albatta, bilish chegarasidan chiqishi va o‘z sohasida
amaliyotda ham qo‘llanishi zarur. Bunda bilish va amaliyotning uzviy
aloqadorligiga e’tibor qaratmoq kerak.
Metodologiya faqat metodlarni emas, balki tadqiqotni ta’minlovchi boshqa
vositalarni ham o‘rganadi. Tamoyil, qoida va ko‘rsatmalar, shuningdek,
kategoriya hamda tushunchalar mana shunday vositalar jumlasiga kiradi.
Nomuvoziy, beqaror dunyo sharoitlarida voqelikni metodologik o‘zlashtirishning
o‘ziga xos vositalarini ajratish fan rivojlanishining «postnoklassik», deb
nomlangan hozirgi bosqichida ancha dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Fan metodologiyasi uning strukturasi, taraqqiyoti, ilmiy tadqiqot vositalari va
usullari, uning natijalarini asoslash yo‘llari, bilimni tajribaga tatbiq qilish
mexanizmlari va shakllarini o‘rganadi. Xullas, metodologiya metodlar yig‘indisi
va faoliyat turi haqidagi ta’limotdir.
8.2.Metodlarning tasnifi.
Metodlar umumiylik darajasi va amal qilish doirasiga ko‘ra bir necha guruhga
bo‘linadi. Ular: fan metodlari, xususiy ilmiy metodlar, umumilmiy tadqiqot
metodlari,empirik tadqiqot metodlari, nazariy tadqiqot metodlari, umummantiqiy
metodlar, fanlararo tadqiqot metodlari, falsafa metodlari, ijtimoiy-gumanitar
fanlar metodlari kabilardir. Quyida ularning mazmunini tahlil qilamiz.
Fan metodlari – ma’lum fan tarmog‘iga kiruvchi yoki fanlar tutashgan joyda
vujudga kelgan muayyan fan sohasida qo‘llaniladigan usullar tizimi. Har bir
fundamental fan, mohiyat-e’tibori bilan, o‘z predmetiga va o‘ziga xos tadqiqot
usullariga ega bo‘lgan sohalar majmuidir. Fanda, ko‘p hollarda tanlangan metod
tadqiqotning taqdirini hal qiladi. Aynan bir daliliy materialni turli metodlar asosida
o‘rganish ziddiyatli xulosalarga olib kelishi mumkin. Ilmiy bilishdagi to‘g‘ri
metodni xarakterlar ekan, F.Bekon uni yo‘lovchining yo‘lini yorituvchi chiroq
bilan qiyoslaydi. Noto‘g‘ri yo‘ldan bora turib, y yoki bu masalani hal qilishda
muvaffaqiyatga erishishga umid qilish mumkin emas. 3epo nafaqat natija, balki
unga eltuvchi yo‘l ham to‘g‘ri bo‘lmog‘i lozim.
Fan metodlarining guruhlarga bo‘linishi bir nechta asoslarga ega. Bilish
jarayonida uning roli va o‘rni nuqtai nazaridan: formal, empirik, nazariy tadqiqot,
izohlash, shuningdek, boshqa metodlarga ajratish mumkin. O‘z navbatida,
bilishning sifat va son, bilvosita va bevosita original hamda faoliyatli metodlari
ham mavjud. Metodlarni tanlash va turli metodik tadqiqot faoliyatida qo‘llash
o‘rganilayotgan hodisa tabiati va qo‘yilgan vazifalar bilan xarakterlanadi.
Fanlararo tadqiqot metodlari–asosan fan sohalari tutashgan joyda amal
qiladigan (metodologiyaning turli darajasi elementlarini birlashtirish natijasida
yuzaga kelgan) bir qancha sintetik va integrativ usullar majmui. Mazkur metodlar
kompleks ilmiy dasturlarni amalga oshirishda keng qo‘llaniladi.
Xususiy ilmiy metodlar – materiya harakatining asosiy shakliga mos bo‘lgan
muayyan fanda qo‘llaniladigan bilish usullari, tamoyillari, tadqiqot usullari va
tartib-taomillari majmui. Mexanika, fizika, kimyo, biologiya va ijtimoiy-
gumanitar fanlarning metodlari shular jumlasidandir. Xususiy fanlar metodlarining
o‘ziga xos xususiyatlari moddiy ifodasini topgan bilish vositalari: mikrofizikada
zarralarni tezlatgichlar, tibbiyotda a’zolar faoliyatini qayd etuvchi turli
o‘lchagichlar va shu kabilar hozirgi zamon metodologik tadqiqotining muhim
tarkibiy qismi hisoblanadi.
Empirik tadqiqot metodlari. O‘rganilayotgan har qanday ob’ekt haqida
egallanadigan bilvosita bilim empirik bilish deb ataladi.Kuzatish empirik
bilishning asosiy metodidir. Kuzatish–narsa va hodisalarni izchil passiv kuzatish
bo‘lib, unda asosan, sezgi a’zolarining ma’lumotlariga tayanadi. Kuzatish
jarayonida biz bilish ob’ektining nafaqat tashqi tomonlari haqida, balki, pirovard
maqsad sifatida uning muhim xossa va munosabatlari haqida ham bilim olamiz.
Kuzatish bevosita yoki turli asboblar va boshqa texnik uskunalar yordamida
bilvosita amalga oshirilishi mumkin. Fan rivojlanishi bilan kuzatish tobora
murakkablashib,
uning
vositalari
ko‘payib
bormoqda.
Ilmiy
kuzatishga
qo‘yiladigan asosiy talablar: maqsad (kuzatish ob’ekti)ning aniqligi; qayta
kuzatish orqali yoki boshqa metodlar (masalan, eksperiment) yordamida nazorat
qilish mumkinligi. Kuzatish natijalarini talqin qilish, asboblarning ko‘rsatkichlarini
o‘qish va shu kabilar muhim ahamiyatga ega. Kuzatuv ilmiy bilish uchun o‘ta
zarur, chunki u bo‘lmasa, fan boshlang‘ich axborot ololmas, ilmiy dalillar va
empirik ma’lumotlarga ega bo‘lmas, o‘z-o‘zidan ma’lumki, nazariy bilimni ham
qurib bo‘lmas edi. Kuzatuv ilmiy bilish uchun o‘ta zarur, chunki u bo‘lmasa, fan
boshlang‘ich axborot ololmas, ilmiy dalillar va empirik ma’lumotlarga ega
bo‘lmas, o‘z-o‘zidan ma’lumki, nazariy bilimni ham qurib bo‘lmas edi.
Shuningdek, kuzatuvning tashkil etilishiga bog‘liq holda u ochiq va yashirin,
dala va laboratoriya kuzatuvi, qayd etish turiga ko‘ra – qayd etuvchi, baholovchi
va aralash bo‘ladi. Axborot olish turiga ko‘ra kuzatuvlar bevosita va instrumental
turlarga bo‘linadi. O‘rganilayotgan ob’ektlarni qamrab olish hajmiga ko‘ra esa
yalpi va tanlab kuzatish farqlanadi; takrorlanishiga ko‘ra – doimiy, davriy va bir
martalik kuzatuvlar bo‘ladi. Kuzatuvning tez-tez uchrab turadigan xili – o‘z-o‘zini
kuzatuv bo‘lib, u, masalan, psihologiyada keng tarqalgan.
Biroq kuzatuv bilish uslubi sifatida qator jiddiy kamchiliklarga ham ega.
Tadqiqotchining shaxsiy xususiyatlari, uning manfaatlari, nihoyat, uning
psihologik holati kuzatuv natijalariga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Tadqiqotchi
muayyan natijaga ega bo‘lish, o‘zida mavjud farazlarni tasdiqlashga qaratilganida
kuzatuvning ob’ektiv natijalarini buzilishiga yanada ko‘proq moyil bo‘ladi.
Kuzatuvning ob’ektiv natijalarini olish uchun intersub’ektivlik talablariga
rioya qilish lozim, ya’ni kuzatuv ma’lumotlari, imkon qadar, boshqa kuzatuvchilar
tomonidan ham olinishi va qayd etilishi shart (va/yoki mumkin).
Bevosita
kuzatishni
asbob-uskunalar
bilan
almashtirish
kuzatuv
imkoniyatlarini cheksiz tarzda kengaytirib yuboradi, ammo u ham sub’ektivlikni
istisno etmaydi; bu kabi bilvosita kuzatuvni baholash va tushuntirish sub’ekt
tomonidan amalga oshiriladi va shuning uchun tadqiqotchining ta’siri baribir ro‘y
beradi.
Eksperiment–o‘rganilayotgan
jarayonga
faol
va
izchil
aralashish,
eksperimentning maqsadlariga muvofiq maxsus yaratilgan hamda nazorat ostiga
olingan sharoitlarda tadqiq qilinayotgan ob’ektni tegishli tarzda o‘zgartirish yoki
uni aks ettirish. Eksperiment jarayonida o‘rganilayotgan ob’ekt uning mohiyatini
buzib ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan nojo‘ya ta’sirlardan ajratiladi va «sof shakl»da
ifoda etiladi.
Eksperimentning asosiy xususiyatlari:
a) tadqiqot ob’ektiga (kuzatishdagiga qaraganda) yanada faolroq munosabat, shu
jumladan, uni o‘zgartirish va qayta tuzish;
b) ob’ektning xulq-atvorini nazorat qilish va natijalarni tekshirish imkoniyatining
mavjudligi;
v) tadqiqotchining xohishiga ko‘ra, o‘rganilayotgan ob’ektni bir necha marta aks
ettirish mumkinligi;
g) hodisalarning tabiiy sharoitlarda kuzatilmaydigan xossalarini topish
imkoniyatining mavjudligi.
Eksperimentlarning turlari juda xilma-xildir. Vazifalariga qarab tadqiqot
(qidirish), tekshirish (nazorat) va aks ettirish eksperimentlari farqlanadi.
Ob’ektlarning xususiyatiga qarab fizik, kimyoviy, biologik, ijtimoiy va h.k.
eksperimentlar farqlanadi. Sifat va son eksperimentlari ham mavjud. Fikriy
eksperiment–ideallashtirilgan ob’ektlar haqida fikr yuritish protseduralari tizimi
hozirgi zamon fanida keng tarqalgan.
Taqqoslash–ob’ektlar (yoki ayni bir ob’ektning rivojlanish bosqichlari)ning
o‘xshash yoki farqli jihatlarini, ya’ni ularning ayniyligi va tafovutlarini aniqlovchi
bilish operatsiyasi. U faqat turkum hosil qiluvchi turdosh predmetlar majmuidagina
ma’no kasb etadi. Predmetlarni turkumda taqqoslash ayni tadqiqot uchun muhim
belgilarga qarab amalga oshiriladi. Bunda bitta belgiga qarab taqqoslanayotgan
predmetlarni boshqa belgiga qarab taqqoslash bo‘lmasligi ham mumkin.
Taqqoslash mantiqiy usul–analogiyaning (quyida qarang) negizi hisoblanadi va
qiyosiy-tarixiy metodning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Uning maqsadi–ayni bir
hodisa yoki birgalikda mavjud har xil hodisalar rivojlanishining turli bosqichlari
(davrlari, darajalari)ni bilishda umumiy va xususiy holatlarni aniqlash.
Tavsiflash–tajriba (kuzatish yoki eksperiment) natijalarini fanda qabul qilingan
ma’lum belgilash tizimlari yordamida qayd etishdan iborat bilish operatsiyasi.
O‘lchash–qabul qilingan o‘lchov birliklarida o‘lchanayotgan kattalikning
son miqdorini topish maqsadida ma’lum vositalar yordamida bajariluvchi amallar
majmui. O‘lchashning tuzilmasi quyidagi elementlardan tashkil topadi:
-bilish sub’ekti, muayyan bilish maqsadlarida o‘lchashni amalga oshiradi;-
o‘lchash vositalari,tabiiy va inson tomonidan yaratilgan;
-o‘lchash ob’ekti, ya’ni o‘lchanadigan kattalik yoki qiyoslash amaliyotini
qo‘llash mumkin bo‘lgan xossa;
-o‘lchash usuli ya’ni, o‘lchash asboblari yordamida bajariladigan amaliy
harakatlar, operatsiyalar yig‘indisidan iborat bo‘lib, o‘z ichiga muayyan mantiqiy
va hisoblash amaliyotlarini ham oladi;
-o‘lchash natijasi, nomlangan kattalikdan iborat bo‘lib, tegishli nomlar yoki
belgilar yordamida ifodalanadi.
-O‘lchash aniqligi muammosi ham empirik bilish uslubi sifatida shu kabi
o‘lchashning gnoseologik asoslariga oid hisoblanadi. O‘lchash aniqligi o‘lchash
jarayonidagi quyidagi ob’ektiv va sub’ektiv omillarga bog‘liq.
-o‘rganilayotgan ob’ektda u yoki bu turg‘un miqdor ta’riflarini ajratib olish
imkoniyati murakkab, ba’zan esa buning umuman iloji bo‘lmaydi;
-o‘lchash vositalari imkoniyatlari (ularning mukammallik darajasi) va o‘lchash
jarayoni kechayotgan sharoitlar. Qator hollarda kattalikning aniq qiymatini
topishning umuman imkoni yo‘q. Masalan, elektronning atom atrofidagi
traektoriyasini aniqlash mumkin emas va h.k.
O‘lchashning sub’ektiv omillari qatoriga o‘lchash usulini tanlash, ushbu
jarayonni tashkil qilish va sub’ektning bilish imkoniyatlari – eksperiment
o‘tkazuvchi malakasi, uning olingan natijalarini to‘g‘ri va savodli izohlab
berish mahorati kiradi.
Bevosita o‘lchash bilan birga ilmiy eksperiment o‘tkazish jarayonida bilvosita
o‘lchash uslubi keng qo‘llanadi. Bilvosita o‘lchashda izlanayotgan kattalik
dastlabki funksional bog‘liqlik bilan bog‘liq boshqa kattaliklarni bevosita o‘lchash
asosida aniqlanadi. Jism massasi va hajmining o‘lchangan qiymatlariga ko‘ra
uning zichligi aniqlanadi; o‘tkazgichning solishtirma qarshiligi qarshilikning
o‘lchangan kattaliklari, o‘tkazgichning ko‘ndalang kesimi uzunligi va maydoniga
ko‘ra topilishi mumkin va h.k. Ayniqsa ob’ektiv reallik sharoitida bevosita
o‘lchash mumkin bo‘lmaganida bilvosita o‘lchash uslubining roli katta. Masalan,
har qanday kosmik ob’ekt (tabiiy)ning massasi boshqa fizik kattaliklarni o‘lchash
ma’lumotlarini qo‘llashga asoslangan matematik hisob-kitoblar yordamida
aniqlanadi.
Nazariy tadqiqot metodlari. Nazariy asoslangan va isbotlangan bilimlar
majmui nazariy tiadqiqot metodlari orqali egallanadi. Quyidagilar nazariy
tadqiqot metodlaridir:
Aksiomatik metod-ilmiy nazariya tuzish usuli. Bunda uning asosiga ayrim
dastlabki qoidalar-aksiomalar qo‘yiladi va nazariyaning qolgan barcha g‘oyalari
mana shu aksiomalardan sof mantiqiy yo‘l bilan isbotlash orqali keltirib
chiqariladi. Aksiomalardan teoremalarni (umuman, bir formuladan boshqa
formulalarni) keltirib chiqarish uchun maxsus qoidalar ta’riflanadi. Binobarin,
aksiomatik metodda isbotlash–har biri yo aksioma bo‘lgan, yo oldingi
formulalardan ma’lum qoidaga binoan keltirib chiqariladigan formulalarning
ma’lum ketma-ketligi. Aksiomatik metod–olingan ilmiy bilimni tizimga solish
usullaridan biri. Uning amalda qo‘llanishi cheklangan, chunki uni faqat
aksiomalashtirilgan mazmun nazariyasining rivojlanish darajasi juda katta bo‘lgan
holdagina qo‘llash mumkin. Mashhur fransuz fizigi Lui de Broylning ta’biri bilan
aytganda, «aksiomatik metod tasniflash yoki ta’lim berishning yaxshi metodi
bo‘lishi mumkin, ammo u kashf etish metodi bo‘la olmaydi».
Gipotetik-deduktiv metod - bir-biri bilan deduktiv bog‘liq bo‘lgan gipotezalar
tizimini yaratishni nazarda tutadi. Mazkur gipotezalardan pirovard natijada
empirik dalillar to‘g‘risida xulosalar chiqariladi. Ushbu metod gipotezalardan va
haqiqiy ma’nosi ma’lum bo‘lmagan boshqa farazlardan xulosalar chiqarishga
(deduksiyaga) asoslanadi. Binobarin, mazkur metod yordamida chiqarilgan xulosa
muqarrar tarzda ehtimoliy xususiyatga ega bo‘ladi.
Gipotetik-deduktiv metodning umumiy tuzilishi:
- nazariy tushuntirishni taqozo etuvchi material bilan tanishish va mavjud
nazariyalar, qonunlar yordamida nazariy tushuntirishga harakat qilish. Agar buning
iloji bo‘lmasa:
- turli-tuman mantiqiy usullar yordamida mazkur hodisalarning sabab va
qonuniyatlari to‘g‘risida faraz (gipoteza, taxmin)lar qilish;
- farazlarning asosliligi va jiddiyligiga baho berish va ularning orasidan
haqiqatga eng yaqinini tanlab olish;
- gipotezadan oqibatlarni (odatda, deduksiya yo‘li bilan) keltirib chiqarish va
uning mazmuniga aniqlik kiritish;
- gipotezadan keltirib chiqarilgan oqibatlarni tajribada tekshirish. Bu yerda
gipoteza yo tajribada isbotlanadi, yo inkor etiladi. Ammo ayrim oqibatlarning
isbotlanganligi gipotezaning haqiqiyligini (yoki soxtaligini) kafolatlamaydi.
Tekshiruv natijalariga ko‘ra, eng yaxshi gipoteza nazariyaga aylanadi.
Matematik gipotezani gipotetik-deduktiv metodning turi deb hisoblash mumkin.
Bu yerda ilgari ma’lum bo‘lgan va tekshirilgan holatlarning takomillashtirilgan
ko‘rinishlarini ifoda etuvchi ma’lum tenglamalar gipoteza vazifasini bajaradi.
Ilgari ma’lum bo‘lgan va tekshirilgan holatlar o‘zgartirilib, yangi hodisalarga
taalluqli bo‘lgan gipotezani ifodalovchi yangi tenglama tuziladi. Gipotetik-
deduktiv metod (aksiomatik metod singari) kashf etish metodidan ham ko‘ra
ko‘proq ilmiy bilimni tuzish va asoslash metodi hisoblanadi, chunki u yangi
gipotezaga qanday yo‘l bilan kelish mumkinligini ko‘rsatadi.
Mavhumdan konkretlikka yuksalish metodi - ilmiy fikrning dastlabki
mavhumlikdan bilishni chuqurlashtirish va kengaytirish izchil bosqichlari orqali
natijaga - tadqiq qilinayotgan predmetni nazariyada yaxlit aks ettirishga tomon
harakatidan iborat. Muayyan hissiylikdan mavhumlikka yuksalish, tafakkurda
predmetning alohida jihatlarini ajratish va ularni tegishli mavhum ta’riflarda
«mustahkamlash» mazkur metodning shartlaridir. Bilishning muayyan hissiylikdan
mavhumga tomon harakati xususiydan umumiyga tomon harakat demakdir. Bu
yerda tahlil va induksiya singari mantiqiy usullar yetakchilik qiladi. Mavhumdan
muayyan hissiylikka yuksalish–ayrim umumiy mavhumliklardan ularning
yagonaligiga, muayyan umumiyga tomon harakat jarayonidir. Bu yerda sintez va
deduksiya usullari yetakchilik qiladi. Bilishning bunday harakati formal, texnik
protsedura emas, balki predmetning rivojlanishidagi qarama-qarshilikni, ichki
qarama-qarshiliklarga muvofiq uning bir darajadan boshqa darajaga o‘tishini aks
ettiruvchi dialektik ziddiyatli harakatdir.
Umumilmiy tadqiqot metodlari - falsafa bilan maxsus fanlarning fundamental
nazariy-metodologik qoidalari o‘rtasida o‘ziga xos «oraliq metodologiya» bo‘lib
xizmat qiladi. Umumilmiy tushunchalar qatoriga ko‘pincha «axborot», «model»,
«tuzilma», «funksiya», «tizim», «element», «oqilonalik», «ehtimollik» singari
tushunchalar kiritiladi.
Birinchidan, bir qancha xususiy fanlar hamda falsafiy kategoriyalarning alohida
xossa, belgi va tushunchalari umumilmiy tushunchalarning mazmuniga «singdirib»
yuborilganligi, ikkinchidan, (falsafiy kategoriyalardan farqli o‘laroq) matematik
nazariya va simvolik mantiq vositalari bilan ularni formallashtirish, ularga aniqlik
kiritish mumkinligi umumilmiy tushunchalarning o‘ziga xos jihatlaridir.
Agar falsafiy kategoriyalar umumiylikning mumkin bo‘lgan eng yuqori darajasi –
muayyan umumiy darajani o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lsa, umumilmiy
tushunchalarga ko‘proq umumiy mavxum (bir xil) daraja xoski, bu ularni mavxum-
formal vositalar yordamida ifoda etish imkonini beradi. Falsafaning asosiy
masalasini (to‘la hajmda) yechishda «ishtirok etish» sharti muayyan «tafakkur
shaklini yaratish»ning «falsafiyligi», «dialektikligi» darajasini aniqlashning muhim
mezonidir.
Umumilmiy tushuncha va konsepsiyalar asosida bilishning tegishli metodlari,
tamoyillari ta’riflanadi, ular esa, o‘z navbatida, falsafaning maxsus ilmiy bilim va
uning metodlari bilan oqilona o‘zaro aloqasini ta’minlaydi.
Strukturaviy-funksional (strukturaviy) metod yaxlit tizimlarda ularning
strukturasini, strukturaning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi barqaror munosabatlar
va o‘zaro aloqalarni hamda ularning bir-biriga nisbatan rollari (funksiyalari)ni
ajratish asosiga quriladi.
Struktura–tizimning tuzilishi va ichki shakli, mazkur tizimning tarkibiy qismlari
o‘rtasidagi barqaror o‘zaro aloqalarning birligini ifodalovchi falsafiy tushuncha.
Funksiya esa mazkur tizim har bir tarkibiy qismining «vazifasi» deb tushuniladi
(ma’lum biologik a’zo funksiyalari, davlat funksiyalari, nazariyaning funksiyalari
va h.k.).
Strukturaviy-funksional (strukturaviy) metodning (unga ba’zan sistemali
yondashuvning turi deb ham qaraladi) asosiy talab (jarayon)lari:
a) tizimli ob’ektning tuzilishi, strukturasini o‘rganish;
b) uning tarkibiy qismlarini va ularning funksional xususiyatlarini tadqiq qilish;
v) mazkur tarkibiy qismlardagi va ularning funksiyalaridagi o‘zgarishlarni tahlil
qilish;
g) butun tizimli ob’ektning rivojlanishi (tarixi)ni ko‘rib chiqish;
d) barqaror faoliyat ko‘rsatayotgan ob’ektning barcha tarkibiy qismlariga shu
barqarorlikni saqlashga xizmat qilayotgan tizim sifatida qarash.
Formallashtirish–ma’lum mazmunni muayyan shakl-belgilar holiga keltirish.
Bu har xil talqin qilish imkoniyatini istisno etish maqsadida fikrni aniq ifodalashga
xizmat qiladi. Formallashtirishda ob’ektlar haqidagi mulohazalar belgilar (formula)
sohasiga o‘tkaziladiki, bu sun’iy tillar (matematika, mantiq, kimyo tili va sh.k.)ni
yaratish bilan bog‘liq.
Maxsus shakl-belgilardan foydalanish oddiy, tabiiy tilning ko‘p ma’noliligini
bartaraf etish imkonini beradi. Formallashtirilgan fikrlarda turli belgi qat’iy
ma’noni bildiradi. Formallashtirish algoritmlashtirish va hisoblash moslamalarini
dasturlashtirish jarayonlariga, bu bilan esa bilimning nafaqat ilmiy-texnikaviy,
balki boshqa shakllarini ham kompyuterlashtirishga asos bo‘lib xizmat qiladi.
Formallashtirish jarayonining eng muhim xususiyati shundaki, sun’iy tillarning
formulalari ustida amallarni bajarish, ulardan yangi formula va nisbatlarni keltirib
chiqarish mumkin. Aytilgan fikr mantiqiy xulosa asosida chiqariladi. Amaliyotda
turli timsollar asosida xulosalar chiqariladi. Bu timsollar aksiomalarni ifodalaydi.
Formallashtirish keng ma’noda mantiqiy xulosa chiqarish haqidagi ta’limotdir.
Mantiqiy xulosa natijani izohlab tushuntirib beradi. Xulosa chiqarish timsollar
tizimi va unga asoslanish demakdir. Ammo, XX asrda ijod qilgan avstriyalik
mantiqchi va matematik K. Gedel mazmun nazariyasida har doim aniqlanmagan,
formallashtirilmagan qoldiq qolishini ko‘rsatadi. Tobora chuqurlashib borayotgan
bilim mazmunini formallashtirish hech qachon mutlaq to‘liqlikka erishmaydi,
chunki bilish predmeti va u haqdagi bilimlarning rivojlanishi (o‘zgarishi) hech
qachon
to‘xtamaydi.
Bu
formallashtirishning
ichki
imkoniyatlari
cheklanganligidan dalolat beradi. Zotan, har qanday fikrni hisoblash bilan
almashtirish imkonini beruvchi umumiy metodning yo‘qligi isbotlangan.
Gedelning teoremalari ilmiy fikrni va, umuman, ilmiy bilimni to‘liq
formallashtirish mumkin emasligini mukammal isbotlab bergan.
Modellashtirish–borliqni
bilvosita
o‘rganish
usuli.
Biron
ob’ektning
xususiyatlarini ularni o‘rganish uchun maxsus tuzilgan boshqa ob’ektda qayta
hosil qilishdir. Modellashtirish asosida tadqiq qilinayotgan ob’ekt bilan uning
modeli o‘rtasidagi o‘xshashlik, muvofiqlik yotadi. Mazkur usul ilmiy tadqiqot
jarayonini yengillashtiradi, ob’ektning o‘rnini bevosita tadqiq etish mumkin
bo‘lmagan, qimmat bo‘lgan, juda uzoq vaqt talab qiladigan va holatlarda modelga
ehtiyoj paydo bo‘ladi.
Modellashtirish shakllari xilma-xil bo‘lib, foydalanilayotgan modellarga va
modellashtirish qo‘llanayotgan sohaga bog‘liq. Modellarning xususiyatiga qarab
moddiy (predmetli) modellashtirish va ideal modellashtirish farqlanadi. Moddiy
modellar tabiiy ob’ektlar hisoblanadi. Ular o‘z faoliyatida tabiiy qonunlar–fizika,
mexanika qonunlariga bo‘ysunadi. Ideal modellar tegishli belgilar shaklida
ifodalanadi.
Muayyan ob’ektni moddiy (predmetli) modellashtirishda uni o‘rganish original
bilan bir xil fizik tabiatga ega bo‘lgan ma’lum modelni tadqiq qilish bilan
almashtiriladi (samolyot, kema va kosmik apparatlarning modellari).
Ideal (belgili) modellashtirishda modellar grafiklar, chizmalar, formulalar,
tenglamalar sistemalari, tabiiy va sun’iy til gaplari (timsollar) shaklida bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda matematik modellashtirish (kompyuterda modellashtirish) keng
tarqalgan.
Ehtimoliy-statistik metodlar barqaror takroriylik bilan tavsiflanadigan ko‘plab
tasodifiy omillarning ta’sirini e’tiborga olishga asoslanadi. Bu ko‘plab
tasodiflarning umumiy ta’siri orqali o‘ziga yo‘l ochadigan zarurat (qonun)ni ochish
imkonini beradi. Mazkur metodlar ko‘pincha tasodiflar haqidagi fan deb ataladigan
ehtimollik nazariyasiga tayanadi.
Ehtimollik-haqiqatga da’vogarlik qiluvchi va bunga yetarli asosi bo‘lmagan ilmiy
hayotiy tushuncha. Ehtimollikning diapazoni-noldan (mumkin emaslikdan)
birgacha (voqelikkacha). Mazkur metodlar dinamik va statistik qonunlarni
farqlashga asoslanadi. Bunda ular mazkur qonunlardan kelib chiqadigan
bashoratlarning xususiyatiga tayanadi. Dinamik qonunlarda bashoratlar aniq
belgilangan bir ma’noli xususiyatga ega bo‘ladi (masalan, klassik mexanikada).
Statistik qonunlarda bashoratlar haqiqiy emas, balki ehtimoliy xususiyatga ega
bo‘ladi. Bu xususiyat ko‘plab tasodifiy omillarning ta’siri bilan belgilanadi. Ilmiy
bilish tarixi ko‘rsatganidek, «biz zarurat va tasodif bilan bog‘liq barcha
muammolarning ahamiyatiga endi-endi munosib baho bera boshlayapmiz».
Ehtimoliy-statistik metodlar tasodifiy xususiyatga ega bo‘lgan ayrim hodisalarni
emas, balki ommaviy hodisalarni o‘rganish (kvant mexanikasi, statistik fizika,
sinergetika, sotsiologiya va boshqa fanlar)da keng qo‘llaniladi. Bugungi kunda
fanga ehtimoliy fikr yuritish tarzi kirib kelayotganligi to‘g‘risida ko‘p
gapirilmoqda.
Umumilmiy yondashuvlarning muhim roli shundan iboratki, o‘zining «oraliq
xususiyati»ga ko‘ra, ular falsafiy va alohida ilmiy bilim (shuningdek, tegishli
metod)larning o‘zaro o‘tishida vositachilik qiladi. Mazkur metodlar barcha
fanlarda qo‘llanilganligi uchun ham ular umumilmiy metodlar deb ataladi. Ammo
ularni fanlarda qo‘llashda har bir fan yoki fan sohasining xususiyatlari, tabiiy,
ijtimoiy va ma’naviy hodisalarni bilish xususiyatlari e’tiborga olinadi.
Tadqiqotning umumiy mantiqiy metodlari - mantiqiy mushohada yuritish
orqali egallangan bilimlar majmui bo‘lib ular quyidagilar: analiz–ob’ektni
amalda yoki fikran tarkibiy qismlarga ajratish;
sintez – qismlardan butunni, xuddi shunday tarzda, qayta birlashtirish. Sintez
natijasida mutlaqo yangi ob’ekt hosil bo‘ladi.
Analiz (tahlil qilish faoliyati) jarayonida fikr murakkablikdan oddiylikka,
tasodifdan zaruratga qarab, xilma-xillikdan ayniyatga va birlikka qarab harakat
qiladi. Analiz qilishning maqsadi qismlarni, murakkab butunning unsurlari sifatida
bilish va ular o‘rtasidagi aloqa va qonuniyatlarni aniqlashdan iboratdir. Biroq,
analiz mohiyatni ajratib qarashga olib keladiki, mavhum holda qolayotgan birlik,
xilma-xillikdagi birlik sifatida hali ochilmagan bo‘ladi. Sintez, aksincha, analiz
vositasi bilan ajratilgan qismlar, xossalar, munosabatlarni yagona bir butunga
birlashtirish jarayonidan iborat. Sintez birlikdan tafovutga va xilma-xillikka qarab
yo‘naltirilgan bo‘lib, umumiylik va ayrimlikni, birlik va xilma-xillikni muayyan
jonli butunga birlashtiradi. Analiz va sintez chambarchas bog‘liq holda amal qiladi.
Mavhumlashtirish-o‘rganilayotgan
hodisaning
bir
qancha
xossalari
va
nisbatlaridan fikran uzoqlashish, ayni paytda tadqiqotchini qiziqtirgan xossalarni
(eng avvalo, muhim, umumiy xossalarni) ajratish jarayoni. Mazkur jarayon
natijasida har xil «mavhum predmetlar» olinadi. Bunda «mavhum predmetlar»
deganda alohida tushunchalar va kategoriyalar («rivojlanish», «qarama-qarshilik»,
«fikrlash» va b.) hamda ularning tizimlari tushuniladi. Matematika, mantiq,
dialektika va falsafa eng rivojlangan tizimlardir.
Ko‘rib chiqilayotgan xossalarning qay biri muhim, qaysinisi ikkinchi darajali
ekanligini aniqlash mavhumlashtirishning bosh masalasidir. Mazkur masala har bir
muayyan holatda, eng avvalo, o‘rganilayotgan predmetning tabiatiga, shuningdek,
tadqiqotning muayyan vazifalariga qarab hal qilinadi.
Umumlashtirish-predmetning umumiy xossa va belgilarini aniqlash jarayoni
bo‘lib, mavhumlashtirish bilan chambarchas bog‘liq. Bunda har qanday umumiy
(abstrakt-umumiy) yoki muhim (muayyan umumiy, qonun) belgilar ajratilishi
mumkin.
Ideallashtirish-voqelikning tajribada prinsipial amalga oshirib bo‘lmaydigan,
lekin real olamda ularning timsoli bo‘lgan ob’ektlarning tushunchalarini fikran
shakllantirishni ifodalaydigan («nuqta», «ideal gaz», «mutlaqo qora jism» va
sh.k.) tushuncha.
Ideallashtirilgan ob’ektlar, pirovard natijada, ob’ektiv ashyolar, real jarayon va
hodisalarning in’ikosi sifatida maydonga keladi. Ideallashtirish yordamida
shakllangan tushunchalardan keyinchalik real ob’ektning in’ikosi sifatida
izlanishlar olib borishda, mulohazalar yuritishda, real jarayonlarning mavhum
sxemalarini tuzishda foydalanish mumkin.
Ideallashtirish ilmiy yoki g‘ayriilmiy, real yoxud mavhum bo‘ladi. Ilmiy, real
ideallashtirishni mavhum ideallashtirishdan farqlaydigan belgi shundan iboratki,
unda hosil etilgan ideallashtirish ob’ektlari, shaxslar muayyan sharoitlarda
ideallashtirilgan, ya’ni real ob’ektlar atamalarini ishlatib, talqin etish mumkin.
Induksiya-ayrimlik (tajriba, dalil)dan umumiyga (ularni umumlashtirib xulosa
chiqarishga) fikran harakat qilish; deduksiya–bilish jarayonining umumiydan
ayrimlikka yuksalishi. Induksiya va deduksiya o‘zaro bog‘lanadi hamda bir-birini
to‘ldiradi. Tajriba hamisha cheksiz va nomukammal bo‘lganligi uchun induktiv
xulosalar
doim
muammoli
(ehtimoliy)
xususiyatga
egadir.
Induktiv
umumlashtirishlarga, odatda, tajribada bilingan haqiqatlar (empirik qonunlar), deb
qaraladi.
Induktiv umumlashtirish turlaridan ommaviy induksiya, to‘liqsiz induksiya, to‘liq
induksiya, ilmiy induksiya va matematik induksiya ajratiladi. Mantiqda sababiy
aloqalarni aniqlashning induktiv metodlari–induksiya qonunlari (Bekon-Mill
induktiv tadqiqot qoidalari) farqlanadi. Yagona o‘xshashlik, yagona tafovut,
o‘xshashlik va tafovut, bog‘liq o‘zgarishlar metodlari va qoldiqlar metodi shular
jumlasidandir.
Deduksiyaning o‘ziga xos xususiyati shundaki, tadqiqotchi deduksiya vositasida
bir sinf, bir jins, bir guruh narsa yoki hodisa to‘g‘risidagi umumiy bilimlardan
ularning har biri haqida alohida bilimlarni hosil qiladi. Insonning bilish
tajribasidan shu narsa ma’lumki, agar biron xususiyat bir toifa yoki bir jinsdagi
hamma narsa yoki hodisalarga xos bo‘lsa, bu xususiyat shu toifa yoki jinsga oid
har bir narsa yoki hodisaga ham xos bo‘ladi.
Analogiya (moslik, o‘xshashlik)-o‘xshash bo‘lmagan ob’ektlarning ayrim
jihatlari, xossalari va munosabatlaridagi o‘xshashliklarni aniqlash. Aniqlangan
o‘xshashlik asosida tegishli analogiya bo‘yicha xulosa chiqariladi. Uning umumiy
sxemasi: B ob’ekt a, b, c, d belgilarga ega; C ob’ekt b, c, d belgilarga ega;
binobarin, C ob’ekt a belgiga ega bo‘lishi mumkin. Analogiya haqiqiy emas, balki
ehtimoliy bilim beradi. Analogiya bo‘yicha xulosa chiqarishda muayyan ob’ekt
(«model»)ni ko‘rib chiqish natijasida olingan bilim boshqa nisbatan kam
o‘rganilgan ob’ektga ko‘chiriladi.
Sistemali yondashuv-fanda turli ob’ektlarni sistemalar sifatida tadqiq etishni
nazarda tutadigan metodologik tamoyil (talab)lar majmui. Mazkur talablarga
quyidagilar kiradi:
a) har bir elementning tizimdagi o‘rni va funksiyalariga bog‘liqligini aniqlash,
bunda butunning xossalari uning tarkibiy qismlari xossalarining yig‘indisiga
bog‘liq bo‘lmasligini e’tiborga olish;
b) tizimning xulq-atvori uning alohida tarkibiy qismlari xususiyatlari hamda
uning tuzilishi xossalariga qay darajada bog‘liqligini tahlil qilish;
v) tizim bilan muhitning o‘zaro aloqalari mexanizmini tadqiq qilish;
g) mazkur tizimga xos bo‘lgan darajalilikning xususiyatini o‘rganish;
d) tizimni har tomonlama, ko‘p jihatli tavsiflashni ta’minlash;
ye) tizimga dinamik rivojlanayotgan yaxlitlik deb qarash.
Sistemali
yondashuv
o‘z-o‘zidan
rivojlanuvchi
murakkab
ob’ektlarni
(ko‘pdarajali, ierarxik, o‘z-o‘zini tashkil etuvchi biologik, psixologik, sotsial va
h.k. sistemalarni) tadqiq etishda keng qo‘llaniladi. Sistemali yondashuvning
muhim xususiyati shundaki, faqat tadqiqot ob’ektigina emas, balki tadqiqot
jarayonining o‘zi ham murakkab sistema sifatida namoyon bo‘ladi. Uning asosiy
vazifasi ob’ekt turli modellarini yaxlit qilib birlashtirishdir.
«O‘z-o‘zini tashkil etish» tushunchasi sistemali yondashuvning muhim
tushunchasidir. Mazkur tushuncha tarkibiy qismlari o‘rtasidagi aloqalar qat’iy
emas, balki ehtimoliy xususiyatga ega bo‘lgan murakkab, ochiq, o‘z-o‘zini
rivojlantiruvchi tizim (tirik hujayra, organizm, biologik populyatsiya, odamlar
jamoasi va sh.k.)ni yaratish, rivojlantirish yoki takomillashtirish jarayonini
tavsiflaydi.
Hozirgi zamon fanida o‘z-o‘zini tashkil etuvchi tizimlar o‘z-o‘zini tashkil etish
umumilmiy nazariyasi–sinergetikaning tadqiqot predmetini tashkil qiladi.
Falsafa metodlari. Falsafa metodlarining asoslari bevosita amaliy faoliyat
bilan bog‘liq. Turli konkret vazifalarni hal qilishning zaruriy shartlaridan biri
universal xususiyatga ega bo‘lgan umumiy falsafiy metodlarga murojaat qilishdir.
Bu metodlar haqiqatni anglashda umumiy yo‘lni ko‘rsatadi. Mazkur metodlarga
falsafaning qonun va kategoriyalari, kuzatish va tajriba, taqqoslash, analiz, sintez,
induksiya, deduksiya va h.k.lar taalluqli. Agar maxsus metodlar ob’ektning
qonuniyatlarini o‘rganishning xususiy usullari sifatida namoyon bo‘lsa, falsafiy
metodlar shu ob’ektlarda namoyon bo‘ladigan, alohida xususiyatlardagi harakat,
taraqqiyotning eng umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi. Aynan shu o‘rinda tajriba
hal qiluvchi ahamiyatga ega. Har bir metod ob’ektning alohida tomonini bilishga
imkoniyat yaratadi. Falsafaning eng qadimgi keng tarqalgan metodlardan biri
dialektika bo‘lsa, ikkinchisi metafizikadir. Biroq falsafa metodlari bular bilan
cheklanmaydi. Bugungi kunda uning sofistika, eklektika, analitik, (hozirgi zamon
analitik falsafasi), intuitiv, fenomenologik, sinergetik, germenevtik (tushunish) va
boshqa turlari ham mavjud. Endilikda turli metodlarni birlashtirish jarayoni ham
ro‘y bermoqda (masalan, Gadamer germenevtikani ratsional dialektika bilan
birlashtirishga harakat qiladi).
Ijtimoiy-gumanitar fanlar metodlari. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda kuzatish
natijalari ko‘p jihatdan kuzatuvchining shaxsiga, uning hayotiy qarashlariga va
boshqa sub’ektiv omillarga bog‘liq bo‘ladi. Mazkur fanlarda oddiy (dalillar va
hodisalar chetdan turib qayd etiladi) kuzatish va ishtirokchilikka asoslangan ichdan
turib(bunda tadqiqotchi ma’lum ijtimoiy muhitga qo‘shiladi, unga moslashadi va
hodisalarni «ichdan» tahlil qiladi) kuzatish farqlanadi. Psixologiyada kuzatishning
o‘z-o‘zini kuzatish (introspeksiya) va empatiya (boshqa odamlarning ruhiy
kechinmalariga kirib borish, ularning ichki dunyosi–sezgilari, fikrlari, xohish-
istaklarini tushunishga intilish va h.k.) farqlanadi.
Etnometodologiya ichdan turib kuzatishning turlaridan biri bo‘lib, u ijtimoiy
hodisa va voqealarni tavsiflash hamda kuzatish natijalarini ularni tushunish
g‘oyalari bilan to‘ldirishni nazarda tutadi. Mazkur yondashuv hozirda etnografiya,
ijtimoiy
antropologiya,
sotsiologiya
va
kulturologiyada
tobora
keng
qo‘llanilmoqda.
Ijtimoiy eksperimentlar ular ijtimoiy tashkil etish va jamiyatni boshqarishni
oqilonalashtirishning yangi shakllarini amalga tatbiq etishga ko‘maklashmoqda.
Ijtimoiy eksperiment ob’ekti odamlarning ma’lum guruhi eksperimentning
bevosita ishtirokchilaridan biri bo‘lib, ularning manfaatlari bilan hisoblashishga
to‘g‘ri keladi, tadqiqotchi esa o‘zi o‘rganayotgan vaziyatga bevosita qo‘shiladi.
Ijtimoiy eksperimentlar tadqiqotchidan axloqiy va yuridik norma va tamoyillarga
qat’iy rioya etishni talab qiladi. Bu yerda (tibbiyotda bo‘lgani singari) «ziyon
yetkazma!» tamoyili muhim ahamiyatga ega. Insonning intim dunyosiga kirish
quroli bo‘lib xizmat qilish - ijtimoiy eksperimentlarning asosiy xususiyati.
Shakllantiruvchi eksperimentda muayyan ruhiy faoliyat qanday shakllanishini
aniqlash uchun tajriba o‘tkazilayotgan shaxs turli eksperimental sharoitlarga
qo‘yiladi va unga ma’lum masalalarni hal qilish taklif etiladi. Bunda murakkab
ruhiy jarayonlarni shakllantirish va ularning tuzilishini yanada chuqurroq tadqiq
qilish mumkin. Mazkur yondashuv pedagogik psixologiyada qo‘llaniladi.
Ijtimoiy-gumanitar fanlarda falsafiy va umumilmiy vositalar, metod va
amallardan tashqari, mazkur fanlarning predmeti bilan bog‘liq maxsus vositalar,
metod va amallardan ham foydalaniladi. Ularning jumlasiga quyidagilar kiradi:
Ideografik metod–alohida tarixiy dalillar va hodisalarning o‘ziga xos
xususiyatlarini tavsiflash.
Dialog «savol-javob metodi» ikki va undan ortiq kishilr orasidagi muloqot.
Tushunish va oqilona (intensional) tushuntirish (bu haqda ushbu bobning keyingi
paragrafida batafsil so‘z yuritiladi).
Hujjatlarni tahlil qilish–son va sifat jihatidan tahlil qilish (kontent-analiz).
So‘rovlar o‘tkazish– maxsus tayyorlangan savollar yordamida u yoki bu
masalaga oid ijtimoiy fikrni aniqlash. «Yuzma-yuz» so‘rov (intervyu) yoki sirtdan
(so‘rovnoma yordamida, pochta, telefon orqali va sh.k.) so‘rov o‘tkazish, ommaviy
va maxsus so‘rovlar farqlanadi. Maxsus so‘rovlarda professional ekspertlar axborot
olishning bosh manbai hisoblanadi. So‘rovnomada tadqiqot maqsadlari va faraziga
muvofiq ma’lumot olish uchun zarur savollar turkumini o‘z ichiga olgan anketani
ishlab chiqishga alohida e’tibor beriladi.
So‘rovnomada a) maqsad asosli bo‘lishi; savollar tushunarli va ziddiyatli
tuzilmagan bo‘lishi; respondentga (javob beruvchida) salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi
lozim.
Savollar yopiq yoki ochiq shaklda berilishi mumkin. Anketada javob
variantlarining to‘liq to‘plami berilgan savol yopiq savol deb ataladi. So‘rovdan
o‘tayotgan shaxs uning fikriga mos variantni belgilab qo‘yadi, xolos. Bu holda
ochiq savollardan foydalaniladi. Ochiq savolga javob bera turib, javob berayotgan
odam faqat o‘z tasavvuriga tayanadi, bunday javob nisbatan ko‘proq
individuallashgan hisoblanadi.
Tadqiq etilayotgan hodisa, jarayon to‘g‘risida ishonchli ma’lumot olish uchun
barcha kontingentni so‘rovga jalb etish shart emas, chunki tadqiqot ob’ekti miqdor
jihatidan juda katta bo‘lishi mumkin. Tadqiqot ob’ekti bir necha yuz kishidan ko‘p
bo‘lganida tanlab so‘rovnoma o‘tkaziladi. Yozma so‘rov – anketalashtirish. Uning
asosida avvaldan ishlab chiqilgan savolnoma (anketa) yotadi, respondentlarning
(so‘rovdan o‘tayotganlar) barcha savollarga javoblari izlanayotgan empirik
axborotni tashkil etishi kerak.
Proektiv metodlar (psixologiyaga xos)–insonning produktiv faoliyati natijalariga
qarab, uning shaxsiy xususiyatlarini bilvosita o‘rganish usuli.
Testlash (psixologiya va pedagogikada)–standartlashtirilgan topshiriqlar
bo‘lib, ularni bajarish natijalari ayrim shaxsiy xususiyatlar (bilim, ko‘nikma,
xotira, zehn va sh.k.)ni o‘lchash imkonini beradi. Testlarning ikki asosiy guruhi
farqlanadi–intellekt testlari (mashhur Q koeffitsienti) va erishilgan (kasbda, sportda
va h.k.) natijalar testlari. Shuningdek, testlarning blankali, uskunali (masalan,
kompyuterda) va amaliy turlari farqlanadi; shuningdek individual va guruhli
uslublari qo‘llanadi. Testlar bilan ishlashda axloqiy jihat muhim ahamiyat kasb
etadi. Zotan, layoqatsiz yoki g‘irrom tadqiqotchining qo‘lida testlar jiddiy zarar
keltirishi mumkin.
Biografik va avtobiografik metodlar yordamida u yoki bu kishining hayot yo‘li
o‘rganiladi..
Sotsiometriya metodi–ijtimoiy hodisalarni o‘rganishda matematika vositalaridan
foydalanishdir. Undan ko‘pincha «kichik guruhlar»ni va ulardagi shaxslararo
munosabatlarni o‘rganishda foydalaniladi.
O‘yin metodlari–boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishda qo‘llaniladi. Imitatsion
o‘yinlar (ishbilarmonlik o‘yinlari) va ochiq o‘yinlar (ayniqsa, nostandart)
vaziyatlarni tahlil qilishda farqlanadi. O‘yin metodlari orasida psixodrama va
sotsiodrama alohida o‘rin tutadi. Ularda ishtirokchilar muayyan individual va
gruppaviy vaziyatlarni ko‘rib chiqadilar.
8.2. Hozirgi zamon metodologiyasi.
«Kumatoid», «case studies», «abduksiya» tushunchalari an’anaviy metodologik
tushunchalar ruhida tarbiyalangan odamga erish tuyulishi mumkin. Ammo, aynan
ular metodologiyaning hozirgi rivojlanish bosqichining o‘ziga xos xususiyati ilmiy
muomalaga mutlaqo yangi tushunchalarni kiritish bilan bog‘liq ekanligini
ko‘rsatadi. Mazkur tushunchalarning aksariyati muayyan (xususiy) fanlar sohasi
bilan bog‘liq. Bunday tushunchalar qatoriga hozirda ancha mashhur bo‘lgan
bifurkatsiya,
«fluktuatsiya»,
«dissipatsiya»,
«attraktor»
tushunchalarini,
shuningdek, «kumatoid» (yunoncha–to‘lqin) degan innovatsion tushunchani
kiritish mumkin.
Kumatoid - suzayotgan ob’ektni anglatadi va ob’ektlarning tizimli xususiyatini
aks ettiradi. U vujudga kelishi, hosil bo‘lishi, shuningdek yo‘qolishi, parchalanishi
mumkin. U o‘zining barcha elementlarini birvarakay emas, balki o‘ziga xos
«hissiy-o‘ta hissiy» tarzda namoyon etadi. Masalan, tizimli ob’ekt–o‘zbek xalqini
ma’lum vaqt, makon bo‘lagida ifoda etish va mahalliylashtirish mumkin emas.
Boshqacha qilib aytganda, ob’ektni yaxlit ifoda etish uchun o‘zbek xalqining
barcha vakillarini yig‘ish mumkin emas. Shu bilan birga, mazkur ob’ekt soxta
emas, realdir. Uni kuzatish, o‘rganish mumkin. U butun sivilizatsion-tarixiy
jarayonning yo‘nalishini ko‘p jihatdan belgilab beradi. Yana bir misol–talabalar
guruhi. U dam paydo bo‘ladigan, dam ko‘zdan yo‘qoladigan suzuvchi ob’ekt
sifatida o‘zaro aloqalarning deyarli barcha tizimlarida namoyon bo‘ladi. Masalan,
o‘quv mashg‘ulotlari tugaganidan keyin guruh yaxlit ob’ekt sifatida mavjud
bo‘lmaydi, ammo institutsiyaviy belgilangan ma’lum vaziyatlar (guruh raqami,
talabalar soni, guruh tuzilishi, umumiy xususiyatlari)da u ob’ekt sifatida namoyon
bo‘ladi va o‘z-o‘zini identifikatsiya qiladi. Bundan tashqari, mazkur kumatoid
guruh a’zolari o‘rtasidagi do‘stlik, raqobat va boshqa munosabatlar bilan ham
qo‘llab-quvvatlanadi.
Kumatoidning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u vaqt va makonda
mahalliylashishga befarq bo‘libgina qolmay, substrat–o‘zini tashkil etuvchi
materialga ham qattiq bog‘lanmagan. U tizimli xususiyatlarga ega emas.
Binobarin, mazkur xususiyatlar uning tarkibiy qismlariga mavjud yoki mavjud
emasligiga, ayniqsa, ularning rivojlanish yo‘nalishi yoxud xulq-atvor tarziga
bog‘liq. Kumatoidni moddiy tarzda mustahkamlangan ma’lum bir xususiyat yoki
bunday xususiyatlar to‘plami bilan aniq identifikatsiya qilish mumkin emas. Butun
ijtimoiy hayot suzuvchi ob’ektlar–kumatoidlar bilan to‘lib-toshgan.
«Case
studies»,
ya’ni
vaziyatli
tadqiqotlar
o‘tkazish
hozirgi
zamon
metodologiyasidagi muhim yangilikdir. Mazkur tadqiqotlarni o‘tkazishda fanlararo
tadqiqotlar o‘tkazish metodologiyasiga tayaniladi, ammo individual sub’ektlarni,
mahalliy gruppaviy dunyoqarashlar va vaziyatlarni o‘rganish nazarda tutiladi.
«Case studies» atamasi pretsedentning, ya’ni kuzatish ostida bo‘lgan va
tushuntirishning mavjud qonunlari doirasiga sig‘maydigan individuallashtirilgan
ob’ektning
mavjudligini
aks
ettiradi.
Vaziyatli
tadqiqot
metodologiyasi
neokantiantlar Baden maktabining idiografik metodi bilan bog‘liq.
Vaziyatli tadqiqotlarning ikki tipi: matnli va maydondagi tadqiqotlar farqlanadi.
Ularning ikkalasida ham Mahalliy determinatsiya (sababiy aloqadorlik) birinchi
darajali ahamiyatga ega. Mahalliy determinatsiya «ichki ijtimoiylik» tushunchasi
bilan muayyanlashadi va ayni guruh yoki vaziyatga xos bo‘lgan faoliyat, muloqot
shakllari ta’sirida shakllanadigan bilimning noaniq shartlarining tutash tizimi deb,
alohida so‘zlar va harakatlarning ma’no-mazmunini belgilaydigan ijtimoiy-
madaniy kontekst deb tushuniladi. Vaziyatli tadqiqotlarning ustunligi shundaki,
ularda bilim tizimining mazmuni shartlarning pirovard to‘plami, hayotiy
vaziyatlarning muayyan va alohida shakllari nuqtai nazaridan ochib beriladi.
Hozirgi zamon metodologiyasi o‘z an’anaviy metodlarining universalligi
cheklanganligini tushunadi. Masalan, gipotetik-deduktiv metod ishni tayyor
gipotezalardan boshlab, «dalillarni eng yaxshi tushuntirish» bosqichidan sakrab
o‘tganligi uchun tanqid qilinadi.
Abduksiya fikr yuritish orqali empirik dalillardan ularni tushuntiruvchi
gipotezaga yuksalishni nazarda tutadi. Bunday fikr yuritish turmushda va
amaliyotda ko‘p uchraydi. Har bir inson tushuntirish yo‘llarini izlashda beixtiyor
abduksiyaga murojaat etadi. Masalan, vrach kasallik alomatlariga qarab, uning
sababini, detektiv esa jinoyat izlariga qarab jinoyatchini qidiradi. Xuddi
shuningdek, olim ham sodir bo‘layotgan hodisani tushuntirishda abduksiya
metodidan foydalanadi. Mazkur atama induksiya va deduksiya singari mashhur,
keng e’tirof etilgan bo‘lmasa ham, u yangi hamda samarali metodologik
strategiyani ishlab chiqishda muhim rol o‘ynaydi.
Evristika. Evristika yunoncha heurisko–topaman, kashf etaman, degan so‘zdan
kelib chiqqan. «Evristika» atamasining qo‘llanilishi qadimgi yunon olimi
aleksandriyalik Papp (miloddan avvalgi III asr) nomi bilan bog‘lanadi. Bu nuqtai
nazardan evristika matematika masalalarini yechishni o‘rganishni istaganlarga
mo‘ljallangan qoidalarning maxsus to‘plami sifatida namoyon bo‘ladi. «Mahorat
sirlari» hamisha qat’iy sir tutilgan va tavsiflanmagan. Evristikani kashfiyotlar
to‘g‘risidagi fan sifatida tavsiflash barcha zamonlarda ham juda murakkab vazifa
hisoblangan. G. Leybnisning «Kashfiyot san’ati» g‘oyasi amalga oshmadi. B.
Spinoza to‘g‘ri metod oqilona tanlashni ta’minlashi, noma’lumni bilish qoidalariga
ega bo‘lishi, foydasiz imkoniyatlarni chetlatish tartibini belgilashi lozimligini qayd
etgan bo‘lsa-da, buni asoslovchi nazariyani yaratmadi.
Muayyan ilmiy bilimdagi barcha ikkilamchi, noaniq metodologik qoidalar
evristika sohasini to‘ldiradi. Shuning uchun ham evristika ba’zan qayg‘urish,
ilhomlanish, insayt bilan bog‘lanadi. Metodologik tafakkurning izchil tizimida
evristikaga ko‘pincha yetarli darajada anglab bo‘lmaydigan, ammo izlash va topish
salohiyati katta bo‘lgan soha deb qaraladi. Formal mantiqiy metodlar evristik
metodlarga qarama-qarshi qo‘yiladi. Barcha mumkin bo‘lgan hollarda evristikadan
bilim mazmunini kengaytirish, ilgari ma’lum bo‘lmagan yangilikni yaratish
kutiladi.
Ko‘pincha «evristika» tushunchasini tafakkurga bog‘lab, «evristik tafakkur»
tarzida qo‘llaniladi. Aytish mumkinki, bunday hollarning barchasida tafakkurning
yaratuvchi funksiyasi to‘g‘risida so‘z yuritiladi. G‘arb falsafasida evristik
tafakkurni tushuntirishga harakat qiluvchi nazariyalarning uch turkumi farqlanadi:
«tinch oqar suv» yoki o‘rtacha hisobga keltirilgan mehnat nazariyasi; bliskrig yoki
insayt nazariyasi; yaxshi qopqon yoki oqilona metodologik qoida nazariyasi.
Evristika metodologiyaning bo‘limi sifatida hali rasman e’tirof etilgani yo‘q.
Ammo, o‘z-o‘zidan ayonki, ilmiy bilimning har bir sohasida u eng tez, samarali va
o‘ziga xos yechim topishning strategiyasi hisoblanadi, evristik usul va qoidalar
noan’anaviy yo‘llarni izlash, ulardan foydalanishga turtki beradi. Evristika
fanlararo xususiyatga egaligi mazkur sohaning o‘ziga xos belgisidir. Ammo
evristik xususiyat fan ichidagi bilimda ham mavjud. Evristik sezgi ilmiy
izlanishning deyarli har bir qadamiga hamroh bo‘ladi. Reduksiya, metodlarini
o‘zlashtirish, gumanitar va texnika fanlarining usullarini birlashtirish, muayyan
ilmiy ishlovlarni amalga tatbiq etishni tanlash, hal qiluvchi eksperimentning o‘zi
ma’lum darajada evristik farazlarga asoslanadi. Evristika ilmiy va noilmiy bilim,
oqilonalik va nooqilonalik o‘rtasida bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lib xizmat qiladi. U
xulq-atvor taktikasini tanlashga va rivojlanish jarayonida to‘g‘ri yo‘l topishga
ko‘maklashadi. Ilmiy tavakkalchilik mezoni sifatida evristika ilmiy bilimni
rivojlantirishning tarkibiy qismi sifatida hamisha olqishlangan, dunyoning
postnoklassik manzarasida esa nazariyaning evristik xususiyati bilim berish
jarayonini o‘zgartirish, uni ijodiy, muammoli, o‘yin tarzida o‘tkazish imkonini
beradigan ilmiy bilim mezoni darajasiga ko‘tarildi.
Evristika
sirlariga
yaqinlashishga
bo‘lgan
eng
so‘nggi
urinishlardan
A.F.Osbornning «miyaga hujumi»ni qayd etish mumkin. Unda kashfiyotchilikning
o‘rindoshlik, o‘tkazish, birlashtirish va ajratish bilan bog‘liq an’anaviy usullari
bilan bir qatorda, xayolni rag‘batlantiruvchi usullar: tig‘iz muddatlar tizimi,
muammoni tanqidsiz vaziyatda erkin muhokama qilish, tortishuvlik muhitini
