Asosiy vositalar auditi

Yuklangan vaqt

2024-02-20

Yuklab olishlar soni

9

Sahifalar soni

32

Faytl hajmi

41,9 KB


Asosiy vositalar auditi Reja: Kirish 1. Asosiy vositalar auditini tashkil etish, o`tkazish ketma-ketligi va ma'lumot manbalari 2. Asosiy vositalarning mavjudligi, saqlanishini tekshirish va eskirish (amortizatsiya) to`g`ri hisoblanishini tekshirish 3. Asosiy vositalarni harakati bilan bog`liq muomalalar auditi 4. Asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlari auditi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati Asosiy vositalar auditi Reja: Kirish 1. Asosiy vositalar auditini tashkil etish, o`tkazish ketma-ketligi va ma'lumot manbalari 2. Asosiy vositalarning mavjudligi, saqlanishini tekshirish va eskirish (amortizatsiya) to`g`ri hisoblanishini tekshirish 3. Asosiy vositalarni harakati bilan bog`liq muomalalar auditi 4. Asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlari auditi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati Kirish Samarali ichki nazorat va audit xizmati-bu bozorning iqtisodiy agenti tomonidan korporativ boshqaruvning asosiy elementi boʻlib, boshqaruv xodimlariga yoʻnaltirilgan etarli, ilmiy asoslangan qarorlar qabul qilish imkonini beradi: - biznes- jarayonlarni tashkil etish, texnik va texnologik, ekologik va moliyaviyiqtisodiy qoʻllab-quvvatlashni takomillashtirish va umuman tashkilotning faoliyati, - operatsion, ekologik, moliyaviy va boshqa turdagi xavflarni tezkor aniqlash, oldini olish va cheklash; - xoʻjalik yurituvchi subyekt va uning aksiyadorlarining strategik maqsadlariga erishishga oqilona ishonch. Xoʻjalik yurituvchi subyekt ichki nazorati samaradorligining boʻlajak auditini samarali rejalashtirish uchun tekshirilayotgan obyekt (ish jarayoni) ning dastlabki ekspertizasi oʻtkazilishi lozim. Ushbu monitoringning maqsadi audit qilinayotgan biznes jarayonining dolzarb vazifalari, uning tuzilishi yoki undagi avvalgi auditdan boshlab yuz bergan oʻzgarishlarni oʻrganishdan iborat. Bu bizga ushbu jarayonning ichki nazorat xizmatini samarasiz tashkil etish oqibatlarining umuman tashkilot uchun ahamiyati haqida xolisona gapirishga imkon beradi. Ichki nazoratning sifati va samaradorligini tekshirish algoritmi auditorlar dastlabki tekshirish bosqichida: - tekshiriladigan obyektni tashkil etishni tartibga soluvchi ichki meʼyoriy hujjatlarni tahlil qilish; - ushbu biznes jarayoniga xizmat qiluvchi maʼlumotlar bazasi va dasturiy taʼminotni tahlili; - tuzatish ishlari dasturlarini amalga oshirish va ushbu biznes jarayonining oldingi tekshiruvlari natijalarini oʻrganish (agar mavjud boʻlsa); - koʻrib chiqilayotgan biznes-jarayonni amalga oshiruvchi tarkibiy boʻlinma rahbar xodimlari va uning faoliyati boʻyicha jarayonning boshqa ishtirokchilarini aniqlash va maxsus tekshirish; - xoʻjalik yurituvchi subyektning rivojlanish strategiyasiga va maqsadlarni belgilash tamoyillariga muvofiqligi uchun biznes-jarayonning haqiqiy maqsadlarini tahlil qilish (aniqlashtirish, oʻlchovlilik, izchillik, ahamiyatlilik, erishilgan vaqtni cheklash); - mavjud nazorat tartib-qoidalarini koʻrsatib, ushbu biznes jarayonini tashkil etish uchun yoʻl xaritasini shakllantirish; - xoʻjalik yurituvchi subyektning boshqaruv xodimlari va uning texnologik, ekologik va moliyaviy siyosati boʻlinmalari tomonidan amalga oshirilgan risklarni baholash Kirish Samarali ichki nazorat va audit xizmati-bu bozorning iqtisodiy agenti tomonidan korporativ boshqaruvning asosiy elementi boʻlib, boshqaruv xodimlariga yoʻnaltirilgan etarli, ilmiy asoslangan qarorlar qabul qilish imkonini beradi: - biznes- jarayonlarni tashkil etish, texnik va texnologik, ekologik va moliyaviyiqtisodiy qoʻllab-quvvatlashni takomillashtirish va umuman tashkilotning faoliyati, - operatsion, ekologik, moliyaviy va boshqa turdagi xavflarni tezkor aniqlash, oldini olish va cheklash; - xoʻjalik yurituvchi subyekt va uning aksiyadorlarining strategik maqsadlariga erishishga oqilona ishonch. Xoʻjalik yurituvchi subyekt ichki nazorati samaradorligining boʻlajak auditini samarali rejalashtirish uchun tekshirilayotgan obyekt (ish jarayoni) ning dastlabki ekspertizasi oʻtkazilishi lozim. Ushbu monitoringning maqsadi audit qilinayotgan biznes jarayonining dolzarb vazifalari, uning tuzilishi yoki undagi avvalgi auditdan boshlab yuz bergan oʻzgarishlarni oʻrganishdan iborat. Bu bizga ushbu jarayonning ichki nazorat xizmatini samarasiz tashkil etish oqibatlarining umuman tashkilot uchun ahamiyati haqida xolisona gapirishga imkon beradi. Ichki nazoratning sifati va samaradorligini tekshirish algoritmi auditorlar dastlabki tekshirish bosqichida: - tekshiriladigan obyektni tashkil etishni tartibga soluvchi ichki meʼyoriy hujjatlarni tahlil qilish; - ushbu biznes jarayoniga xizmat qiluvchi maʼlumotlar bazasi va dasturiy taʼminotni tahlili; - tuzatish ishlari dasturlarini amalga oshirish va ushbu biznes jarayonining oldingi tekshiruvlari natijalarini oʻrganish (agar mavjud boʻlsa); - koʻrib chiqilayotgan biznes-jarayonni amalga oshiruvchi tarkibiy boʻlinma rahbar xodimlari va uning faoliyati boʻyicha jarayonning boshqa ishtirokchilarini aniqlash va maxsus tekshirish; - xoʻjalik yurituvchi subyektning rivojlanish strategiyasiga va maqsadlarni belgilash tamoyillariga muvofiqligi uchun biznes-jarayonning haqiqiy maqsadlarini tahlil qilish (aniqlashtirish, oʻlchovlilik, izchillik, ahamiyatlilik, erishilgan vaqtni cheklash); - mavjud nazorat tartib-qoidalarini koʻrsatib, ushbu biznes jarayonini tashkil etish uchun yoʻl xaritasini shakllantirish; - xoʻjalik yurituvchi subyektning boshqaruv xodimlari va uning texnologik, ekologik va moliyaviy siyosati boʻlinmalari tomonidan amalga oshirilgan risklarni baholash natijalarini tahlil qilish (agar mavjud boʻlsa); - baholash tizimi va identifikatorlarini tahlil qilish-jarayonning samaradorligi va iqtisodini aniqlash uchun ishlatiladigan tabiiy va xarajat koʻrsatkichlari. Koʻrib chiqilayotgan biznes jarayoni haqida olingan maʼlumotlarni tahlil qilish va uning haqiqiy faoliyati haqida yetarli tushunchani shakllantirish natijalariga koʻra, ichki nazorat va audit xizmati rahbari: keyingi audit toʻgʻrisida qaror yoki audit oʻtkazishni rad etish toʻgʻrisida qaror qabul qilishi kerak. Ichki auditning ilmiy konsepsiyasini yaratish zarurati ichki audit jarayonining mohiyati va mazmunini tushunishda mantiqiy tugallangan, tizimli yondashuv yoʻqligi, tashkilotlarning axborot-iqtisodiy muhitida uning mexanizmlarini qurish va ishlashi haqida tizimli bilimlarning yoʻqligi bilan bogʻliq masalalar majmuasining yoʻqligi bilan bogʻliq. Zamonaviy iqtisodiy noaniqlik sharoitida tashkilotlarning tijorat faoliyatining barcha turdagi xatarlarini kamaytirish uchun ichki audit imkoniyatlarini tahlil qilish zarurati mavjud: operatsion, moliyaviy, axborot, notoʻgʻri strategiyalar xavfi, qonunchilikka rioya qilmaslik va boshqalar. Bu esa ichki audit jarayoniga yanada batafsil va tegishli ilmiy-uslubiy yondashuvlarni ishlab chiqishni talab qiladi. Hozirgi kunda ichki auditning mohiyati va uning tashkilotlarning ichki nazorat tizimidagi oʻrniga nisbatan yagona nuqtayi nazar yoʻq, ichki audit standartlari, umumiy va batafsil usullar mavjud emas. Tashkilotlarning moliyaviy-xoʻjalik tashqi va ichki munosabatlari barqarorligining kafolati sifatida ichki auditni tashkil etish tamoyillari ham noaniqdir. Ichki audit protseduralarini amalga oshirishdagi murakkablik nazorat natijalari va toʻgʻri va oʻz vaqtida boshqaruv qarorlarini qabul qilish ishonchliligi boʻyicha buxgalteriya va analitik axborot tizimini tashkil etish bilan ham ifodalanadi. Bunday muammolar ichki audit xizmatini tashkil etish va faoliyatida uslubiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ichki auditning nazariy va uslubiy asoslarini tizimlashtirish dolzarb masala hisoblanadi. Zamonaviy iqtisodiy sharoitda biznes samaradorligini oshirish imkoniyatlarini aniqlashning eng samarali vositalaridan biri va shuning uchun kompaniyaning raqobatbardosh afzalliklaridan biri ichki nazoratdir. Shuni taʼkidlash kerakki, har qanday korxonaning maqsadi xatolar va buzilishlarni oʻz vaqtida aniqlash va bartaraf etishga yordam beradigan ichki nazorat natijalarini tahlil qilish (agar mavjud boʻlsa); - baholash tizimi va identifikatorlarini tahlil qilish-jarayonning samaradorligi va iqtisodini aniqlash uchun ishlatiladigan tabiiy va xarajat koʻrsatkichlari. Koʻrib chiqilayotgan biznes jarayoni haqida olingan maʼlumotlarni tahlil qilish va uning haqiqiy faoliyati haqida yetarli tushunchani shakllantirish natijalariga koʻra, ichki nazorat va audit xizmati rahbari: keyingi audit toʻgʻrisida qaror yoki audit oʻtkazishni rad etish toʻgʻrisida qaror qabul qilishi kerak. Ichki auditning ilmiy konsepsiyasini yaratish zarurati ichki audit jarayonining mohiyati va mazmunini tushunishda mantiqiy tugallangan, tizimli yondashuv yoʻqligi, tashkilotlarning axborot-iqtisodiy muhitida uning mexanizmlarini qurish va ishlashi haqida tizimli bilimlarning yoʻqligi bilan bogʻliq masalalar majmuasining yoʻqligi bilan bogʻliq. Zamonaviy iqtisodiy noaniqlik sharoitida tashkilotlarning tijorat faoliyatining barcha turdagi xatarlarini kamaytirish uchun ichki audit imkoniyatlarini tahlil qilish zarurati mavjud: operatsion, moliyaviy, axborot, notoʻgʻri strategiyalar xavfi, qonunchilikka rioya qilmaslik va boshqalar. Bu esa ichki audit jarayoniga yanada batafsil va tegishli ilmiy-uslubiy yondashuvlarni ishlab chiqishni talab qiladi. Hozirgi kunda ichki auditning mohiyati va uning tashkilotlarning ichki nazorat tizimidagi oʻrniga nisbatan yagona nuqtayi nazar yoʻq, ichki audit standartlari, umumiy va batafsil usullar mavjud emas. Tashkilotlarning moliyaviy-xoʻjalik tashqi va ichki munosabatlari barqarorligining kafolati sifatida ichki auditni tashkil etish tamoyillari ham noaniqdir. Ichki audit protseduralarini amalga oshirishdagi murakkablik nazorat natijalari va toʻgʻri va oʻz vaqtida boshqaruv qarorlarini qabul qilish ishonchliligi boʻyicha buxgalteriya va analitik axborot tizimini tashkil etish bilan ham ifodalanadi. Bunday muammolar ichki audit xizmatini tashkil etish va faoliyatida uslubiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ichki auditning nazariy va uslubiy asoslarini tizimlashtirish dolzarb masala hisoblanadi. Zamonaviy iqtisodiy sharoitda biznes samaradorligini oshirish imkoniyatlarini aniqlashning eng samarali vositalaridan biri va shuning uchun kompaniyaning raqobatbardosh afzalliklaridan biri ichki nazoratdir. Shuni taʼkidlash kerakki, har qanday korxonaning maqsadi xatolar va buzilishlarni oʻz vaqtida aniqlash va bartaraf etishga yordam beradigan ichki nazorat tizimini yaratishdan iborat boʻlishi kerak. Biroq, yaxshi tashkil etilgan ichki nazorat tizimi ham oʻz maqsadlariga erishish uchun samaradorligini baholashi kerak. Qoʻllaniladigan ichki nazorat tizimining samaradorligi ichki audit xizmati tomonidan taʼminlanadi. Ichki audit tashkilot ichidan amalga oshirilgan va kompaniya rahbarlariga mavjud nazorat tizimining ishonchli va samarali ekanligiga ishonch hosil qilishga qaratilgan tashkilot faoliyatining barcha jihatlarini mustaqil baholash funksiyasidir. tizimini yaratishdan iborat boʻlishi kerak. Biroq, yaxshi tashkil etilgan ichki nazorat tizimi ham oʻz maqsadlariga erishish uchun samaradorligini baholashi kerak. Qoʻllaniladigan ichki nazorat tizimining samaradorligi ichki audit xizmati tomonidan taʼminlanadi. Ichki audit tashkilot ichidan amalga oshirilgan va kompaniya rahbarlariga mavjud nazorat tizimining ishonchli va samarali ekanligiga ishonch hosil qilishga qaratilgan tashkilot faoliyatining barcha jihatlarini mustaqil baholash funksiyasidir. 1. Asosiy vositalar auditini tashkil etish, o`tkazish ketma-ketligi va ma'lumot manbalari Asosiy vositalarni auditorlik tekshiruvidan o`tkazish mijoz-subyekt faoliyati umumiy auditining bir qismi hisoblanadi. Uning maqsadi moliyaviy hisobot asosiy vositalar harakati bilan bog`liq ko`rsatkichlarning ishonchliligi to`g`risida fikr shakllantirish va subyektda asosiy vositalar bilan bog`liq muomalalarni hisobga olish hamda soliqqa tortish uslubiyotini tashkil etishning O`zbekiston Respublikasida amal qilayotgan me'yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlashdan iborat. Asosiy vositalar auditi auditorlik tekshiruvining muhim obyektlaridan biri bo`lib, undagi o`rganiladigan masalalar keng qamrovli va ularning barchasini quyidagicha umumlashtirish mumkin1: - asosiy vositalar mavjudligi va saqlanish holati ustidan nazorat o`rnatishnita'minlash (obyektlarni asosiy vositalar qatoriga kiritishning to`g`riligi); - asosiy vositalarning to`g`ri turkumlanishi; - asosiy vositalar analitik hisobi va asosiy vositalar uchun moddiy javobgarliknitashkil etish (analitik va sintetik hisob hamda hisobot ma'lumotlarining mosligi); - asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni dastlabki hujjatlashtirishhamda hisobda aks ettirish; - asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni sintetik hisob registrlarida aks ettirish; - asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni soliqqa tortish; - asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks etgirish; - amortizatsiya hisoblash usullarini qo`llashning qonuniyligi va to`g`riligi; - jadallashtirilgan amortizatsiya usulini qo`llashning qonuniyligi; - amortizatsiya ajratmalari hisob-kitoblarining to`g`riligi; - amortizatsiya ajratmalarini hisobda aks ettirishning to`g`riligi; 1 Do’smuratov R.D. Audit asoslari.T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2003 1. Asosiy vositalar auditini tashkil etish, o`tkazish ketma-ketligi va ma'lumot manbalari Asosiy vositalarni auditorlik tekshiruvidan o`tkazish mijoz-subyekt faoliyati umumiy auditining bir qismi hisoblanadi. Uning maqsadi moliyaviy hisobot asosiy vositalar harakati bilan bog`liq ko`rsatkichlarning ishonchliligi to`g`risida fikr shakllantirish va subyektda asosiy vositalar bilan bog`liq muomalalarni hisobga olish hamda soliqqa tortish uslubiyotini tashkil etishning O`zbekiston Respublikasida amal qilayotgan me'yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlashdan iborat. Asosiy vositalar auditi auditorlik tekshiruvining muhim obyektlaridan biri bo`lib, undagi o`rganiladigan masalalar keng qamrovli va ularning barchasini quyidagicha umumlashtirish mumkin1: - asosiy vositalar mavjudligi va saqlanish holati ustidan nazorat o`rnatishnita'minlash (obyektlarni asosiy vositalar qatoriga kiritishning to`g`riligi); - asosiy vositalarning to`g`ri turkumlanishi; - asosiy vositalar analitik hisobi va asosiy vositalar uchun moddiy javobgarliknitashkil etish (analitik va sintetik hisob hamda hisobot ma'lumotlarining mosligi); - asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni dastlabki hujjatlashtirishhamda hisobda aks ettirish; - asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni sintetik hisob registrlarida aks ettirish; - asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni soliqqa tortish; - asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks etgirish; - amortizatsiya hisoblash usullarini qo`llashning qonuniyligi va to`g`riligi; - jadallashtirilgan amortizatsiya usulini qo`llashning qonuniyligi; - amortizatsiya ajratmalari hisob-kitoblarining to`g`riligi; - amortizatsiya ajratmalarini hisobda aks ettirishning to`g`riligi; 1 Do’smuratov R.D. Audit asoslari.T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2003 - asosiy vositalarni ta'mirlash, tiklash, zamonaviylashtirish va qayta jihozlashnihisobda aks ettirish; - ta'mirlash usullari; - ta'mirlash xarajatlarini tannarxga olib borishning to`g`riligi; - asosiy vositalarni qayta jihozlash va zamonaviylashtirishga doir muomalalarnihisobga olish; - asosiy vositalar sintetik va analitik hisobining subyekt buxgalteriyasidagiholatini baholash; - belgilangan qoidalarga muvofiq subyektning o`ziga qarashli, joriy tartibdaijaraga olingan va moliyaviy lizing asosida olingan asosiy vositalarni saqlash joylarida moddiy javobgar shaxslarga biriktirilganligini baholash; - subyektning o`ziga qarashli va moliyaviy lizing asosida olingan asosiy vositalarbo`yicha yillik eskirish hisoblanishining to`g`riligini tekshirish. Chunki, bu ma'lumotlar realizatsiya qilinadigan mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxining (2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar debeti) shakllanishi bilan bog`liq bo`lib, oqibatda subyektning moliyaviy natijalari (balans foydasi yoki zarari) ga va budjetga to`lanadigan foyda (daromad) solig`ining miqdoriga ta'sir etadi; - asosiy vositalarning sotib olinishi va hisobdan chiqarilishi hamda ularni yuridikva jismoniy shaxslardan ijaraga olish bilan bog`liq muomalalar bo`yicha soliq qonunchiligiga rioya qilinishini tekshirish; - asosiy vositalarni xojalik va pudrat usullarida (kapital yoki joriy) ta'mirlashxarajatlarini hisobga olishning subyektda amal qilinayotgan tartibini, subyektda bir yilga qabul qilingan hisob yuritush siyosatidan kelib chiqqan holda baholash va tekshirish; - subyektda asosiy vositalardan foydalanishni vaqt oralig`i va quvvati bo`yichasubyektning ishlab chiqarish xususiyatlari hisobga olingan holda tashkil qilish (agap auditor bilan tuzilgan shartnomada kelishilgan bo`lsa); - asosiy vositalarni baholash va qayta baholash natijalarini tekshirish. Auditor ushbu asosiy masalalarni o`rganib, ularga auditorlik hisobotining tashkiliy qismida baho berishi va yo`l qo`yilgan xatolar hamda hisobning - asosiy vositalarni ta'mirlash, tiklash, zamonaviylashtirish va qayta jihozlashnihisobda aks ettirish; - ta'mirlash usullari; - ta'mirlash xarajatlarini tannarxga olib borishning to`g`riligi; - asosiy vositalarni qayta jihozlash va zamonaviylashtirishga doir muomalalarnihisobga olish; - asosiy vositalar sintetik va analitik hisobining subyekt buxgalteriyasidagiholatini baholash; - belgilangan qoidalarga muvofiq subyektning o`ziga qarashli, joriy tartibdaijaraga olingan va moliyaviy lizing asosida olingan asosiy vositalarni saqlash joylarida moddiy javobgar shaxslarga biriktirilganligini baholash; - subyektning o`ziga qarashli va moliyaviy lizing asosida olingan asosiy vositalarbo`yicha yillik eskirish hisoblanishining to`g`riligini tekshirish. Chunki, bu ma'lumotlar realizatsiya qilinadigan mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxining (2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar debeti) shakllanishi bilan bog`liq bo`lib, oqibatda subyektning moliyaviy natijalari (balans foydasi yoki zarari) ga va budjetga to`lanadigan foyda (daromad) solig`ining miqdoriga ta'sir etadi; - asosiy vositalarning sotib olinishi va hisobdan chiqarilishi hamda ularni yuridikva jismoniy shaxslardan ijaraga olish bilan bog`liq muomalalar bo`yicha soliq qonunchiligiga rioya qilinishini tekshirish; - asosiy vositalarni xojalik va pudrat usullarida (kapital yoki joriy) ta'mirlashxarajatlarini hisobga olishning subyektda amal qilinayotgan tartibini, subyektda bir yilga qabul qilingan hisob yuritush siyosatidan kelib chiqqan holda baholash va tekshirish; - subyektda asosiy vositalardan foydalanishni vaqt oralig`i va quvvati bo`yichasubyektning ishlab chiqarish xususiyatlari hisobga olingan holda tashkil qilish (agap auditor bilan tuzilgan shartnomada kelishilgan bo`lsa); - asosiy vositalarni baholash va qayta baholash natijalarini tekshirish. Auditor ushbu asosiy masalalarni o`rganib, ularga auditorlik hisobotining tashkiliy qismida baho berishi va yo`l qo`yilgan xatolar hamda hisobning belgilangan qoidalaridan chetga chiqish hollarini bartaraf qilish bo`yicha takliflar berishi lozim. Auditor asosiy vositalar auditini boshlashdan oldin, birinchi navbatda quyidagilarni aniqlashi zarur2: - subyektning hisobot davridagi hisob siyosati va uning o`tgan hisobotdavridagiga nisbatan o`zgarishi bilan tanishish; - asosiy vositalarning inventarizatsiya natijalari bilan tanishish; - asosiy vositalarni qayta baholash materiallari va ularning hisobda aks ettirilishibilan tanishish. Bunda auditor O`zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi, O`zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo`mitasining tegishli me'yoriy hujjatlariga muvofiq subyekt balansida turadigan va qayta baholangan asosiy vositalar tiklanish qiymati bo`yicha aks ettirilishini nazarda tutishi lozim. Subyektda asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bo`yicha doimiy komissiya tashkil etilishi: asosiy vositalarni foydalaiish joylarida saqlash uchun javobgar shaxslar haqida buyruq (farmoyish) ning mavjudligini tekshirish, shunindek, ular bilan shaxsan to`la moddiy javobgarlik to`g`risida shartnomalar tuzilganligini aniqlash, shuningdek, asosiy vositalar hisobini yuritish qoidalari bayon qilingan amaldagi me'yoriy hujjatlar va asosiy vositalar hisobiga doir yagona shakldagi (unifikatsiyalangan) idoralararo dastlabki hujjatlarning shakllari bilan subyekt buxgalteriyasi qay darajada ta'minlanganligini aniqlash lozim. Shu tarzda olingan ma'lumotlar auditorga mazkur subyektda asosiy vositalar hisobining tashkil etilishi haqida umumiy tasavvurga ega bo`lish imkonini va tekshiruvda maxsus e'tibor berish lozim bo`lgan masalalarni aniqlashga yordam beradi. Bosh daftarda aks ettirilgan 0100-«Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar», 0200 – «Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyotlar», 0300 – «Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo`yicha olingan asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar», 0700 – «O`rnatiladigan asbob-uskunalarni hisobga 2 Do’smuratov R.D. Audit asoslari.T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2003 belgilangan qoidalaridan chetga chiqish hollarini bartaraf qilish bo`yicha takliflar berishi lozim. Auditor asosiy vositalar auditini boshlashdan oldin, birinchi navbatda quyidagilarni aniqlashi zarur2: - subyektning hisobot davridagi hisob siyosati va uning o`tgan hisobotdavridagiga nisbatan o`zgarishi bilan tanishish; - asosiy vositalarning inventarizatsiya natijalari bilan tanishish; - asosiy vositalarni qayta baholash materiallari va ularning hisobda aks ettirilishibilan tanishish. Bunda auditor O`zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi, O`zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo`mitasining tegishli me'yoriy hujjatlariga muvofiq subyekt balansida turadigan va qayta baholangan asosiy vositalar tiklanish qiymati bo`yicha aks ettirilishini nazarda tutishi lozim. Subyektda asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bo`yicha doimiy komissiya tashkil etilishi: asosiy vositalarni foydalaiish joylarida saqlash uchun javobgar shaxslar haqida buyruq (farmoyish) ning mavjudligini tekshirish, shunindek, ular bilan shaxsan to`la moddiy javobgarlik to`g`risida shartnomalar tuzilganligini aniqlash, shuningdek, asosiy vositalar hisobini yuritish qoidalari bayon qilingan amaldagi me'yoriy hujjatlar va asosiy vositalar hisobiga doir yagona shakldagi (unifikatsiyalangan) idoralararo dastlabki hujjatlarning shakllari bilan subyekt buxgalteriyasi qay darajada ta'minlanganligini aniqlash lozim. Shu tarzda olingan ma'lumotlar auditorga mazkur subyektda asosiy vositalar hisobining tashkil etilishi haqida umumiy tasavvurga ega bo`lish imkonini va tekshiruvda maxsus e'tibor berish lozim bo`lgan masalalarni aniqlashga yordam beradi. Bosh daftarda aks ettirilgan 0100-«Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar», 0200 – «Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyotlar», 0300 – «Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo`yicha olingan asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar», 0700 – «O`rnatiladigan asbob-uskunalarni hisobga 2 Do’smuratov R.D. Audit asoslari.T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2003 oluvchi schyotlar», 0800«Kapital qo`yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar», 0920 – «Uzoq muddatli ijara bo`yicha olinadigan to`lovlar», 4800 – «Turli debitorlar qarzlarini hisobga oluvchi schyotlar», 6900 – «Turli kreditorlarga bo`lgan qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar», 7900 – «Turli kreditorlarga bo`lgan uzoq muddatli qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar» sintetik schyotlar qoldiqlarining mos ravishda analitik hisob registrlari va buxgalteriya balansi ma'lumotlariga muvofiqligini aniqlash zarur. Ular bo`yicha barcha pozitsiyalar oy boshiga qoldiq oylik oborotlari, oy oxiriga qoldiqlar bir-biriga to`g`ri kelishi lozim. Agar tafovutlar aniqlansa, ularning sabablarini aniqlash va subyektga asosiy vositalarni, montaj talab qiladigan qurilmalarni; kapital qo`yilmalarni, tuzilgan lizing shartnomalari bo`yicha majburiyatlarni inventarizatsiya qilish tavsiya etiladi. So`ngra subyektning asosiy vositalarni hisobga olish bo`yicha qabul qilingan hisob yuritish siyosati bilan tanishish zarur. Bunda asosan quyidagilarga e'tibor berish lozim: - asosiy vositalarga eskirish hisoblashning qaysi usulini qo`llash qabul qilinganligi; - asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlarini hisobga olishning qanday tartibi qabulqilinganligi, asosiy vositalarni ta'mirlash uchun rezervga mablag` ajratish mexanizmidan foydalanib, ya'ni ta'mirlash fondi (8910 – «Kelgusi xarajatlar va to`lovlar rezervlari» schyoti bo`yicha ta'mirlash fondi schyotini qo`llash) tashkil etish yoki tashkil etmaslik bo`yicha subyekt hisob siyosatida aks etganligi yoki aks etmaganligi auditor xulosasida qayd etilishi lozim. Asosiy vositalarni auditorlik tekshiruvdan o`tkazishda foydalaniladigan manbalar buxgalteriya hisobining subyektda qabul qilingan tashkiliy shakliga ham bog`liq. Bular: jurnal-orderlar, vedomostlar, kartochkalar, komputer dasturlari va h.k lardir. Lekin shuni unutmaslik kerakki, hisobning har qanday shakli sharoitida ham asosiy vositalarning harakatiga oid muomalalar (kirimi, chiqimi, xojalik ichidagi siljishi, ta'mirlanishi) me'yoriy va dastlabki hujjat shakllari bilan rasmiylashtirilishi lozim. Asosiy vositalar auditining ma'lumot manbalari quyidagi jadvalda keltirilgan. oluvchi schyotlar», 0800«Kapital qo`yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar», 0920 – «Uzoq muddatli ijara bo`yicha olinadigan to`lovlar», 4800 – «Turli debitorlar qarzlarini hisobga oluvchi schyotlar», 6900 – «Turli kreditorlarga bo`lgan qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar», 7900 – «Turli kreditorlarga bo`lgan uzoq muddatli qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar» sintetik schyotlar qoldiqlarining mos ravishda analitik hisob registrlari va buxgalteriya balansi ma'lumotlariga muvofiqligini aniqlash zarur. Ular bo`yicha barcha pozitsiyalar oy boshiga qoldiq oylik oborotlari, oy oxiriga qoldiqlar bir-biriga to`g`ri kelishi lozim. Agar tafovutlar aniqlansa, ularning sabablarini aniqlash va subyektga asosiy vositalarni, montaj talab qiladigan qurilmalarni; kapital qo`yilmalarni, tuzilgan lizing shartnomalari bo`yicha majburiyatlarni inventarizatsiya qilish tavsiya etiladi. So`ngra subyektning asosiy vositalarni hisobga olish bo`yicha qabul qilingan hisob yuritish siyosati bilan tanishish zarur. Bunda asosan quyidagilarga e'tibor berish lozim: - asosiy vositalarga eskirish hisoblashning qaysi usulini qo`llash qabul qilinganligi; - asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlarini hisobga olishning qanday tartibi qabulqilinganligi, asosiy vositalarni ta'mirlash uchun rezervga mablag` ajratish mexanizmidan foydalanib, ya'ni ta'mirlash fondi (8910 – «Kelgusi xarajatlar va to`lovlar rezervlari» schyoti bo`yicha ta'mirlash fondi schyotini qo`llash) tashkil etish yoki tashkil etmaslik bo`yicha subyekt hisob siyosatida aks etganligi yoki aks etmaganligi auditor xulosasida qayd etilishi lozim. Asosiy vositalarni auditorlik tekshiruvdan o`tkazishda foydalaniladigan manbalar buxgalteriya hisobining subyektda qabul qilingan tashkiliy shakliga ham bog`liq. Bular: jurnal-orderlar, vedomostlar, kartochkalar, komputer dasturlari va h.k lardir. Lekin shuni unutmaslik kerakki, hisobning har qanday shakli sharoitida ham asosiy vositalarning harakatiga oid muomalalar (kirimi, chiqimi, xojalik ichidagi siljishi, ta'mirlanishi) me'yoriy va dastlabki hujjat shakllari bilan rasmiylashtirilishi lozim. Asosiy vositalar auditining ma'lumot manbalari quyidagi jadvalda keltirilgan. 2.1-jadval Asosiy vositalar auditining ma'lumot manbalari 1. O`zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to`g`risida» gi qonuni. 2016-yil 13 aprelda tasdiqlangan 2. O`zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to`g`risida» gi qonuni.. Yangi tahrirda 2021il 25- mayda tasdiqlangan 3. O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi (asosiy vositalarning eskirish me'yorlari) 2008y. 4. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. 2002- yil 30- avgust holatiga o`zgartirishlar bilan. 1996- yil 29- avgustda 257-1- sonli O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qarori bilan 1997- yil 1- martdan kuchga kiritilgan 5. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54-sonli «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bo`yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi haqidagi Nizom» (2003, 2004 va 2005 yillardagi qo`shimcha va o`zgartirishlar bilan) 6. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Lizing operatsiyalarini buxgalteriya hisobi va hisobotida aks etish tartibi» nomli 1998 yil 6 maydagi 194-sonli qarorining 2ilovasi 7. «Inventarlash vaqtida aniqlangan mol-mulkning kamomadi va ortiqchasini buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish tartibi haqidagi Nizom». 2001-yil 20-iyunda 56G`2001-38-son bilan O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat Soliq qo`mitasi tomonidan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 2001-yil 23-iyulda 1054-son bilan ro`yxatga olingan 8. «Balansdagi asosiy vositalarni hisobdan chiqarish tartibi haqida Nizom». 2001 yil 28 fevralda 26-son bilan O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan 9. «2001-yil 1-yanvar holatiga ko`ra asosiy vositalarni qaytadan baholash tartibi haqidagi Nizom». 2001-yil 2-fevralda RA-01G`8-6a, 17-03G`113A, 2001-32-sonlar bilan O`zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi qarori bilan tasdiqlangan 10. Moliyaviy hisobot shakllarini to`ldirish qoidalari. O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002-yil 27-dekabrdagi 140-sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan 11. 1-son «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» nomli O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS). 1998-yil 26-iyulda 474-son bilan O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 1998-yil 14-avgustda ro`yxatga olingan. 12. 5-son «Asosiy vositalar» nomli O`zbekiston Respublikasi BHMS. O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2003-yil 9-oktyabr 114-son buyrug`i bilan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 2004-yil 20-yanvar 1299-son bilan ro`yxatga olingan 2.1-jadval Asosiy vositalar auditining ma'lumot manbalari 1. O`zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to`g`risida» gi qonuni. 2016-yil 13 aprelda tasdiqlangan 2. O`zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to`g`risida» gi qonuni.. Yangi tahrirda 2021il 25- mayda tasdiqlangan 3. O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi (asosiy vositalarning eskirish me'yorlari) 2008y. 4. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. 2002- yil 30- avgust holatiga o`zgartirishlar bilan. 1996- yil 29- avgustda 257-1- sonli O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qarori bilan 1997- yil 1- martdan kuchga kiritilgan 5. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54-sonli «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bo`yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi haqidagi Nizom» (2003, 2004 va 2005 yillardagi qo`shimcha va o`zgartirishlar bilan) 6. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Lizing operatsiyalarini buxgalteriya hisobi va hisobotida aks etish tartibi» nomli 1998 yil 6 maydagi 194-sonli qarorining 2ilovasi 7. «Inventarlash vaqtida aniqlangan mol-mulkning kamomadi va ortiqchasini buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish tartibi haqidagi Nizom». 2001-yil 20-iyunda 56G`2001-38-son bilan O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat Soliq qo`mitasi tomonidan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 2001-yil 23-iyulda 1054-son bilan ro`yxatga olingan 8. «Balansdagi asosiy vositalarni hisobdan chiqarish tartibi haqida Nizom». 2001 yil 28 fevralda 26-son bilan O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan 9. «2001-yil 1-yanvar holatiga ko`ra asosiy vositalarni qaytadan baholash tartibi haqidagi Nizom». 2001-yil 2-fevralda RA-01G`8-6a, 17-03G`113A, 2001-32-sonlar bilan O`zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi qarori bilan tasdiqlangan 10. Moliyaviy hisobot shakllarini to`ldirish qoidalari. O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002-yil 27-dekabrdagi 140-sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan 11. 1-son «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» nomli O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS). 1998-yil 26-iyulda 474-son bilan O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 1998-yil 14-avgustda ro`yxatga olingan. 12. 5-son «Asosiy vositalar» nomli O`zbekiston Respublikasi BHMS. O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2003-yil 9-oktyabr 114-son buyrug`i bilan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 2004-yil 20-yanvar 1299-son bilan ro`yxatga olingan 13. 21-son «Xojalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo`llash haqida yo`riqnoma» nomli BHMS 2002 yil 9 sentyabrda 103- son bilan O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 2002-yil 23-oktyabrda 1181-son bilan ro`yxatga olingan. 14. 19-son «Inventarlashni tashkil qilish va o`tkazish» nomli BHMS 1999-yil 19-oktyabrda EGG`17-19- 2075-son bilan O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 1999-yil 2-noyabrda 833-son bilan ro`yxatga olingan 15. 70-sonli «Moliyaviy hisobot to`g`risida auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi» O`zbekiston Respublikasi Auditorlik faoliyati milliy standarti (AFMS). 2001 yil 14 fevralda 20-soni bilan O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va 2001 yil 10 martda 1016-son bilan Adliya vazirligi tomonidan ro`yxatga olingan 16. 11-son «Ma'lumotlarni kompyuterda qayta ishlash sharoitida audit» O`zbekiston Respublikasi AFMS 1999-yil 91-sentyabrda 76-son bilan O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va 1999-yil 23-sentyabrda 823-son bilan Adliya vazirligi tomonidan ro`yxatga olingan 17. 14-son «Xususiy kapital to`g`risidagi hisobot» nomli BHMS. O`zR. Adliya vazirligida 2004-yil 7-aprelda 1335-son bilan ro`yxatga olingan 18. 22-son «Chet el valutasida ifodalangan aktivlar va majburiyatlarning hisobi» nomli BHMS. O`zR. Adliya vazirligida 2004-yil 21-mayda 1364-son bilan ro`yxatga olingan 19. 6-son «Ijara hisobi» nomli BHMS. O`zR. Adliya vazirligida 2004-yil 22-iyunda 1374-son bilan ro`yxatga olingan 20. 23-son «qayta tashkil etishni amalga oshirishda moliyaviy hisobotni shakllantirish» nomli BHMS. O`zR. Adliya vazirligida 2005-yil 27-iyunda 1484-son bilan ro`yxatga olingan. 21. «Yuridik shaxslar mol-mulki bo`yicha soliqlarni hisoblash va budjetga to`lash tartibi to`g`risida»gi Yo`riqnoma. 2002-yil 11-martda 1107-son bilan Adliya vazirligi tomonidan ro`yxatga olingan 22. Subyektning hisob siyosati to`g`risidagi buyrug`i 23. Asosiy vositalarni hisobga olishda subyektda qo`llaniladigan analitik va sintetik hisob registrlari 24. Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish (ichki siljish) dalolatnomasi (nakladnoyi) (AB-l shakl) 25. Ta'mirlangan, qayta jihozlangan va zamonaviylashtirilgan obyektlarni qabul qilishtopshirish dalolatnomasi (AV-2 shakl) 26. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish dalolatnomasi (AV-Z shakl) 13. 21-son «Xojalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo`llash haqida yo`riqnoma» nomli BHMS 2002 yil 9 sentyabrda 103- son bilan O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 2002-yil 23-oktyabrda 1181-son bilan ro`yxatga olingan. 14. 19-son «Inventarlashni tashkil qilish va o`tkazish» nomli BHMS 1999-yil 19-oktyabrda EGG`17-19- 2075-son bilan O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 1999-yil 2-noyabrda 833-son bilan ro`yxatga olingan 15. 70-sonli «Moliyaviy hisobot to`g`risida auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi» O`zbekiston Respublikasi Auditorlik faoliyati milliy standarti (AFMS). 2001 yil 14 fevralda 20-soni bilan O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va 2001 yil 10 martda 1016-son bilan Adliya vazirligi tomonidan ro`yxatga olingan 16. 11-son «Ma'lumotlarni kompyuterda qayta ishlash sharoitida audit» O`zbekiston Respublikasi AFMS 1999-yil 91-sentyabrda 76-son bilan O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va 1999-yil 23-sentyabrda 823-son bilan Adliya vazirligi tomonidan ro`yxatga olingan 17. 14-son «Xususiy kapital to`g`risidagi hisobot» nomli BHMS. O`zR. Adliya vazirligida 2004-yil 7-aprelda 1335-son bilan ro`yxatga olingan 18. 22-son «Chet el valutasida ifodalangan aktivlar va majburiyatlarning hisobi» nomli BHMS. O`zR. Adliya vazirligida 2004-yil 21-mayda 1364-son bilan ro`yxatga olingan 19. 6-son «Ijara hisobi» nomli BHMS. O`zR. Adliya vazirligida 2004-yil 22-iyunda 1374-son bilan ro`yxatga olingan 20. 23-son «qayta tashkil etishni amalga oshirishda moliyaviy hisobotni shakllantirish» nomli BHMS. O`zR. Adliya vazirligida 2005-yil 27-iyunda 1484-son bilan ro`yxatga olingan. 21. «Yuridik shaxslar mol-mulki bo`yicha soliqlarni hisoblash va budjetga to`lash tartibi to`g`risida»gi Yo`riqnoma. 2002-yil 11-martda 1107-son bilan Adliya vazirligi tomonidan ro`yxatga olingan 22. Subyektning hisob siyosati to`g`risidagi buyrug`i 23. Asosiy vositalarni hisobga olishda subyektda qo`llaniladigan analitik va sintetik hisob registrlari 24. Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish (ichki siljish) dalolatnomasi (nakladnoyi) (AB-l shakl) 25. Ta'mirlangan, qayta jihozlangan va zamonaviylashtirilgan obyektlarni qabul qilishtopshirish dalolatnomasi (AV-2 shakl) 26. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish dalolatnomasi (AV-Z shakl) 27. Avtotransport vositalarini hisobdan chiqarish dalolatnomasi (AV-4 shakl) 28. Asosiy vositalarni hisobga oladigan inventar kartochka (AV-6 shakl) 29. Asosiy vositalarni hisobga oladigan inventar kartochkalar ro`yxati (AV-7 shakl) 30. Asosiy vositalar harakatini hisobga oladigan kartochka (AV-8 shakl) 31. Asosiy vositalarning inventar ro`yxati (ishlatish joylari bo`yicha) (AV-9 shakl) Auditor ushbu me'yoriy hujjatlar, hisob registrlari va dastlabki hujjatlarda asosiy vositalar harakatini rasmiylashtirish uchun javobgar shaxslar imzolarining mavjudligi va haqqoniyligiga e'tibor qaratib, barcha rekvizitlarning to`g`ri to`lg`azilganligini aniqlaydi. Shuningdek, subyektning hisob siyosati to`g`risidagi buypuqda bayon qilingan - asosiy vositalarni hisobga olish uslubiyoti bilan tanishib chiqishi lozim. Bunda xususan quyidagilarni aniqlash zarur: - obyektlarni asosiy vositalar va aylanma mablag`lar qatoriga olib borish uchunular qiymatining belgilangan chegaralari; qiymatidan qat'iy nazar asosiy vositalar qatoriga olib boriladigan obyektlar ro`yxati; - asosiy vositalar bo`yicha amortizatsiya hisoblash usullari; - asosiy vositalarni ta'mirlash uchun qilingan xarajatlarni aks ettirish tartibi; - hisobot yilining 1-yanvar holatiga asosiy vositalarni qayta baholash ko`zdatutilganligi; - asosiy vositalarni inventarizatsiya qilish muddatlari; - asosiy vositalar mavjudligi va harakatiga doir muomalalarni hisobga olish uchunishchi schyotlar rejasida belgilangan schyotlar ro`yxati. Asosiy vositalar mavjudligi va harakatiga doir muomalalarni hisobga olishda qo`llaniladigan va tekshiruvda auditor tomonidan jalb qilinadigan, sintetik va analitik hisob registrlari buxgalteriya hisobining subyektda qo`llanilayotgan shakliga bog`liq. Ularga 0100-«Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar», 0200 – «Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyotlar», 0300 – «Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo`yicha olingan asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar» schyotlari bo`yicha sintetik hisob registrlari, sintetik va analitik hisob bo`yicha oborot va qoldiq vedomostlari kiradi. Asosiy vositalar harakatiga doir 27. Avtotransport vositalarini hisobdan chiqarish dalolatnomasi (AV-4 shakl) 28. Asosiy vositalarni hisobga oladigan inventar kartochka (AV-6 shakl) 29. Asosiy vositalarni hisobga oladigan inventar kartochkalar ro`yxati (AV-7 shakl) 30. Asosiy vositalar harakatini hisobga oladigan kartochka (AV-8 shakl) 31. Asosiy vositalarning inventar ro`yxati (ishlatish joylari bo`yicha) (AV-9 shakl) Auditor ushbu me'yoriy hujjatlar, hisob registrlari va dastlabki hujjatlarda asosiy vositalar harakatini rasmiylashtirish uchun javobgar shaxslar imzolarining mavjudligi va haqqoniyligiga e'tibor qaratib, barcha rekvizitlarning to`g`ri to`lg`azilganligini aniqlaydi. Shuningdek, subyektning hisob siyosati to`g`risidagi buypuqda bayon qilingan - asosiy vositalarni hisobga olish uslubiyoti bilan tanishib chiqishi lozim. Bunda xususan quyidagilarni aniqlash zarur: - obyektlarni asosiy vositalar va aylanma mablag`lar qatoriga olib borish uchunular qiymatining belgilangan chegaralari; qiymatidan qat'iy nazar asosiy vositalar qatoriga olib boriladigan obyektlar ro`yxati; - asosiy vositalar bo`yicha amortizatsiya hisoblash usullari; - asosiy vositalarni ta'mirlash uchun qilingan xarajatlarni aks ettirish tartibi; - hisobot yilining 1-yanvar holatiga asosiy vositalarni qayta baholash ko`zdatutilganligi; - asosiy vositalarni inventarizatsiya qilish muddatlari; - asosiy vositalar mavjudligi va harakatiga doir muomalalarni hisobga olish uchunishchi schyotlar rejasida belgilangan schyotlar ro`yxati. Asosiy vositalar mavjudligi va harakatiga doir muomalalarni hisobga olishda qo`llaniladigan va tekshiruvda auditor tomonidan jalb qilinadigan, sintetik va analitik hisob registrlari buxgalteriya hisobining subyektda qo`llanilayotgan shakliga bog`liq. Ularga 0100-«Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar», 0200 – «Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyotlar», 0300 – «Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo`yicha olingan asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar» schyotlari bo`yicha sintetik hisob registrlari, sintetik va analitik hisob bo`yicha oborot va qoldiq vedomostlari kiradi. Asosiy vositalar harakatiga doir muomalalar, odatda, dastlabki hujjatlarning yagona shakllari bilan, ayrim hollarda esa subyektda ishlab chiqilgan va hisob siyosati to`g`risidagi buyruq bilan tasdiqlangan dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Auditor tekshiruv mobaynida moliyaviy hisobotning quyidagi shakllaridan foydalanadi: - buxgalteriya balansi (1-shakl); - moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot (2-shakl); - asosiy vositalar to`g`risidagi hisobot (Z-shakl); - pul oqimlari to`g`risidagi hisobot (4-shakl);- xususiy kapital to`g`risidagi hisobot (5-shakl); - izohlar, hisob-kitoblar, tushuntirishlar. Asosiy vositalar auditining obyektlari quyidagi jadvalda keltirilgan. 2-jadval Asosiy vositalar auditining obyektlari Ko`rsatkichlar Ko`rsatkichlar keltirilgan moliyaviy hisobot shakllari Schyotlar nomi Schyo tlar 1- shakl 3-shakl 4- shakl Satr Satr Satr 1 2 3 4 5 Asosiy vositalar: Boshlang`ich (qayta tiklash) qiymati 0100, 0300 010 Eskirish summasi 0200 011 qoldiq (balans) qiymati (satr. 010-011) 012 Asosiy vositalarning boshlang`ich qiymati, jamg`arilgan eskirish va qoldiq qiymati to`g`risida ma'lumot 010160 Ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar 171 Noishlab chiqarishdagi asosiy vositalar 172 muomalalar, odatda, dastlabki hujjatlarning yagona shakllari bilan, ayrim hollarda esa subyektda ishlab chiqilgan va hisob siyosati to`g`risidagi buyruq bilan tasdiqlangan dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Auditor tekshiruv mobaynida moliyaviy hisobotning quyidagi shakllaridan foydalanadi: - buxgalteriya balansi (1-shakl); - moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot (2-shakl); - asosiy vositalar to`g`risidagi hisobot (Z-shakl); - pul oqimlari to`g`risidagi hisobot (4-shakl);- xususiy kapital to`g`risidagi hisobot (5-shakl); - izohlar, hisob-kitoblar, tushuntirishlar. Asosiy vositalar auditining obyektlari quyidagi jadvalda keltirilgan. 2-jadval Asosiy vositalar auditining obyektlari Ko`rsatkichlar Ko`rsatkichlar keltirilgan moliyaviy hisobot shakllari Schyotlar nomi Schyo tlar 1- shakl 3-shakl 4- shakl Satr Satr Satr 1 2 3 4 5 Asosiy vositalar: Boshlang`ich (qayta tiklash) qiymati 0100, 0300 010 Eskirish summasi 0200 011 qoldiq (balans) qiymati (satr. 010-011) 012 Asosiy vositalarning boshlang`ich qiymati, jamg`arilgan eskirish va qoldiq qiymati to`g`risida ma'lumot 010160 Ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar 171 Noishlab chiqarishdagi asosiy vositalar 172 Yil davomida sotib olingan asosiy vositalar 180 Asosiy vositalarni sotib olish va sotish 0820 060 Buxgalteriya balansi (1-shakl) da subyektga mulkiy huquq asosida, tezkor boshqaruv va xojalik yuritish uchun taalluqli bo`lgan asosiy vositalar, uzoq muddatli aktivlar bo`limidagi asosiy vositalar moddasida boshlang`ich qiymati, eskirish va qoldiq qiymatlari bo`yicha batafsil beriladi. Asosiy vositalar balansda netto baho, ya'ni qoldiq qiymati bo`yicha aks ettiriladi (belgilangan tartibga muvofiq qiymati qoplanmaydigan (amortizatsiya hisoblanmaydigan) asosiy vositalar obyektlaridan tashqari). 2. Asosiy vositalarning mavjudligi, saqlanishini tekshirish va eskirish (amortizatsiya) to`g`ri hisoblanishini tekshirish Asosiy vositalarning mavjudligi va saqlanishini auditorlik tekshiruvidan o`tkazishdan maqsad moliyaviy hisobot moddalarining haqqoniyligini ta'minlashdan iborat. Bunda auditor quyidagilarni tekshirishi lozim: - qiymati subyektda belgilab qo`yilgan chegaradan past bo`lgan obyektlar yokiqiymatidan qat'iy nazar xizmat muddati 12 oydan kam bo`lgan obyektlar asosiy vositalar qatoriga o`tib qolmaganligi; - subyektda asosiy vositalar inventar va xojalik jihozlari qatoriga va aksinchao`tkazilmaganligi, bunda shuni nazarda tutish zarurki, obyekt qiymatining chegarasi obyektni sotib olish (foydalanishga topshirish) sanasiga aniqlanadi. Asosiy vositalarni inventar va xojalik jihozlari qatoriga asossiz o`tkazish auditorlik tekshiruvi mobaynida aniqlanadigan xatolardan biridir. Ko`p hollarda bunday o`tkazishning sababi subyektning amortizatsiya hisoblash ishlarini kamaytirishga intilishi hisoblanadi. Auditorlik tekshiruvi mobaynida subyektning asosiy vositalar obyektlariga mulkiy talab darajasida rasmiylashtirilganligini isbotlash zarur. Yil davomida sotib olingan asosiy vositalar 180 Asosiy vositalarni sotib olish va sotish 0820 060 Buxgalteriya balansi (1-shakl) da subyektga mulkiy huquq asosida, tezkor boshqaruv va xojalik yuritish uchun taalluqli bo`lgan asosiy vositalar, uzoq muddatli aktivlar bo`limidagi asosiy vositalar moddasida boshlang`ich qiymati, eskirish va qoldiq qiymatlari bo`yicha batafsil beriladi. Asosiy vositalar balansda netto baho, ya'ni qoldiq qiymati bo`yicha aks ettiriladi (belgilangan tartibga muvofiq qiymati qoplanmaydigan (amortizatsiya hisoblanmaydigan) asosiy vositalar obyektlaridan tashqari). 2. Asosiy vositalarning mavjudligi, saqlanishini tekshirish va eskirish (amortizatsiya) to`g`ri hisoblanishini tekshirish Asosiy vositalarning mavjudligi va saqlanishini auditorlik tekshiruvidan o`tkazishdan maqsad moliyaviy hisobot moddalarining haqqoniyligini ta'minlashdan iborat. Bunda auditor quyidagilarni tekshirishi lozim: - qiymati subyektda belgilab qo`yilgan chegaradan past bo`lgan obyektlar yokiqiymatidan qat'iy nazar xizmat muddati 12 oydan kam bo`lgan obyektlar asosiy vositalar qatoriga o`tib qolmaganligi; - subyektda asosiy vositalar inventar va xojalik jihozlari qatoriga va aksinchao`tkazilmaganligi, bunda shuni nazarda tutish zarurki, obyekt qiymatining chegarasi obyektni sotib olish (foydalanishga topshirish) sanasiga aniqlanadi. Asosiy vositalarni inventar va xojalik jihozlari qatoriga asossiz o`tkazish auditorlik tekshiruvi mobaynida aniqlanadigan xatolardan biridir. Ko`p hollarda bunday o`tkazishning sababi subyektning amortizatsiya hisoblash ishlarini kamaytirishga intilishi hisoblanadi. Auditorlik tekshiruvi mobaynida subyektning asosiy vositalar obyektlariga mulkiy talab darajasida rasmiylashtirilganligini isbotlash zarur. Auditorga asosiy vositalar obyektlarini yaratish, sotib olish; berish shartnomalari, zarur hollarda esa qonunchilikka muvofiq olish-sotishni ro`yxatga olish guvohnomasi taqdim qilinadi. Asosiy vositalarning to`g`ri baholanganligini aniqlash asosiy vositalar mavjudligi va harakatini tekshirish mobaynidagi muhim masalalardan biri hisoblanadi. Chunki, mulk solig`i bo`yicha budjet bilan hisob-kitoblar, shuningdek subyekt faoliyatining moliyaviy natijalarini aks ettirish va hisobot tuzish shunga bog`liq.Asosiy vositalarni baholashning to`g`riligini tekshirish yoppasiga (obyektlar soni unchalik katta bo`lmaganda) yoki tanlab o`tkaziladi. Asosiy vositalarni baholash va dastlabki qiymatini aniqlash amaldagi qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi hamda asosiy vositalar obyektlarini sotib olish usuliga bog`liq. - auditor O`zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksiga muvofiq asosiy vositalaroldi-sotdi shartnomalarining mavjudligi va rasmiylashtirilishini, ayrim xarajatlarni asosiy vositalar qiymatiga qo`shishning qonuniyligini; - tugallangan qurilish obyektlari inventar qiymatining to`g`ri aniqlanganligini; - qo`shimcha qurilgan, jihozlangan, zamonaviylashtirilgan yoki qisman tugatilganidan so`ng obyekt qiymati to`g`ri aniqlanganligini tekshiradi. Bunda auditor 21-son «Xojalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo`llash bo`yicha yo`riqnoma» nomli BHMS ga muvofiq kiritilgan o`zgartishlarga alohida e'tibor qaratishi zarur. Xususan, asosiy vositalarni sotib olish va qurish bilan bog`liq, ammo belgilangan tartibga ko`ra asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga qo`shilmaydigan xarajatlar obyektlarning dastlabki qiymatiga qo`shilmasdan, 9430 – «Boshqa operatsion xarajatlar» schyot debetiga olib borilganligiga e'tibor berishi kerak. Auditor, baholarni kelishish bayonnomasi va ta'sis hujjatlarida asosiy vositalar baholanishining aks ettirilishi; boshqa xarajatlarni asosiy vositalar dastlabki qiymatiga qo`shishning qonuniyligi; bozor baholarini qo`llashning ishonchliligini tekshiradi. Auditorga asosiy vositalar obyektlarini yaratish, sotib olish; berish shartnomalari, zarur hollarda esa qonunchilikka muvofiq olish-sotishni ro`yxatga olish guvohnomasi taqdim qilinadi. Asosiy vositalarning to`g`ri baholanganligini aniqlash asosiy vositalar mavjudligi va harakatini tekshirish mobaynidagi muhim masalalardan biri hisoblanadi. Chunki, mulk solig`i bo`yicha budjet bilan hisob-kitoblar, shuningdek subyekt faoliyatining moliyaviy natijalarini aks ettirish va hisobot tuzish shunga bog`liq.Asosiy vositalarni baholashning to`g`riligini tekshirish yoppasiga (obyektlar soni unchalik katta bo`lmaganda) yoki tanlab o`tkaziladi. Asosiy vositalarni baholash va dastlabki qiymatini aniqlash amaldagi qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi hamda asosiy vositalar obyektlarini sotib olish usuliga bog`liq. - auditor O`zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksiga muvofiq asosiy vositalaroldi-sotdi shartnomalarining mavjudligi va rasmiylashtirilishini, ayrim xarajatlarni asosiy vositalar qiymatiga qo`shishning qonuniyligini; - tugallangan qurilish obyektlari inventar qiymatining to`g`ri aniqlanganligini; - qo`shimcha qurilgan, jihozlangan, zamonaviylashtirilgan yoki qisman tugatilganidan so`ng obyekt qiymati to`g`ri aniqlanganligini tekshiradi. Bunda auditor 21-son «Xojalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo`llash bo`yicha yo`riqnoma» nomli BHMS ga muvofiq kiritilgan o`zgartishlarga alohida e'tibor qaratishi zarur. Xususan, asosiy vositalarni sotib olish va qurish bilan bog`liq, ammo belgilangan tartibga ko`ra asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga qo`shilmaydigan xarajatlar obyektlarning dastlabki qiymatiga qo`shilmasdan, 9430 – «Boshqa operatsion xarajatlar» schyot debetiga olib borilganligiga e'tibor berishi kerak. Auditor, baholarni kelishish bayonnomasi va ta'sis hujjatlarida asosiy vositalar baholanishining aks ettirilishi; boshqa xarajatlarni asosiy vositalar dastlabki qiymatiga qo`shishning qonuniyligi; bozor baholarini qo`llashning ishonchliligini tekshiradi. Shuningdek, bozor bahosini aniqlash uchun aynan shularga o`xshash mahsulot baholari to`g`risida tayyorlovchi tashkilotlarning yozma ravishda bergan ma'lumotlaridan; ommaviy axborot vositalari va maxsus adabiyotlarda e'lon qilingan baholar to`g`risidagi ma'lumotlardan; ayrim asosiy vositalar obyektlarining qiymati to`g`risida ekspert xulosalaridan foydalanish mumkin. Bunday asosiy vositalarni tashib keltirish bo`yicha subyekt tomonidan qilingan xarajatlar ham obyekt qiymatiga qo`shiladi. Chet el valutalari hisobiga sotib olingan asosiy vositalarni baholash chet el valutasini O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan belgilangan, asosiy vositalar obyektini sotib olish sanasiga amal qilayotgan valuta kursi bo`yicha so`mga hisoblab o`tkazish yo`li bilan amalga oshiriladi. Auditor shartnoma shartlariga muvofiq mulkka egalik huquqining o`tish vaqti to`g`ri aniqlanganligi; asosiy vositalarni sotib olish bilan bog`liq bojxona to`lovlari va boshqa chiqimlarning sotib olingan asosiy vositalar qiymatiga qo`shilganligini tekshirishi lozim. Shuningdek, asosiy vositalarni baholashning to`g`riligini tekshirish mobaynida asosiy vositalar dastlabki qiymatining o`zgarganligiga, qanday sabablar (qo`shimcha qurish, jihozlash, qayta jihozlash, qisman tugatish) o`zgarishga olib kelganligiga, kapital qo`yilmalarga doir xarajatlar 0800 – «Kapital qo`yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar» schyotlarida aks ettirilganligiga e'tibor qaratishi lozim. So`ngi yillarda asosiy vositalarni qayta baholashni tekshirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. 21-BHMS ga muvofiq subyektlarda asosiy vositalar obyektlarini qayta baholash summalari 8530 - «Mulklarni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar» schyotida aks ettiriladi. Bunday tekshiruv qayta baholash natijalari rasmiylashtirilgan hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Bunda auditor quyidagilarni tekshirishi lozim: - barcha asosiy vositalar to`g`riligiga yoki ularning bir qismi qaytabaholanganligi; Shuningdek, bozor bahosini aniqlash uchun aynan shularga o`xshash mahsulot baholari to`g`risida tayyorlovchi tashkilotlarning yozma ravishda bergan ma'lumotlaridan; ommaviy axborot vositalari va maxsus adabiyotlarda e'lon qilingan baholar to`g`risidagi ma'lumotlardan; ayrim asosiy vositalar obyektlarining qiymati to`g`risida ekspert xulosalaridan foydalanish mumkin. Bunday asosiy vositalarni tashib keltirish bo`yicha subyekt tomonidan qilingan xarajatlar ham obyekt qiymatiga qo`shiladi. Chet el valutalari hisobiga sotib olingan asosiy vositalarni baholash chet el valutasini O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan belgilangan, asosiy vositalar obyektini sotib olish sanasiga amal qilayotgan valuta kursi bo`yicha so`mga hisoblab o`tkazish yo`li bilan amalga oshiriladi. Auditor shartnoma shartlariga muvofiq mulkka egalik huquqining o`tish vaqti to`g`ri aniqlanganligi; asosiy vositalarni sotib olish bilan bog`liq bojxona to`lovlari va boshqa chiqimlarning sotib olingan asosiy vositalar qiymatiga qo`shilganligini tekshirishi lozim. Shuningdek, asosiy vositalarni baholashning to`g`riligini tekshirish mobaynida asosiy vositalar dastlabki qiymatining o`zgarganligiga, qanday sabablar (qo`shimcha qurish, jihozlash, qayta jihozlash, qisman tugatish) o`zgarishga olib kelganligiga, kapital qo`yilmalarga doir xarajatlar 0800 – «Kapital qo`yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar» schyotlarida aks ettirilganligiga e'tibor qaratishi lozim. So`ngi yillarda asosiy vositalarni qayta baholashni tekshirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. 21-BHMS ga muvofiq subyektlarda asosiy vositalar obyektlarini qayta baholash summalari 8530 - «Mulklarni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar» schyotida aks ettiriladi. Bunday tekshiruv qayta baholash natijalari rasmiylashtirilgan hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Bunda auditor quyidagilarni tekshirishi lozim: - barcha asosiy vositalar to`g`riligiga yoki ularning bir qismi qaytabaholanganligi; - qayta baholash qanday usullar yordamida o`tkazilganligi (indeksatsiya qilishyoki hujjat bilan tasdiqlangan bozor baholari bo`yicha to`g`ridan-to`g`ri hisoblab o`tkazilishi va h.k.); - bozor baholarini tasdiqlaydigan hujjatlarning mavjudligi; - hisob-kitoblar to`g`riligini tanlab tekshirish; - qayta baholashdan so`ng eskirganlik darajasi o`zgarganligi; - qayta baholash natijalarining inventar kartochkalarida aks ettirilganligi; - qayta baholash natijalarining buxgalteriya hisobi schyotlarida to`g`ri aks ettirilganligi; - qayta baholash natijalarining hisobot tuzishda hisobga olinganligi va shungao`xshashlar. 5-son «Asosiy vositalar» nomli BHMS ga muvofiq, amortizatsiya eskirishning baholangan xizmat muddati davomida aktivning amortizatsiya qilinadigan qiymatini muntazam taqsimlash va qayta o`tkazish tarzida qiymat ifodasidir. Asosiy vositaning amortizatsiya qiymati taxmin qilinayotgan tugatilish qiymatini chiqarib tashlagan holda, aktivning dastlabki qiymati yoki moliyaviy hisobotlarda ko`rsatilgan qiymat o`rnini bosadigan boshqa qiymatning summasidir. Auditor asosiy vositalarga eskirishni hisoblashning to`g`riligini tekshirishda o`rnatilgan har oylik eskirishni hisoblash qoidalariga buxgalteriya tomonidan rioya qilinayotganligini aniqlashi lozim. Bunda tekshirish uchun asosiy vositalarga eskirishni hisoblashda to`ldiriladigan 6-shakldagi hisob-kitob jadvali asos bo`lib xizmat qiladi. Auditorga xizmat qilish muddati o`tib, amortizatsiyani hisoblash to`xtatilgan asosiy vosita obyektlarining ro`yxati taqdim etilishi lozim. Agar subyektda tezlashtirilgan amortizatsiya hisoblash mexanizmi qo`llanilsa, ushbu holat uning hisob yuritish siyosatida ko`rsatilgan bo`lishi lozim. Auditning ushbu blokida quyidagi ishlar amalga oshiriladi: - subyekt hisob siyosatida ko`rsatilgan-asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblashqoidalariga rioya qilinishini tekshirish; - qayta baholash qanday usullar yordamida o`tkazilganligi (indeksatsiya qilishyoki hujjat bilan tasdiqlangan bozor baholari bo`yicha to`g`ridan-to`g`ri hisoblab o`tkazilishi va h.k.); - bozor baholarini tasdiqlaydigan hujjatlarning mavjudligi; - hisob-kitoblar to`g`riligini tanlab tekshirish; - qayta baholashdan so`ng eskirganlik darajasi o`zgarganligi; - qayta baholash natijalarining inventar kartochkalarida aks ettirilganligi; - qayta baholash natijalarining buxgalteriya hisobi schyotlarida to`g`ri aks ettirilganligi; - qayta baholash natijalarining hisobot tuzishda hisobga olinganligi va shungao`xshashlar. 5-son «Asosiy vositalar» nomli BHMS ga muvofiq, amortizatsiya eskirishning baholangan xizmat muddati davomida aktivning amortizatsiya qilinadigan qiymatini muntazam taqsimlash va qayta o`tkazish tarzida qiymat ifodasidir. Asosiy vositaning amortizatsiya qiymati taxmin qilinayotgan tugatilish qiymatini chiqarib tashlagan holda, aktivning dastlabki qiymati yoki moliyaviy hisobotlarda ko`rsatilgan qiymat o`rnini bosadigan boshqa qiymatning summasidir. Auditor asosiy vositalarga eskirishni hisoblashning to`g`riligini tekshirishda o`rnatilgan har oylik eskirishni hisoblash qoidalariga buxgalteriya tomonidan rioya qilinayotganligini aniqlashi lozim. Bunda tekshirish uchun asosiy vositalarga eskirishni hisoblashda to`ldiriladigan 6-shakldagi hisob-kitob jadvali asos bo`lib xizmat qiladi. Auditorga xizmat qilish muddati o`tib, amortizatsiyani hisoblash to`xtatilgan asosiy vosita obyektlarining ro`yxati taqdim etilishi lozim. Agar subyektda tezlashtirilgan amortizatsiya hisoblash mexanizmi qo`llanilsa, ushbu holat uning hisob yuritish siyosatida ko`rsatilgan bo`lishi lozim. Auditning ushbu blokida quyidagi ishlar amalga oshiriladi: - subyekt hisob siyosatida ko`rsatilgan-asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblashqoidalariga rioya qilinishini tekshirish; - amortizatsiya ajratmalarini asosiy vositalarning u yoki bu guruhiga olibborishning to`g`riligini tekshirish; - har oylik amortizatsiya ajratma summalari bo`yicha hisob-kitoblarni tekshirish; - amortizatsiya ajratmalarining hisobda o`z vaqtida va to`g`ri aks ettirilishinitekshirish. Amortizatsiya ajratmalarini hisoblash va buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirishning to`g`riligini aniqlash 5-son-«Asosiy vositalar», 21-son-«Xojalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo`llash bo`yicha yo`riqnoma» nomli BHMS lar va mijoz-subyekt hisob siyosati to`g`risidagi buyrug`ining tegishli qismiga muvofiq amalga oshiriladi. Buning uchun subyekt hisob siyosati bo`yicha buyrug`ining qoidalari; asosiy vositalar amortizatsiya hisob-kitobi bo`yicha ishlanma jadvallar ko`rsatkichlaridan foydalaniladi. Auditor amortizatsiya hisoblashning maxsus shartlari qo`llaniladigan asosiy vositalar obyektlarining ro`yxatini olishi zarur. Bularga xususan quyidagilar kiradi: - xizmat qilish muddati o`tib ketgan asosiy vositalar; - amortizatsiya hisoblanmaydigan asosiy vositalar; - konservatsiyadagi asosiy vositalar; - amortizatsiya hisoblash to`xtatilgan asosiy vositalar; - jadallashtirilgan amortizatsiya usuli qo`llanilayotgan asosiy vositalar; - noishlab chiqarishdagi asosiy vositalar; - moliyaviy lizing shartnomasi bo`yicha olingan asosiy vositalar. Amortizatsiya ajratmalarining hisoblanishini tekshirish mobaynida auditor amortizatsiya hisoblash usullari (chiziqli usul, kamayib boruvchi qoldiq usuli, foydali ishlatish muddati davomidagi yillari yig`indisi bo`yicha qiymatini hisobdan chiqarish usuli, qiymatni mahsulot (ish) hajmiga mutanosib ravishda hisobdan o`chirish usuli) ga e'tibor berishi zarur. Asosiy vosita obyektlarining bir xil guruhlari bo`yicha amortizatsiya hisoblashning tanlangan u yoki bu usulini qo`llash uchun foydali xizmat qilish - amortizatsiya ajratmalarini asosiy vositalarning u yoki bu guruhiga olibborishning to`g`riligini tekshirish; - har oylik amortizatsiya ajratma summalari bo`yicha hisob-kitoblarni tekshirish; - amortizatsiya ajratmalarining hisobda o`z vaqtida va to`g`ri aks ettirilishinitekshirish. Amortizatsiya ajratmalarini hisoblash va buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirishning to`g`riligini aniqlash 5-son-«Asosiy vositalar», 21-son-«Xojalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo`llash bo`yicha yo`riqnoma» nomli BHMS lar va mijoz-subyekt hisob siyosati to`g`risidagi buyrug`ining tegishli qismiga muvofiq amalga oshiriladi. Buning uchun subyekt hisob siyosati bo`yicha buyrug`ining qoidalari; asosiy vositalar amortizatsiya hisob-kitobi bo`yicha ishlanma jadvallar ko`rsatkichlaridan foydalaniladi. Auditor amortizatsiya hisoblashning maxsus shartlari qo`llaniladigan asosiy vositalar obyektlarining ro`yxatini olishi zarur. Bularga xususan quyidagilar kiradi: - xizmat qilish muddati o`tib ketgan asosiy vositalar; - amortizatsiya hisoblanmaydigan asosiy vositalar; - konservatsiyadagi asosiy vositalar; - amortizatsiya hisoblash to`xtatilgan asosiy vositalar; - jadallashtirilgan amortizatsiya usuli qo`llanilayotgan asosiy vositalar; - noishlab chiqarishdagi asosiy vositalar; - moliyaviy lizing shartnomasi bo`yicha olingan asosiy vositalar. Amortizatsiya ajratmalarining hisoblanishini tekshirish mobaynida auditor amortizatsiya hisoblash usullari (chiziqli usul, kamayib boruvchi qoldiq usuli, foydali ishlatish muddati davomidagi yillari yig`indisi bo`yicha qiymatini hisobdan chiqarish usuli, qiymatni mahsulot (ish) hajmiga mutanosib ravishda hisobdan o`chirish usuli) ga e'tibor berishi zarur. Asosiy vosita obyektlarining bir xil guruhlari bo`yicha amortizatsiya hisoblashning tanlangan u yoki bu usulini qo`llash uchun foydali xizmat qilish muddati davomida boshqasiga o`zgartirilmasdan amalga oshirilishi lozim. Ammo, soliqqa tortish maqsadida amortizatsiya ajratmalari hisoblash O`zbekiston Respublikasi soliq Kodeksi 23-moddasiga muvofiq asosiy vosita obyektlarining dastlabki qiymatiga nisbatan amalga oshirilishi ham mumkin. Auditor tanlab tekshirish usuli bilan asosiy vositalarning foydali xizmat qilish muddati to`g`ri belgilanganligini aniqlaydi. Chunki, hisobot davridagi amortizatsiya ajratmalari summasi va amortizatsiya ajratmalari normalarini belgilash shunga bog`liq. Amortizatsiya ajratmalari normalari noto`g`ri belgilangan holatlar aniqlanganida, auditor buning oqibatida mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxi qanchalik oshgan (pasaygan) ligini aniqlaydi. Shunindek, amortizatsiyani hisoblash muddatlarining boshlanish va to`xtatilish muddatlari, hisoblashning muntazamligi, amortizatsiyani hisoblashda pasaytiruvchi va oshiruvchi koeffitsiyentlarni qo`llashning to`g`riligini tekshirish zarur. Amortizatsiya ajratmalari hisob-kitoblarining to`g`riligi tanlab tekshiriladi. Amortizatsiya ajratmalarini mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borishning to`g`riligini tekshirish amortizatsiya ajratmalarini auditorlik tekshiruvidan o`tkazishning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Auditor amortizatsiya hisoblanadigan obyektlar asosiy vositalarning qaysi guruhiga (ishlab chiqarish yoki noishlab chiqarish) tegishliligini, asosiy vositalar mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko`rsatish) da ishlatilayotganligi yoki operativ (qisqa muddatli) lizing shartnomasi asosida berilganligini aniqlashi lozim. Noishlab chiqarish sohasidagi asosiy vositalar bo`yicha hisoblangan amortizatsiya ajratmalari o`z mablag`lari manbalari hisobiga, operativ lizing asosida topshirilganlari bo`yicha esa foyda yoki zararlarga olib boriladi. Asosiy vositalarga eskirishni hisoblashni hisobga olishda eng ko`p uchraydigan qoida buzilish hollari quyidagilardan iborat: ayrim subyektlarda asosiy vositalarga eskirishni hisoblash har choraklikda amalga oshiriladi; soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish maqsadida ataylab xizmat muddati o`tib ketsa ham asosiy vositalarga eskirishni hisoblash davom ettiriladi; muddati davomida boshqasiga o`zgartirilmasdan amalga oshirilishi lozim. Ammo, soliqqa tortish maqsadida amortizatsiya ajratmalari hisoblash O`zbekiston Respublikasi soliq Kodeksi 23-moddasiga muvofiq asosiy vosita obyektlarining dastlabki qiymatiga nisbatan amalga oshirilishi ham mumkin. Auditor tanlab tekshirish usuli bilan asosiy vositalarning foydali xizmat qilish muddati to`g`ri belgilanganligini aniqlaydi. Chunki, hisobot davridagi amortizatsiya ajratmalari summasi va amortizatsiya ajratmalari normalarini belgilash shunga bog`liq. Amortizatsiya ajratmalari normalari noto`g`ri belgilangan holatlar aniqlanganida, auditor buning oqibatida mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxi qanchalik oshgan (pasaygan) ligini aniqlaydi. Shunindek, amortizatsiyani hisoblash muddatlarining boshlanish va to`xtatilish muddatlari, hisoblashning muntazamligi, amortizatsiyani hisoblashda pasaytiruvchi va oshiruvchi koeffitsiyentlarni qo`llashning to`g`riligini tekshirish zarur. Amortizatsiya ajratmalari hisob-kitoblarining to`g`riligi tanlab tekshiriladi. Amortizatsiya ajratmalarini mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borishning to`g`riligini tekshirish amortizatsiya ajratmalarini auditorlik tekshiruvidan o`tkazishning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Auditor amortizatsiya hisoblanadigan obyektlar asosiy vositalarning qaysi guruhiga (ishlab chiqarish yoki noishlab chiqarish) tegishliligini, asosiy vositalar mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko`rsatish) da ishlatilayotganligi yoki operativ (qisqa muddatli) lizing shartnomasi asosida berilganligini aniqlashi lozim. Noishlab chiqarish sohasidagi asosiy vositalar bo`yicha hisoblangan amortizatsiya ajratmalari o`z mablag`lari manbalari hisobiga, operativ lizing asosida topshirilganlari bo`yicha esa foyda yoki zararlarga olib boriladi. Asosiy vositalarga eskirishni hisoblashni hisobga olishda eng ko`p uchraydigan qoida buzilish hollari quyidagilardan iborat: ayrim subyektlarda asosiy vositalarga eskirishni hisoblash har choraklikda amalga oshiriladi; soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish maqsadida ataylab xizmat muddati o`tib ketsa ham asosiy vositalarga eskirishni hisoblash davom ettiriladi; asosiy vositalarga asossiz ravishda eskirishning tezlashtirilgan usuli qo`llaniladi va h.k. Amortizatsiya ajratmalarini tekshirish mobaynida quyidagi tashkiliy amallar qo`llanilishi mumkin: - asosiy vositalarni hisobga oladigan schyotlar (0110-0199) bo`yicha qoldiqlarniva joriy yilda hisoblangan amortizatsiyani oldingi davrlardagi ma'lumotlar bilan taqqoslash va ularning o`zgarishini baholash; - joriy yilda jamg`arilgan amortizatsiya qoldig`ini oldingi davrlardagi qoldiqlarbilan taqqoslash. Audit jarayonida asosiy vositalar bo`yicha amortizatsiya ajratmalari hisobot davrida buxgalteriya hisobi ma'lumotlarida to`g`ri aks ettirilganini tekshirish lozim. Asosiy vositalarning ayrim obyektlari bo`yicha ajratmalar buxgalteriya hisobida tegishli summalarni jamg`arish yo`li bilan yoki obyektlarning dastlabki qiymatini kamaytirish yo`li bilan aks ettiriladi. 3. Asosiy vositalarni harakati bilan bog`liq muomalalar auditi Dastavval, auditor moddiy javobgar shaxslarni va ular bilan tuzilgan to`liq moddiy javobgarlik to`g`risidagi shartnomalar mavjudligini aniqlashi zarur. Agar shartnomalar bo`lmasa, u holda auditor ularni tuzishni tavsiya qilishi lozim. Amaldagi tartibga ko`ra asosiy vositalarning analitik hisobi ularning tasnifiy guruhlari va inventar obyektlari bo`yicha, shuningdek obyektlarning moddiy javobgar shaxslarda turish joyi (bo`linmalar, brigadalar, sexlar, uchastkalar va h.k.) bo`yicha yuritiladi. Subyektga kelib tushgan asosiy vositalarni tekshirishda har bir obyekt bo`yicha alohida tuzilgan qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (AV-I shakl) ning rasmiylashtirilishiga e'tibor qaratish zarur. Bunda dalolatnomadagi obyektning tavsifi, turgan joyi, sotib olingan manbai, chiqarilgan yoki ko`rilgan yili, ishga tushirilgan vaqti, obyektning sinov natijalari, uning texnik talablarga muvofiqligi va boshqa ma'lumotlar tekshiriladi. Ayrim hollarda bir turdagi va narxi bir xil xojalik inventarlari, asboblar, stanoklar olinganda asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish umumiy dalolatnomasi asosiy vositalarga asossiz ravishda eskirishning tezlashtirilgan usuli qo`llaniladi va h.k. Amortizatsiya ajratmalarini tekshirish mobaynida quyidagi tashkiliy amallar qo`llanilishi mumkin: - asosiy vositalarni hisobga oladigan schyotlar (0110-0199) bo`yicha qoldiqlarniva joriy yilda hisoblangan amortizatsiyani oldingi davrlardagi ma'lumotlar bilan taqqoslash va ularning o`zgarishini baholash; - joriy yilda jamg`arilgan amortizatsiya qoldig`ini oldingi davrlardagi qoldiqlarbilan taqqoslash. Audit jarayonida asosiy vositalar bo`yicha amortizatsiya ajratmalari hisobot davrida buxgalteriya hisobi ma'lumotlarida to`g`ri aks ettirilganini tekshirish lozim. Asosiy vositalarning ayrim obyektlari bo`yicha ajratmalar buxgalteriya hisobida tegishli summalarni jamg`arish yo`li bilan yoki obyektlarning dastlabki qiymatini kamaytirish yo`li bilan aks ettiriladi. 3. Asosiy vositalarni harakati bilan bog`liq muomalalar auditi Dastavval, auditor moddiy javobgar shaxslarni va ular bilan tuzilgan to`liq moddiy javobgarlik to`g`risidagi shartnomalar mavjudligini aniqlashi zarur. Agar shartnomalar bo`lmasa, u holda auditor ularni tuzishni tavsiya qilishi lozim. Amaldagi tartibga ko`ra asosiy vositalarning analitik hisobi ularning tasnifiy guruhlari va inventar obyektlari bo`yicha, shuningdek obyektlarning moddiy javobgar shaxslarda turish joyi (bo`linmalar, brigadalar, sexlar, uchastkalar va h.k.) bo`yicha yuritiladi. Subyektga kelib tushgan asosiy vositalarni tekshirishda har bir obyekt bo`yicha alohida tuzilgan qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (AV-I shakl) ning rasmiylashtirilishiga e'tibor qaratish zarur. Bunda dalolatnomadagi obyektning tavsifi, turgan joyi, sotib olingan manbai, chiqarilgan yoki ko`rilgan yili, ishga tushirilgan vaqti, obyektning sinov natijalari, uning texnik talablarga muvofiqligi va boshqa ma'lumotlar tekshiriladi. Ayrim hollarda bir turdagi va narxi bir xil xojalik inventarlari, asboblar, stanoklar olinganda asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish umumiy dalolatnomasi tuzilishi mumkin. Bunda ushbu dalolatnoma ma'lumotlari, unga ilova qilingan pasportlar, ishlatish tartibi, yo`riqnomalar ham tekshirilishi zarur. Hisobga qabul qilingan har bir asosiy vosita obyektiga inventar raqam berilgan bo`lishi lozim. Masalan, 001 dan 099 gacha inventar raqamlar binolarga, 100 dan 199 gacha inshootlarga, 200 dan 299 gacha bo`lgan raqamlar uzatish qurilmalariga beriladi va hokazo. Berilgan inventar raqami asosiy vositalar obyektiga metall jeton bilan biriktirib, uchmaydigan bo`yoq bilan yozib yoki boshqa usullarda belgilab qo`yilishi lozim. Bu belgilar obyekt foydalanishda bo`lgan jami davr ichida saqlanib, buxgalteriya hisobining barcha tegishli dastlabki hujjatlarida va hisob registrlarida ko`rsatiladi. Obyekt hisobdan chiqarilganidan so`ng, uning inventar raqami yangi kirim qilingan asosiy vositalarga berilmaydi. Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (ilova qilingan hujjatlar bilan birga) buxgalteriyaga o`z vaqtida topshirilgan bo`lishi lozim. Subyekt buxgalteriyasida asosiy vositalarning analitik hisobi, ularning har bir turi bo`yicha ochiladigan AV-6 shakldagi inventar kartochkalar yuritiladi. Bu kartochkada obyekt haqidagi barcha ma'lumotlar (dastlabki yoki tiklanish qiymati, amortizatsiya ajratmalari me'yori, kirim qilingan paytdagi eskirish darajasi) qayd etilgan bo`lishi kerak. So`ngra inventar kartochkalar ma'lumotlarining asosiy vositalarni hisobga olish bo`yicha inventar kartochkalar ro`yxati (AV-7 shakl) ga asosiy vositalarning tasnifiy guruhlari bo`yicha o`tkazilganligi tekshiriladi. Ro`yxatga olingan kartochkalar asosiy vositalar kartotekasida tarmoqning tasnifiy guruhlariga, guruh ichida esa turgan joyi, foydalanish joyi va turlari bo`yicha guruhlangan bo`lishi kerak. Ishlatilmayotgan asosiy vositalarning inventar kartochkalari alohida guruhlangan bo`lishi kerak. Asosiy vositalar hisobdan chiqarilganida dalolatnoma tuzilib, uning ma'lumotlari tegishli inventar kartochkalarda qayd qilinadi, so`ngra bu kartochkalar kartotekadan olib qo`yiladi. Amaliyotda, asosiy vositalar obyektlarining qiymati quyidagi xojalik operatsiyalari natijasida subyekt aktivlari tarkibidan chiqib ketadi: - sotilganda; tuzilishi mumkin. Bunda ushbu dalolatnoma ma'lumotlari, unga ilova qilingan pasportlar, ishlatish tartibi, yo`riqnomalar ham tekshirilishi zarur. Hisobga qabul qilingan har bir asosiy vosita obyektiga inventar raqam berilgan bo`lishi lozim. Masalan, 001 dan 099 gacha inventar raqamlar binolarga, 100 dan 199 gacha inshootlarga, 200 dan 299 gacha bo`lgan raqamlar uzatish qurilmalariga beriladi va hokazo. Berilgan inventar raqami asosiy vositalar obyektiga metall jeton bilan biriktirib, uchmaydigan bo`yoq bilan yozib yoki boshqa usullarda belgilab qo`yilishi lozim. Bu belgilar obyekt foydalanishda bo`lgan jami davr ichida saqlanib, buxgalteriya hisobining barcha tegishli dastlabki hujjatlarida va hisob registrlarida ko`rsatiladi. Obyekt hisobdan chiqarilganidan so`ng, uning inventar raqami yangi kirim qilingan asosiy vositalarga berilmaydi. Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (ilova qilingan hujjatlar bilan birga) buxgalteriyaga o`z vaqtida topshirilgan bo`lishi lozim. Subyekt buxgalteriyasida asosiy vositalarning analitik hisobi, ularning har bir turi bo`yicha ochiladigan AV-6 shakldagi inventar kartochkalar yuritiladi. Bu kartochkada obyekt haqidagi barcha ma'lumotlar (dastlabki yoki tiklanish qiymati, amortizatsiya ajratmalari me'yori, kirim qilingan paytdagi eskirish darajasi) qayd etilgan bo`lishi kerak. So`ngra inventar kartochkalar ma'lumotlarining asosiy vositalarni hisobga olish bo`yicha inventar kartochkalar ro`yxati (AV-7 shakl) ga asosiy vositalarning tasnifiy guruhlari bo`yicha o`tkazilganligi tekshiriladi. Ro`yxatga olingan kartochkalar asosiy vositalar kartotekasida tarmoqning tasnifiy guruhlariga, guruh ichida esa turgan joyi, foydalanish joyi va turlari bo`yicha guruhlangan bo`lishi kerak. Ishlatilmayotgan asosiy vositalarning inventar kartochkalari alohida guruhlangan bo`lishi kerak. Asosiy vositalar hisobdan chiqarilganida dalolatnoma tuzilib, uning ma'lumotlari tegishli inventar kartochkalarda qayd qilinadi, so`ngra bu kartochkalar kartotekadan olib qo`yiladi. Amaliyotda, asosiy vositalar obyektlarining qiymati quyidagi xojalik operatsiyalari natijasida subyekt aktivlari tarkibidan chiqib ketadi: - sotilganda; - foydalanish maqsadga muvofiq emasligi sabablariga ko`ra hisobdan chiqarilganda; - boshqa subyekt va shaxslarga beg`araz berilganida; - boshqa subyektlarning ustav kapitalini shakllantirish uchun ulush sifatidaqo`shilganida; - kamomad yoki yo`qotish aniqlanganda va.h.k. Audit jarayonida qayta baholash natijasida narxlar oshgan yoki kamaygan summalarining buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirilishi ham tekshiriladi. Qayta baholanib oshgan summa 0100 - «Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar» ning debeti va 8510 – «Mulklarni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar» schyotining kreditiga yoziladi. Qayta baholangan asosiy vositalar obyektlari bo`yicha tiklanish qiymati inventar kartochkaning rekonstruksiyalash, modernizatsiyalash bo`limida qayd etilgan bo`lishi lozim. Shu bilan birga qayta baholangan eskirish summasi ham inventar kartochkaning tegishli bo`limida aks ettirilgan bo`lishi kerak. Har bir moddiy javobgar shaxs asosiy vositalar obyektlarining analitik hisobini AV-9 shakldagi vedomostda yuritishi kerak. Bunda hamma moddiy javobgar shaxslar bilan belgilangan shaklda va ikki nusxada to`la moddiy javobgarluk to`g`pisida shartnomalar tuzilganligi, shartnomalarning bir nusxasi moddiy javobgar shaxslarning hujjatlar to`plamida, ikkinchi nusxasi esa shu xodimlarning o`zlarida saqlanayotganligi tanlab tekshirilishi lozim.Bulardan tashqari, auditor barcha moddiy javobgar shaxslar asosiy vositalarni o`z javobgarligiga olganligini tasdiqlab, inventarizatsiya vedomostlarida imzo qo`yganliklari hamda asosiy vositalarning keyingi kirimlari esa ularning dastlabki hujjatlardagi imzolari bilan tasdiqlanganini tekshiradi. 4. Asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlari auditi O`zbekistonda lizing munosabatlari 6-son «Ijara hisobi» nomli BHMS bilan tartibga solinadi. Unga ko`ra, «Lizing (moliyaviy ijara) ijara munosabatlarining alohida turi bo`lib, unda bir taraf (lizing beruvchi) ikkinchi tarafning (lizingga oluvchining) topshirig`iga binoan uchinchi tarafdan (sotuvchidan) lizing - foydalanish maqsadga muvofiq emasligi sabablariga ko`ra hisobdan chiqarilganda; - boshqa subyekt va shaxslarga beg`araz berilganida; - boshqa subyektlarning ustav kapitalini shakllantirish uchun ulush sifatidaqo`shilganida; - kamomad yoki yo`qotish aniqlanganda va.h.k. Audit jarayonida qayta baholash natijasida narxlar oshgan yoki kamaygan summalarining buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirilishi ham tekshiriladi. Qayta baholanib oshgan summa 0100 - «Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar» ning debeti va 8510 – «Mulklarni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar» schyotining kreditiga yoziladi. Qayta baholangan asosiy vositalar obyektlari bo`yicha tiklanish qiymati inventar kartochkaning rekonstruksiyalash, modernizatsiyalash bo`limida qayd etilgan bo`lishi lozim. Shu bilan birga qayta baholangan eskirish summasi ham inventar kartochkaning tegishli bo`limida aks ettirilgan bo`lishi kerak. Har bir moddiy javobgar shaxs asosiy vositalar obyektlarining analitik hisobini AV-9 shakldagi vedomostda yuritishi kerak. Bunda hamma moddiy javobgar shaxslar bilan belgilangan shaklda va ikki nusxada to`la moddiy javobgarluk to`g`pisida shartnomalar tuzilganligi, shartnomalarning bir nusxasi moddiy javobgar shaxslarning hujjatlar to`plamida, ikkinchi nusxasi esa shu xodimlarning o`zlarida saqlanayotganligi tanlab tekshirilishi lozim.Bulardan tashqari, auditor barcha moddiy javobgar shaxslar asosiy vositalarni o`z javobgarligiga olganligini tasdiqlab, inventarizatsiya vedomostlarida imzo qo`yganliklari hamda asosiy vositalarning keyingi kirimlari esa ularning dastlabki hujjatlardagi imzolari bilan tasdiqlanganini tekshiradi. 4. Asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlari auditi O`zbekistonda lizing munosabatlari 6-son «Ijara hisobi» nomli BHMS bilan tartibga solinadi. Unga ko`ra, «Lizing (moliyaviy ijara) ijara munosabatlarining alohida turi bo`lib, unda bir taraf (lizing beruvchi) ikkinchi tarafning (lizingga oluvchining) topshirig`iga binoan uchinchi tarafdan (sotuvchidan) lizing shartnomasida shartlashilgan mol-mulkni (lizing obyektini) mulk qilib sotib oladi va uni shu shartnomada belgilangan shartlarda haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun lizingga oluvchiga o`n ikki oydan ortiq muddatga beradi. Bunga lizing shartnomasi quyidagi shartlarning biriga javob berishi kerak: a) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing obyekti lizingga oluvchining mulki bo`lib o`tsa; b) lizing shartnomasining muddati lizing obyekti xizmat muddatining 80 % danortiq bo`lsa yoki lizing obyektining lizing shartnomasi tugaganidan keyin qoldiq qiymati uning boshlang`ich qiymatining 20 % dan kam bo`lsa; v) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizingga oluvchi lizing obyektini uning bozor qiymatidan past narxda evazini to`lab sotib olish huquqiga ega bo`lsa, bunda ana shu huquqni amalga oshirish kunidagi lizing obyekti qiymati asos bo`ladi; g) lizing shartnomasi amal qiladigan davr uchun lizing to`lovlarining umumiy summasi lizing obyekti qiymatining 90 % dan ortiq bo`lsa»3. Asosiy vositani lizinga qabul qilish ham AB-I shakldagi dalolatnoma bilan rasmiylashtirilgan bo`lishi lozim. Lizing beruvchi subyektlar lizing berishdan asosiy vositalar uchun lizing oluvchi subyektdan olinishi lozim bo`lgan to`lovni (qo`shilgan qiymat solig`i bilan birga) operatsion daromadlar tarkibiga (Debet 4810 - «Uzoq muddatli ijara bo`yicha olinadigan joriy to`lovlar», 4820 - «qisqa muddatli ijara bo`yicha olinadigan to`lovlar», Kredit 9550 - «Uzoq muddatli ijaradan daromadlar», 9350 - «Qisqa muddatli ijaradan daromadlar») kiritadi. Ijaraga olingan asosiy vositalarni joriy ta'mirlash xarajatlari lizing oluvchi tomonidan qilinadi, kapital ta'mirlash esa shartnomadagi kelishuvga muvofiq lizing oluvchi yoki lizing beruvchi hisobidan amalga oshiriladi. 3 6-с о н «Ижара ҳисоби» номли БҲМС. Ўз.Р. Адлия вазирлигида 2004-й и л 22-и ю н д а 1374-сон билан рўй олинган. shartnomasida shartlashilgan mol-mulkni (lizing obyektini) mulk qilib sotib oladi va uni shu shartnomada belgilangan shartlarda haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun lizingga oluvchiga o`n ikki oydan ortiq muddatga beradi. Bunga lizing shartnomasi quyidagi shartlarning biriga javob berishi kerak: a) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing obyekti lizingga oluvchining mulki bo`lib o`tsa; b) lizing shartnomasining muddati lizing obyekti xizmat muddatining 80 % danortiq bo`lsa yoki lizing obyektining lizing shartnomasi tugaganidan keyin qoldiq qiymati uning boshlang`ich qiymatining 20 % dan kam bo`lsa; v) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizingga oluvchi lizing obyektini uning bozor qiymatidan past narxda evazini to`lab sotib olish huquqiga ega bo`lsa, bunda ana shu huquqni amalga oshirish kunidagi lizing obyekti qiymati asos bo`ladi; g) lizing shartnomasi amal qiladigan davr uchun lizing to`lovlarining umumiy summasi lizing obyekti qiymatining 90 % dan ortiq bo`lsa»3. Asosiy vositani lizinga qabul qilish ham AB-I shakldagi dalolatnoma bilan rasmiylashtirilgan bo`lishi lozim. Lizing beruvchi subyektlar lizing berishdan asosiy vositalar uchun lizing oluvchi subyektdan olinishi lozim bo`lgan to`lovni (qo`shilgan qiymat solig`i bilan birga) operatsion daromadlar tarkibiga (Debet 4810 - «Uzoq muddatli ijara bo`yicha olinadigan joriy to`lovlar», 4820 - «qisqa muddatli ijara bo`yicha olinadigan to`lovlar», Kredit 9550 - «Uzoq muddatli ijaradan daromadlar», 9350 - «Qisqa muddatli ijaradan daromadlar») kiritadi. Ijaraga olingan asosiy vositalarni joriy ta'mirlash xarajatlari lizing oluvchi tomonidan qilinadi, kapital ta'mirlash esa shartnomadagi kelishuvga muvofiq lizing oluvchi yoki lizing beruvchi hisobidan amalga oshiriladi. 3 6-с о н «Ижара ҳисоби» номли БҲМС. Ўз.Р. Адлия вазирлигида 2004-й и л 22-и ю н д а 1374-сон билан рўй олинган. Audit jarayonida auditor lizing subyektlarini aniqlashi lozim. 6-son BHMS ga muvofiq, lizing subyekti bo`lib quyidagilar hisoblanadi: a) lizingga beruvchi lizing shartnomasi bo`yicha lizingga oluvchiga kelgusida topshirish maqsadida lizing obyektini mulk qilib oluvchi shaxs; b) lizingga oluvchi egalik qilish va foydalanish uchun lizing shartnomasi bo`yicha lizing obyektini olayotgan shaxs; v) sotuvchi lizingga beruvchiga lizing obyektini sotayotgan shaxs. Lizing obyekti lizingga oluvchining krediti (qarzi) hisobidan olinayotgan taqdirda, aniq bir lizing obyektiga nisbatan lizingga beruvchining kreditori va lizingga oluvchi bir shaxs timsolida ish ko`rishga yo`l qo`yilmaydi. Lizingga beruvchi lizing obyektini bo`lgusi foydalanuvchidan keyinchalik uni xuddi shu shaxsga ijaraga berish uchun sotib olgan hollarda, lizingga oluvchi va sotuvchi bir shaxs bo`lishga yo`l qo`yiladi.Auditor yuqorida ko`rsatilgan masalalarni tekshirib, o`rnatilgan talablar va qoidalarning buzilish hollarini o`zining ish hujjatlarida aks ettirishi lozim. Ko`pchilik xojalik subyektlari avtomobillarni sotib olganidan ko`ra foydaliroq bo`lgani uchun ijaraga oladilar. Bunda auditor avtomashinani ishlatish va ta'mirlash xarajatlarini qoplash, hisoblashishlar tartibi kelishilgan ijara shartnomasi bilan tanishishi lozim. Jismoniy shaxslar bilan tuzilgan shartnomaga ko`ra ijara to`lovlari ijarachi tomonidan uning xarajatlariga qo`shilsa (2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar debet va 6910 schyot kredit) hisoblangan ijara to`lovi summasidan daromad solig`i undiriladi (Debet 6910, Kredit 6410). Ijaraga beruvchi jismoniy shaxslarga ulardan ijaraga olingan asosiy vositalar uchun hisoblangan ijara to`lovi summasidan budjetdan tashqari fondlarga to`lovlar hisoblanmaydi. Agar asosiy vosita obyektlari tadbirkor bo`lgan jismoniy shaxslardan ijaraga olinsa, hisoblangan ijara to`lovi summasidan daromad solig`i ushlanmaydi. Subyekt bunday to`lovlarning barcha turlari bo`yicha soliq inspeksiyasiga har chorakda bildirib turishi lozim. Auditor subyektning ijaraga beruvchi jismoniy shaxslar bilan Audit jarayonida auditor lizing subyektlarini aniqlashi lozim. 6-son BHMS ga muvofiq, lizing subyekti bo`lib quyidagilar hisoblanadi: a) lizingga beruvchi lizing shartnomasi bo`yicha lizingga oluvchiga kelgusida topshirish maqsadida lizing obyektini mulk qilib oluvchi shaxs; b) lizingga oluvchi egalik qilish va foydalanish uchun lizing shartnomasi bo`yicha lizing obyektini olayotgan shaxs; v) sotuvchi lizingga beruvchiga lizing obyektini sotayotgan shaxs. Lizing obyekti lizingga oluvchining krediti (qarzi) hisobidan olinayotgan taqdirda, aniq bir lizing obyektiga nisbatan lizingga beruvchining kreditori va lizingga oluvchi bir shaxs timsolida ish ko`rishga yo`l qo`yilmaydi. Lizingga beruvchi lizing obyektini bo`lgusi foydalanuvchidan keyinchalik uni xuddi shu shaxsga ijaraga berish uchun sotib olgan hollarda, lizingga oluvchi va sotuvchi bir shaxs bo`lishga yo`l qo`yiladi.Auditor yuqorida ko`rsatilgan masalalarni tekshirib, o`rnatilgan talablar va qoidalarning buzilish hollarini o`zining ish hujjatlarida aks ettirishi lozim. Ko`pchilik xojalik subyektlari avtomobillarni sotib olganidan ko`ra foydaliroq bo`lgani uchun ijaraga oladilar. Bunda auditor avtomashinani ishlatish va ta'mirlash xarajatlarini qoplash, hisoblashishlar tartibi kelishilgan ijara shartnomasi bilan tanishishi lozim. Jismoniy shaxslar bilan tuzilgan shartnomaga ko`ra ijara to`lovlari ijarachi tomonidan uning xarajatlariga qo`shilsa (2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar debet va 6910 schyot kredit) hisoblangan ijara to`lovi summasidan daromad solig`i undiriladi (Debet 6910, Kredit 6410). Ijaraga beruvchi jismoniy shaxslarga ulardan ijaraga olingan asosiy vositalar uchun hisoblangan ijara to`lovi summasidan budjetdan tashqari fondlarga to`lovlar hisoblanmaydi. Agar asosiy vosita obyektlari tadbirkor bo`lgan jismoniy shaxslardan ijaraga olinsa, hisoblangan ijara to`lovi summasidan daromad solig`i ushlanmaydi. Subyekt bunday to`lovlarning barcha turlari bo`yicha soliq inspeksiyasiga har chorakda bildirib turishi lozim. Auditor subyektning ijaraga beruvchi jismoniy shaxslar bilan hisobkitoblarni hisobga olish qoidalari va soliq qonunchiligiga rioya qilinayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Auditda bajariladigan barcha amallar lizing muomalalarining xususiyatini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Shuning uchun lizing shartnomalarini tuzish, muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortishda yo`l qo`yiladigan xatolarning aksariyati me'yoriy hujjatlardagi kamchiliklar va uslubiy qo`llanmalar yetishmasligi bilan bog`liq. Lizing operatsiyalarini tekshirishda auditning barcha bosqichlari: rejalashtirish, auditorlar guruhini tuzish, tekshiruv o`tkazish, auditorlik hisoboti va xulosalarini tuzishda maxsus yondoshuv talab qilinadi. Lizingda lizing obyektiga egalik qilish va foydalanish huquqi bilan bog`liq barcha tavakkalchiliklar lizinga oluvchiga o`tkaziladi. Lizingga oluvchining buxgalteriya hisobida lizing aktiv va majburiyat sifatida lizing muddati boshlanishidagi lizing obyektining joriy qiymati yoki minimal lizing to`lovlarining diskontlangan qiymati bo`yicha, agar u past bo`lsa, tan olinishi kerak. Audit jarayonida auditor lizing to`lovlarining diskontlangan qiymat to`g`ri hisobga olinishini ham tekshirishi lozim. Minimal lizing to`lovlarining diskontlangan qiymatini hisoblashda diskontlaydigan omil bo`lib, lizing shartnomasida ko`zda tutilgan foiz stavkasi hisoblanadi, agarda uni aniqlash imkoniyati bo`lsa, aks hollarda lizingga oluvchining qarz sarmoyasi bo`yicha o`sib boruvchi foiz stavkasidan foydalaniladi. Lizing muddatining boshlanish vaqtida lizingga oluvchi va lizingga beruvchi lizing to`lovlari jadvali (tartibi) ni kelishib oladi, unda lizingga beruvchining daromadi, lizing obyektining qiymatini qoplash bo`yicha majburiyatlar va ularning lizing muddati davomida taqsimlanishi ko`rsatiladi. Auditor lizing bo`yicha foizlar lizing shartnomasi davomida davrlar bo`yicha taqsimlanganligini va har bir davrda qoplanmagan majburiyatlar qoldig`iga doimiy foiz stavkasini o`rnatish maqsadida lizing to`lovlari jadvalida aks ettirilganligiga ahamiyat berishi kerak. Shuningdek, lizingga oluvchi tomonidan amalga oshirilgan lizing obyektini sotib olish, yetkazib berish yoki belgilangan hisobkitoblarni hisobga olish qoidalari va soliq qonunchiligiga rioya qilinayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Auditda bajariladigan barcha amallar lizing muomalalarining xususiyatini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Shuning uchun lizing shartnomalarini tuzish, muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortishda yo`l qo`yiladigan xatolarning aksariyati me'yoriy hujjatlardagi kamchiliklar va uslubiy qo`llanmalar yetishmasligi bilan bog`liq. Lizing operatsiyalarini tekshirishda auditning barcha bosqichlari: rejalashtirish, auditorlar guruhini tuzish, tekshiruv o`tkazish, auditorlik hisoboti va xulosalarini tuzishda maxsus yondoshuv talab qilinadi. Lizingda lizing obyektiga egalik qilish va foydalanish huquqi bilan bog`liq barcha tavakkalchiliklar lizinga oluvchiga o`tkaziladi. Lizingga oluvchining buxgalteriya hisobida lizing aktiv va majburiyat sifatida lizing muddati boshlanishidagi lizing obyektining joriy qiymati yoki minimal lizing to`lovlarining diskontlangan qiymati bo`yicha, agar u past bo`lsa, tan olinishi kerak. Audit jarayonida auditor lizing to`lovlarining diskontlangan qiymat to`g`ri hisobga olinishini ham tekshirishi lozim. Minimal lizing to`lovlarining diskontlangan qiymatini hisoblashda diskontlaydigan omil bo`lib, lizing shartnomasida ko`zda tutilgan foiz stavkasi hisoblanadi, agarda uni aniqlash imkoniyati bo`lsa, aks hollarda lizingga oluvchining qarz sarmoyasi bo`yicha o`sib boruvchi foiz stavkasidan foydalaniladi. Lizing muddatining boshlanish vaqtida lizingga oluvchi va lizingga beruvchi lizing to`lovlari jadvali (tartibi) ni kelishib oladi, unda lizingga beruvchining daromadi, lizing obyektining qiymatini qoplash bo`yicha majburiyatlar va ularning lizing muddati davomida taqsimlanishi ko`rsatiladi. Auditor lizing bo`yicha foizlar lizing shartnomasi davomida davrlar bo`yicha taqsimlanganligini va har bir davrda qoplanmagan majburiyatlar qoldig`iga doimiy foiz stavkasini o`rnatish maqsadida lizing to`lovlari jadvalida aks ettirilganligiga ahamiyat berishi kerak. Shuningdek, lizingga oluvchi tomonidan amalga oshirilgan lizing obyektini sotib olish, yetkazib berish yoki belgilangan maqsadda foydalanish uchun yaroqli holga keltirish bilan bog`liq xarajatlar lizing obyektining qiymatiga qo`shilganligini ham aniqlash lozim. Lizingga oluvchining lizing obyektini yaxshilash (obodonlashtirish, qo`shimcha qurish, qo`shimcha asbob-uskunalar bilan ta'minlash, rekonstruktsiya, modernizatsiya qilish, texnik qayta qurollantirish va h.k.) xarajatlari lizing obyekti qiymatini ko`paytiruvchi kapital qo`yilmalar sifatida aks ettiriladi. Agar lizing obyekti, lizingga beruvchining ruxsati bilan yaxshilangan bo`lsa, shartnomaning amal qilish muddati tugagandan so`ng yoki shartnoma bekor qilingach, lizingga oluvchi ana shu maqsad yo`lida sarflangan barcha xarajatlarning qoplanishini talab qilish huquqiga ega, agarda lizing shartnomasida o`zgacha shartlar ko`zda tutilmagan bo`lsa. Auditor lizingda har bir hisobot davri uchun lizing obyekti bo`yicha amortizatsiya ajratmasi to`g`ri hisoblanganligini ham tekshirishi lozim. Lizing obyektlari bo`yicha amortizatsiyani hisoblash O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2003-yil 9oktyabrdagi 114-sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan 5-son «Asosiy vositalar» nomli BHMS ga muvofiq amalga oshiriladi. Lizingga oluvchi lizing shartnomasi muddati tugaganidan keyin lizing obyektiga mulkiy egalik qilish huquqini olishga ishonchi bo`lmasa, u holda u quyidagilardan qaysi biri qisqaligidan kelib chiqib: lizing shartnomasi muddati davomida yoki lizing obyektining xizmat qilish muddatida to`liq amortizatsiya qilishi mumkin. Audit jarayonida lizing obyektini yillik qayta baholash lizingga oluvchi tomonidan qonunchilikda belgilangan tartibda amalga oshirilganligiga ishonch hosil qilish lozim. Lizing shartnomasi to`xtatilganda lizing obyektini qaytarish, lizing shartnomasiga muvofiq uning to`xtatilgan sanadagi obyektining qoplanmagan qiymati summasi bo`yicha amalga oshirilaganligi tekshiriladi. Lizing obyektining chiqib ketishidan moliyaviy natijani aniqlaganda, oldingi qayta baholashlardagi lizing obyekti qiymatining ko`paygan summasi, ya'ni oldingi baholashlardagi qiymat pasayishi summasiga nisbatan ortgan qismi lizing obyektining chiqib ketishidan ko`rilgan daromad tarkibiga qo`shiladi va bir vaqtning o`zida 8510 - maqsadda foydalanish uchun yaroqli holga keltirish bilan bog`liq xarajatlar lizing obyektining qiymatiga qo`shilganligini ham aniqlash lozim. Lizingga oluvchining lizing obyektini yaxshilash (obodonlashtirish, qo`shimcha qurish, qo`shimcha asbob-uskunalar bilan ta'minlash, rekonstruktsiya, modernizatsiya qilish, texnik qayta qurollantirish va h.k.) xarajatlari lizing obyekti qiymatini ko`paytiruvchi kapital qo`yilmalar sifatida aks ettiriladi. Agar lizing obyekti, lizingga beruvchining ruxsati bilan yaxshilangan bo`lsa, shartnomaning amal qilish muddati tugagandan so`ng yoki shartnoma bekor qilingach, lizingga oluvchi ana shu maqsad yo`lida sarflangan barcha xarajatlarning qoplanishini talab qilish huquqiga ega, agarda lizing shartnomasida o`zgacha shartlar ko`zda tutilmagan bo`lsa. Auditor lizingda har bir hisobot davri uchun lizing obyekti bo`yicha amortizatsiya ajratmasi to`g`ri hisoblanganligini ham tekshirishi lozim. Lizing obyektlari bo`yicha amortizatsiyani hisoblash O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2003-yil 9oktyabrdagi 114-sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan 5-son «Asosiy vositalar» nomli BHMS ga muvofiq amalga oshiriladi. Lizingga oluvchi lizing shartnomasi muddati tugaganidan keyin lizing obyektiga mulkiy egalik qilish huquqini olishga ishonchi bo`lmasa, u holda u quyidagilardan qaysi biri qisqaligidan kelib chiqib: lizing shartnomasi muddati davomida yoki lizing obyektining xizmat qilish muddatida to`liq amortizatsiya qilishi mumkin. Audit jarayonida lizing obyektini yillik qayta baholash lizingga oluvchi tomonidan qonunchilikda belgilangan tartibda amalga oshirilganligiga ishonch hosil qilish lozim. Lizing shartnomasi to`xtatilganda lizing obyektini qaytarish, lizing shartnomasiga muvofiq uning to`xtatilgan sanadagi obyektining qoplanmagan qiymati summasi bo`yicha amalga oshirilaganligi tekshiriladi. Lizing obyektining chiqib ketishidan moliyaviy natijani aniqlaganda, oldingi qayta baholashlardagi lizing obyekti qiymatining ko`paygan summasi, ya'ni oldingi baholashlardagi qiymat pasayishi summasiga nisbatan ortgan qismi lizing obyektining chiqib ketishidan ko`rilgan daromad tarkibiga qo`shiladi va bir vaqtning o`zida 8510 - «Mulkni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar» schyoti bo`yicha rezerv kapitalini kamaytiradi. Lizingga beruvchining buxgalteriya hisobida lizing aktiv sifatida lizing muddati boshlanishidagi lizing obyektining joriy qiymati yoki minimal lizing to`lovlarining diskontlangan qiymati bo`yicha, agar u past bo`lsa, tan olinishi kerak. «Mulkni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar» schyoti bo`yicha rezerv kapitalini kamaytiradi. Lizingga beruvchining buxgalteriya hisobida lizing aktiv sifatida lizing muddati boshlanishidagi lizing obyektining joriy qiymati yoki minimal lizing to`lovlarining diskontlangan qiymati bo`yicha, agar u past bo`lsa, tan olinishi kerak. Asosiy vositalar foydalanish jarayonida ularning jismoniy xossa va sifatlari yo`qolib boradi. Ularni tiklash uchun subyekt ta'mirlash ishlarini o`tkazishi mumkin. Asosiy vositalar ta'mirining ikki turi mavjud: kapital va joriy ta'mir. Asosiy vositalarni ta'mirlash pudrat yoki xojalik usulida bajarilishi mumkin. Pudrat usulida bajarilganda subyekt ta'mirlash-qurilish tashkiloti bilan pudrat shartnomasini tuzadi. Xojalik usulida esa ta'mir o`z kuchi bilan amalga oshiriladi. Ikkala usulda ham ta'mirlash xarajatlari ishlab chiqarish xarajatlari hisobidan qoplanadi. Pudrat va xojalik usulida bajarilgan ta'mirlash ishlari auditining xususiyatlarini ko`rib chiqamiz. Asosiy vositalarni ta'mirlashga doir muomalalarni tekshirish mobaynida auditor ta'mirlash rasmiylashtirilishining to`g`rililigiga alohida e'tibor qaratishi lozim. Bunda dastavval, mazkur masala bo`yicha subyektda qanday hisob siyosati qabul qilinganligi aniqlanishi zarur. Bu narsa tekshiruvni davom ettirish ketma- ketligini belgilaydi. Subyektlarda asosiy vositalarni ta'mirlashga doir xarajatlar quyidagicha hisobdan o`chirilishi mumkin: - xarajatlarning qilinish me'yoriga qarab bevosita mahsulot (ish, xizmat) lartannarxiga; - asosiy vositalarni ta'mirlash uchun yaratilgan fond hisobidan; - xarajatlarni oldin 3190 – «Boshqa kelgusi davr xarajatlari» schyotiga olib borib,keyinchalik bir me'yorda tannarxga qo`shib borish. Agar hisob siyosatiga muvofiq subyektda asosiy vositalarni ta'mirlash uchun rezerv tashkil etiladigan bo`lsa, unda auditor rezerv uchun ajratmalar summasining iqtisodiy asoslanganligini, asosiy vositalarning turlari bo`yicha (binolar, inshootlar, qurilmalar va hokazo) ajratmalar miqdori ko`zda tutilganligi yoki ajratmalarning yagona normasi belgilanganligi, har oyda rezerv hisoblash tamoyiliga rioya qilinishini aniqlaydi. Ta'mirlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar yaratilgan rezerv hisobiga hisobdan o`chiriladi. Shuning uchun auditor yil oxirida (ta'mirlash ishlari Asosiy vositalar foydalanish jarayonida ularning jismoniy xossa va sifatlari yo`qolib boradi. Ularni tiklash uchun subyekt ta'mirlash ishlarini o`tkazishi mumkin. Asosiy vositalar ta'mirining ikki turi mavjud: kapital va joriy ta'mir. Asosiy vositalarni ta'mirlash pudrat yoki xojalik usulida bajarilishi mumkin. Pudrat usulida bajarilganda subyekt ta'mirlash-qurilish tashkiloti bilan pudrat shartnomasini tuzadi. Xojalik usulida esa ta'mir o`z kuchi bilan amalga oshiriladi. Ikkala usulda ham ta'mirlash xarajatlari ishlab chiqarish xarajatlari hisobidan qoplanadi. Pudrat va xojalik usulida bajarilgan ta'mirlash ishlari auditining xususiyatlarini ko`rib chiqamiz. Asosiy vositalarni ta'mirlashga doir muomalalarni tekshirish mobaynida auditor ta'mirlash rasmiylashtirilishining to`g`rililigiga alohida e'tibor qaratishi lozim. Bunda dastavval, mazkur masala bo`yicha subyektda qanday hisob siyosati qabul qilinganligi aniqlanishi zarur. Bu narsa tekshiruvni davom ettirish ketma- ketligini belgilaydi. Subyektlarda asosiy vositalarni ta'mirlashga doir xarajatlar quyidagicha hisobdan o`chirilishi mumkin: - xarajatlarning qilinish me'yoriga qarab bevosita mahsulot (ish, xizmat) lartannarxiga; - asosiy vositalarni ta'mirlash uchun yaratilgan fond hisobidan; - xarajatlarni oldin 3190 – «Boshqa kelgusi davr xarajatlari» schyotiga olib borib,keyinchalik bir me'yorda tannarxga qo`shib borish. Agar hisob siyosatiga muvofiq subyektda asosiy vositalarni ta'mirlash uchun rezerv tashkil etiladigan bo`lsa, unda auditor rezerv uchun ajratmalar summasining iqtisodiy asoslanganligini, asosiy vositalarning turlari bo`yicha (binolar, inshootlar, qurilmalar va hokazo) ajratmalar miqdori ko`zda tutilganligi yoki ajratmalarning yagona normasi belgilanganligi, har oyda rezerv hisoblash tamoyiliga rioya qilinishini aniqlaydi. Ta'mirlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar yaratilgan rezerv hisobiga hisobdan o`chiriladi. Shuning uchun auditor yil oxirida (ta'mirlash ishlari tugallangan hollarda) oshiqcha hisoblangan rezerv to`g`rilanganligi (storno qilinganligi) ga ishonch hosil qilishi lozim. Asosiy vositalarni ta'mirlashga doir muomalalarning buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirilishini tekshirish mobaynida auditor, ishlab chiqarishga doir asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlari tannarxga olib borilganligi, noishlab chiqarishga doir asosiy vositalarniki esa o`z manbalari hisobiga hisobdan o`chirilganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Shunindek, auditor ta'mirlash ishlari qaysi usul (pudrat yoki xojalik usuli) bilan amalga oshirilganligini ham tekshiradi. Agar hisobot davrida lizingga olingan asosiy vositalar ta'mirlangan bo`lsa, ta'mirlash turini (joriy yoki kapital), lizing shartnomasida kapital ta'mirlash ko`zda tutilganligi va xarajatlar kimning hisobidan qoplanishini tekshirish zarur. Subyektlar hisobot davrida asosiy vositalar obyektlarini zamonaviylashtirish va qayta jihozlash uchun ham xarajatlar qilishi mumkin. Auditor bu holda quyidagilarni tekshiradi: qilingan xarajatlar 0890 - «Boshqa kapital sarflar» schyotida hisobga olinganligi, ta'mirlash ishlari yakunlanganidan so`ng asosiy vositalar dastlabki qiymati oshganligi, subyekt qo`shilgan kapitalining ko`payishi hisobda ko`rsatilganligi. Subyekt asosiy vositalarni ta'mirlash bilan bog`liq barcha xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ish, qo`rsatilgan xizmat) lar tannarxiga kiritadi, bu pirovardida moliyaviy natijaning shakllanishiga, shuningdek subyektning foydadan budjetga to`lovlar bo`yicha budjet bilan o`zaro munosabatlariga ham ta'sir etadi. Auditor, eng avvalo, bu masala bo`yicha ham subyektda qanday hisob siyosati qabul qilinganligini aniqlashi lozim. Ayrim subyektlar kelgusi yil uchun hisob siyosatini qabul qilishda ta'mirlash xarajatlarini har oyda haqiqiy xarajatlar hajmida hisobdan o`chiradigan tartibni qo`llaydilar. Boshqa subyektlar ta'mirlash fondi yaratadilar (ta'mirlashning barcha turlari uchun rezervga mablag` ajratadilar), haqiqatda bajarilgan ta'mirlash ishlari uchun qilingan xarajatlarni esa tashkil etilgan fond hisobiga hisobdan o`chiradilar. Birinchi holatda ta'mirlashga doir barcha xarajatlar ta'mirlash qaysi hisobot davrida amalga oshirilgan bo`lsa, bevosita shu davrdagi ishlab chiqarish tugallangan hollarda) oshiqcha hisoblangan rezerv to`g`rilanganligi (storno qilinganligi) ga ishonch hosil qilishi lozim. Asosiy vositalarni ta'mirlashga doir muomalalarning buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirilishini tekshirish mobaynida auditor, ishlab chiqarishga doir asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlari tannarxga olib borilganligi, noishlab chiqarishga doir asosiy vositalarniki esa o`z manbalari hisobiga hisobdan o`chirilganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Shunindek, auditor ta'mirlash ishlari qaysi usul (pudrat yoki xojalik usuli) bilan amalga oshirilganligini ham tekshiradi. Agar hisobot davrida lizingga olingan asosiy vositalar ta'mirlangan bo`lsa, ta'mirlash turini (joriy yoki kapital), lizing shartnomasida kapital ta'mirlash ko`zda tutilganligi va xarajatlar kimning hisobidan qoplanishini tekshirish zarur. Subyektlar hisobot davrida asosiy vositalar obyektlarini zamonaviylashtirish va qayta jihozlash uchun ham xarajatlar qilishi mumkin. Auditor bu holda quyidagilarni tekshiradi: qilingan xarajatlar 0890 - «Boshqa kapital sarflar» schyotida hisobga olinganligi, ta'mirlash ishlari yakunlanganidan so`ng asosiy vositalar dastlabki qiymati oshganligi, subyekt qo`shilgan kapitalining ko`payishi hisobda ko`rsatilganligi. Subyekt asosiy vositalarni ta'mirlash bilan bog`liq barcha xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ish, qo`rsatilgan xizmat) lar tannarxiga kiritadi, bu pirovardida moliyaviy natijaning shakllanishiga, shuningdek subyektning foydadan budjetga to`lovlar bo`yicha budjet bilan o`zaro munosabatlariga ham ta'sir etadi. Auditor, eng avvalo, bu masala bo`yicha ham subyektda qanday hisob siyosati qabul qilinganligini aniqlashi lozim. Ayrim subyektlar kelgusi yil uchun hisob siyosatini qabul qilishda ta'mirlash xarajatlarini har oyda haqiqiy xarajatlar hajmida hisobdan o`chiradigan tartibni qo`llaydilar. Boshqa subyektlar ta'mirlash fondi yaratadilar (ta'mirlashning barcha turlari uchun rezervga mablag` ajratadilar), haqiqatda bajarilgan ta'mirlash ishlari uchun qilingan xarajatlarni esa tashkil etilgan fond hisobiga hisobdan o`chiradilar. Birinchi holatda ta'mirlashga doir barcha xarajatlar ta'mirlash qaysi hisobot davrida amalga oshirilgan bo`lsa, bevosita shu davrdagi ishlab chiqarish xarajatlariga qo`shilishi lozim. Ikkinchi holatda subyekt balansida turgan asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga nisbatan foiz hisobida ta'mirlash fondiga ajratmalar me'yori hisoblab chiqariladi. Odatda, hisob yuritish siyosatining birinchi variantini kichik va o`rta biznes subyektlari, ikkinchisini esa asosiy vositalari mulk (aktiv) larning salmoqli qismini tashkil etadigan yirik subyektlar qo`llaydilar. Auditor ta'mirlash xarajatlarini ishlab chiqarish xarajatlariga qo`shishning to`g`riligini subyektda qabul qilingan hisob siyosatidan kelib chiqib, uning o`zgarish hollarida esa sababini va ushbu vaziyatning moliyaviy natijaga ta'sirini tekshirishi lozim. Asosiy vositalarga eskirishni hisoblash va ta'mirlash bo`yicha subyektda qanday hisob yuritish siyosati qabul qilinganligini aniqlash uchun 8910 - «Kelgusidagi xarajatlar va to`lovlar uchun rezervlar» schyotining ma'lumotlari bilan tanishish zarur. Agar 8910 schyotda alohida ta'mirlash fondi degan analitik schyot ajratilgan bo`lsa, ushbu fondga qilingan ajratmalarning hajmi qanchalik asoslanganligi (iqtisodiy hisob-kitoblar bilan tasdiqlanganligi) ga ishonch hosil qilish zarur. Ajratmalar hajmi asosiy vositalar turlari bo`yicha tabaqalangan yoki ajratmalarning yagona normasi o`rnatilgan bo`lishi mumkin. Auditor nuqtai nazaridan yagona normativni qo`llash tannarxning asossiz ko`tarilishi va soliqqa tortiladigan bazaning pasayishiga olib kelsa, u bunday holatni auditorlik hisobotida ko`rsatib o`tishi lozim. xarajatlariga qo`shilishi lozim. Ikkinchi holatda subyekt balansida turgan asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga nisbatan foiz hisobida ta'mirlash fondiga ajratmalar me'yori hisoblab chiqariladi. Odatda, hisob yuritish siyosatining birinchi variantini kichik va o`rta biznes subyektlari, ikkinchisini esa asosiy vositalari mulk (aktiv) larning salmoqli qismini tashkil etadigan yirik subyektlar qo`llaydilar. Auditor ta'mirlash xarajatlarini ishlab chiqarish xarajatlariga qo`shishning to`g`riligini subyektda qabul qilingan hisob siyosatidan kelib chiqib, uning o`zgarish hollarida esa sababini va ushbu vaziyatning moliyaviy natijaga ta'sirini tekshirishi lozim. Asosiy vositalarga eskirishni hisoblash va ta'mirlash bo`yicha subyektda qanday hisob yuritish siyosati qabul qilinganligini aniqlash uchun 8910 - «Kelgusidagi xarajatlar va to`lovlar uchun rezervlar» schyotining ma'lumotlari bilan tanishish zarur. Agar 8910 schyotda alohida ta'mirlash fondi degan analitik schyot ajratilgan bo`lsa, ushbu fondga qilingan ajratmalarning hajmi qanchalik asoslanganligi (iqtisodiy hisob-kitoblar bilan tasdiqlanganligi) ga ishonch hosil qilish zarur. Ajratmalar hajmi asosiy vositalar turlari bo`yicha tabaqalangan yoki ajratmalarning yagona normasi o`rnatilgan bo`lishi mumkin. Auditor nuqtai nazaridan yagona normativni qo`llash tannarxning asossiz ko`tarilishi va soliqqa tortiladigan bazaning pasayishiga olib kelsa, u bunday holatni auditorlik hisobotida ko`rsatib o`tishi lozim. Xulosa Yuqorida aytilganlarni hisobga olgan holda, xoʻjalik yurituvchi subyektning maʼmuriy axborotida ichki nazorat boʻyicha majburiyatlarni tartibga solish va mustahkamlash zarur degan xulosaga kelish mumkin. Afsuski, bugungi kunda barcha xoʻjalik yurituvchi subyektlar, ayniqsa, kichik biznes segmentidagi kompaniyalar ichki nazorat xizmatlariga ega emas. Shu bilan birga, ichki nazorat tashkil etilgan kompaniyalarda koʻpincha uning samaradorligi tahlil qilinmaydi. Ichki nazorat boshqaruvning asosiy funksiyalaridan biri boʻlib, u boʻlmaganda xoʻjalik yurituvchi subyektni samarali boshqarish mumkin emas. Resurslardan samarali foydalanish uchun yechimlarni ishlab chiqish va amalga oshirish imkonini beradigan ichki nazoratdir. Har qanday xoʻjalik yurituvchi subyektning boshqaruv tizimi buxgalteriya hisobi va nazorat tizimlari bilan uzviy bogʻliqdir. Boshqaruvda buxgalteriya hisobi va nazoratning mavjudligi iqtisodiy hayotning har bir haqiqati, shu jumladan moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan foydalanish bilan bogʻliq maʼlumotlarni yaratish zarurati bilan izohlanadi, bu esa xoʻjalik yurituvchi subyektning moliyaviy-xoʻjalik faoliyati samaradorligini oshirishga imkon beradi. Shuni taʼkidlash kerakki, barcha foydalanuvchilar guruhlari ichki nazorat va buxgalteriya xizmatlari tomonidan yaratilgan maʼlumotlarga teng kirish imkoniyatiga ega emaslar. Odatda, maʼmuriyat axborotdan cheksiz foydalanish va unga kirish imkoniyatiga ega boʻlishi mumkin. Shuning uchun ichki nazorat iyerarxiyaning turli darajalarida, uning toʻliqligi, shakli va mazmuni boʻyicha turli talablar bilan boshqaruv maqsadlari uchun zarur axborotni taqdim etish imkoniyatini amalga oshirish uchun tashkil etilishi kerak. Xoʻjalik yurituvchi subyektning boshqaruv tizimidagi ichki nazorat faqat boshqa boshqaruv funksiyalari bilan birgalikda samarali faoliyat koʻrsatishi mumkin. Nazorat, buxgalteriya va analitik jarayonlarning aloqasi boshqaruvning axborot taʼminoti muammosini eng yaxshi hal qilish imkonini beradi. Nazorat qilib turish nazorat muhitining muhim elementi hisoblanadi. Korxonada hisob funktsiyalari va nazorat amallarini korxona xodimlari va kompyuter tizimi bajarishi mumkin. Menejerlar tomonidan bu funktsiyalar Xulosa Yuqorida aytilganlarni hisobga olgan holda, xoʻjalik yurituvchi subyektning maʼmuriy axborotida ichki nazorat boʻyicha majburiyatlarni tartibga solish va mustahkamlash zarur degan xulosaga kelish mumkin. Afsuski, bugungi kunda barcha xoʻjalik yurituvchi subyektlar, ayniqsa, kichik biznes segmentidagi kompaniyalar ichki nazorat xizmatlariga ega emas. Shu bilan birga, ichki nazorat tashkil etilgan kompaniyalarda koʻpincha uning samaradorligi tahlil qilinmaydi. Ichki nazorat boshqaruvning asosiy funksiyalaridan biri boʻlib, u boʻlmaganda xoʻjalik yurituvchi subyektni samarali boshqarish mumkin emas. Resurslardan samarali foydalanish uchun yechimlarni ishlab chiqish va amalga oshirish imkonini beradigan ichki nazoratdir. Har qanday xoʻjalik yurituvchi subyektning boshqaruv tizimi buxgalteriya hisobi va nazorat tizimlari bilan uzviy bogʻliqdir. Boshqaruvda buxgalteriya hisobi va nazoratning mavjudligi iqtisodiy hayotning har bir haqiqati, shu jumladan moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan foydalanish bilan bogʻliq maʼlumotlarni yaratish zarurati bilan izohlanadi, bu esa xoʻjalik yurituvchi subyektning moliyaviy-xoʻjalik faoliyati samaradorligini oshirishga imkon beradi. Shuni taʼkidlash kerakki, barcha foydalanuvchilar guruhlari ichki nazorat va buxgalteriya xizmatlari tomonidan yaratilgan maʼlumotlarga teng kirish imkoniyatiga ega emaslar. Odatda, maʼmuriyat axborotdan cheksiz foydalanish va unga kirish imkoniyatiga ega boʻlishi mumkin. Shuning uchun ichki nazorat iyerarxiyaning turli darajalarida, uning toʻliqligi, shakli va mazmuni boʻyicha turli talablar bilan boshqaruv maqsadlari uchun zarur axborotni taqdim etish imkoniyatini amalga oshirish uchun tashkil etilishi kerak. Xoʻjalik yurituvchi subyektning boshqaruv tizimidagi ichki nazorat faqat boshqa boshqaruv funksiyalari bilan birgalikda samarali faoliyat koʻrsatishi mumkin. Nazorat, buxgalteriya va analitik jarayonlarning aloqasi boshqaruvning axborot taʼminoti muammosini eng yaxshi hal qilish imkonini beradi. Nazorat qilib turish nazorat muhitining muhim elementi hisoblanadi. Korxonada hisob funktsiyalari va nazorat amallarini korxona xodimlari va kompyuter tizimi bajarishi mumkin. Menejerlar tomonidan bu funktsiyalar bajarilishi ustidan nazorat o’rnatilishini ta’minlash e’tiborga molik. Kreditlash bo’yicha menejerlar ishi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi nazoratchi, masalan, debitorlar schyotlaridagi saldolarni nazorat schyoti ma’lumotlariga vaqti-vaqti bilan taqqoslab turishi mumkin. Bo’linmalar rahbarlari yoki nazoratchilari xizmatchilar tomonidan topilgan xatolarni tuzatishlari, shuningdek, korxonadagi hisob tizimiga taalluqli qarorlar qabul qilishi va ruxsat etishi mumkin. Nazorat o’rnatish boshqaruv nazoratining muhim vositasi va butun ichki nazorat tizimi faoliyat ko’rsatishining sharti hisoblanadi. bajarilishi ustidan nazorat o’rnatilishini ta’minlash e’tiborga molik. Kreditlash bo’yicha menejerlar ishi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi nazoratchi, masalan, debitorlar schyotlaridagi saldolarni nazorat schyoti ma’lumotlariga vaqti-vaqti bilan taqqoslab turishi mumkin. Bo’linmalar rahbarlari yoki nazoratchilari xizmatchilar tomonidan topilgan xatolarni tuzatishlari, shuningdek, korxonadagi hisob tizimiga taalluqli qarorlar qabul qilishi va ruxsat etishi mumkin. Nazorat o’rnatish boshqaruv nazoratining muhim vositasi va butun ichki nazorat tizimi faoliyat ko’rsatishining sharti hisoblanadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 25.02.2021. 2. “Buxgalteriya hisobi to’g’risida” O’zbekiston Respublikasining Qonuni. O’RQ-404-son 13.04.2016. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentyabrdagi PQ- 3946-sonli ―O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risidagi qarori. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-son Qaroriga ilova «Auditorlik tashkilotlari to’g’risida» nizom. 5. Do’smuratov R.D. Audit asoslari.T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2003. 612 b. 6. Tuychiyev A.J., Fayziyev Sh.Sh., Qo’shmatov O.Q. Audit.T.: Iqtisod- Moliya, 2018.139 b 7. Tuychiyev A.J., Meliyev I., Avazov I., Moliyaviy hisobot auditi.T.: Iqtisod- Moliya, 2017.160 b. 8. Tuychiyev A.J., Astanakulov O.T, Xizmat ko’rsatish sohasida auditning xususiyatlari.T.: Iqtisod-Moliya, 2017.135 b. 9. Tuychiyev A.J., Qo’ziyev I.N, Masharipov O.A., Yakubov M.M., Amaliy audit.T.: Iqtisod-Moliya, 2018.170 b. 10. M.M.Tulaxodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshq. Audit: Darslik. 1-jild. T.: NORMA, 2008. 320 b. 11. O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan «Auditorlik faoliyatining milliy standartlari» 1998-2005 yillar. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 25.02.2021. 2. “Buxgalteriya hisobi to’g’risida” O’zbekiston Respublikasining Qonuni. O’RQ-404-son 13.04.2016. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentyabrdagi PQ- 3946-sonli ―O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risidagi qarori. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-son Qaroriga ilova «Auditorlik tashkilotlari to’g’risida» nizom. 5. Do’smuratov R.D. Audit asoslari.T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2003. 612 b. 6. Tuychiyev A.J., Fayziyev Sh.Sh., Qo’shmatov O.Q. Audit.T.: Iqtisod- Moliya, 2018.139 b 7. Tuychiyev A.J., Meliyev I., Avazov I., Moliyaviy hisobot auditi.T.: Iqtisod- Moliya, 2017.160 b. 8. Tuychiyev A.J., Astanakulov O.T, Xizmat ko’rsatish sohasida auditning xususiyatlari.T.: Iqtisod-Moliya, 2017.135 b. 9. Tuychiyev A.J., Qo’ziyev I.N, Masharipov O.A., Yakubov M.M., Amaliy audit.T.: Iqtisod-Moliya, 2018.170 b. 10. M.M.Tulaxodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshq. Audit: Darslik. 1-jild. T.: NORMA, 2008. 320 b. 11. O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan «Auditorlik faoliyatining milliy standartlari» 1998-2005 yillar.