ASOSIY VOSITALAR TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR
REJA:
1.Asosiy vositalarga oid umumiy qoidalar
2.Asosiy vositalarni tasniflash
3.Asosiy vositalarni hisobga olish birligi
4.Asosiy vositalarni balansga kirim qilinshi.
1.Asosiy vositalarga oid umumiy qoidalar
«Asosiy vosita» tushunchasidan boshlasak. Mol-mulk – biz uchun muayyan
qimmatga ega moddiy ashyo ekanligini hamma biladi. Misol uchun, sumka,
televizor, avtomobil, bino, ishlab chiqarish asbob-uskunalari va h.k.
Aynan qaysi mol-mulkni asosiy vosita deb tan olish mumkin? Istalganinimi?
Ma’lum bo‘lishicha, yo‘q.
5-son BHMS «Asosiy vositalar»ga (AV ro‘yxat raqami 1299, 20.01.2004
y.) muvofiq asosiy vositalar – korxona tomonidan uzoq muddat davomida xo‘jalik
faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar
ko‘rsatish jarayonida yoxud ma’muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga
oshirish maqsadida foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy aktivlar.
Asosiy vositalar tarkibiga quyidagi ikkita mezonga bir vaqtning o‘zida javob
beradigan moddiy aktivlar kiritiladi:
1) aktivdan o‘z ishlab chiqarish yoki umumxo‘jalik jarayonlarida
foydalanish chog‘ida uning xizmat muddati 1 yildan oshadi. Bu aktiv uzoq
muddatli (nomoddiy aktivlar, uzoq muddatli investitsiyalar, o‘rnatiladigan asbob-
uskunalar, kapital qo‘yilmalar, uzoq muddatli debitorlik qarzi va kechiktirilgan
xarajatlar bilan bir qatorda) ekanligini anglatadi;
2) bir birlik (to‘plam) uchun asosiy vosita qiymati xarid paytida
O‘zbekistonda belgilangan bazaviy hisoblash miqdorining (BHM) 50 baravaridan
ortiq bo‘lishi kerak. Bunda korxona rahbari hisob siyosatida buyumlarni asosiy
vositalar tarkibida hisobga olish uchun ularning qiymatining eng kam chegarasini
belgilashga haqli.
Asosiy vositalar» tushunchasini aniq misollarda ko‘rib chiqamiz.
1-misol. Mebel yasash korxonasi taxtalarni silliqlash uchun dastgoh sotib oldi.
Dastgoh:
a)
bevosita
ishlab
chiqarish jarayonida ishlatiladi va eskirmaguncha yoki buzilmaguncha ko‘p yil ishl
atish mo‘ljallanayapti;
b) 14,3 mln so‘m turadi (bu 50 BHMdan ortiq – xarid kunida BHM 270 000 so‘m
bo‘lganda).
Shu sababli dastgoh asosiy vosita deb tan olinishi kerak.
Qayta sotish uchun mo‘ljallangan mol-
mulk asosiy vositalarga emas, balki aylanmadagi aktivlarga kiradi.
2-
misol. Avtosalon qayta sotish uchun avtomobillar turkumini sotib oldi, ushbu mol-
mulkdan bevosita vazifasiga ko‘ra foydalanmaydi (misol uchun, unda yuk tashima
ydi).
Avtomobillar
avvalboshdan qayta sotish maqsadida sotib olingani bois asosiy vositalar sifatida e
mas, balki tovar sifatida hisobga olinishi kerak.
Korxona birovning asosiy vositalarini o‘z aktivlari tarkibida hisobga olishi
mumkin emas. U mulkka egalik, xo‘jalik yurituvi yoki tezkor boshqaruv huquqi
asosida foydalanilishini nazorat qiladigan aktivlargina uning asosiy vositalari
bo‘ladi (5-son BHMSning 7-b.).
3-misol. «A» kompaniyasi «B» kompaniyasiga tegishli binodagi bir nechta ofis
xonalarini operativ ijara shartnomasi bo‘yicha ijaraga oldi.
Ushbu
xonalar «B» kompaniyasi
uchun
asosiy
vositalar hisoblanishi bois «A» kompaniyasi ularni asosiy vositalar sifatida o‘z
balansida hisobga olishi mumkin emas.
Ba’zan amaliyotda moddiy aktivlarni tasniflash bo‘yicha nizoli masalalar yuzaga
keladi: ularni qaerga kiritish kerak – asosiy vositalargami (AV) yoki tovar-moddiy
zaxiralargami? Mana, masalan, bolg‘a, ombir, elektr drel, tova va kastryullar,
stullar, kalkulyatorlar... Xo‘jaligimizda yillab foydalaniladigan ozmuncha
ashyomiz bormi! Bolg‘a umuman yedirilmaydi! Bunday mol-mulk arzimas
qiymatga ega, biroq hisob siyosati va tartibga solinadigan eng kam qiymat
chegarasi shartiga ham amal qilish lozim...
Buxgalter ularni nima qilishi kerak? Ular AVmi yoki AV emasmi?
Bunday savollarning barchasiga javob berishga 5-son BHMS (4-b.) yordam beradi,
unda nazarda tutilishicha, xizmat muddati va qiymatidan qat’i nazar, quyidagilar
AV tarkibiga kiritilmaydi, balki TMZ sifatida qaraladi (4-son BHMSning 6-b.):
2.Asosiy vositalarni tasniflash
Asosiy vositalar quyidagi guruhlarga bo‘linadi (21-son BHMSga 2-ilova, AV
ro‘yxat raqami 1181, 23.10.2002 y.):
3.Asosiy vositalarni hisobga olish birligi
Inventar ob’ekti asosiy vositalarni hisobga olish birligi hisoblanadi.
Bitta ob’ekt turlicha foydali foydalanish muddatiga ega bir nechta qismdan
iborat bo‘lsa, har bir bunday qism mustaqil inventar ob’ekti sifatida hisobga
olinadi.
Asosiy vositalar tarkibi va guruhini aniqlash chog‘ida asosiy fondlar
tasniflagichi – Qayta baholash uchun foydalaniladigan asosiy vositalar kodlariga
(shifrlariga) (AAYaN) amal qilish maqsadga muvofiq. Masalan, binodagi lift
almashtirilgan taqdirda u asosiy vositalarning alohida inventar ob’ekti hisoblanish-
hisoblanmasligi masalasini hal qilayotganda tasniflagich har bir alohida turgan
imoratni «Binolar» tarkibida belgilashidan kelib chiqish lozim. Foydalanish uchun
zarur barcha ichki kommunikatsiyalar: isitish tizimi, shu jumladan binoning
ichidagi qozonxona mashinasi, suv va gaz quvuri ichki tarmoqlari, barcha
qurilmalarga ega kanalizatsiya, barcha yoritish apparaturasiga ega kuch va yoritish
elektr o‘tkazgichining ichki tarmog‘i, ichki telefon va signalizatsiya tarmoqlari,
umumsanitariya
ahamiyatiga
ega
ventilyatsiya
qurilmalari,
va,
nihoyat,
ko‘targichlar (liftlar) bino tarkibiga kiradi. Biroq, ayni paytda bino keyinroq liftlar
bilan qo‘shimcha jihozlanishi va binodan ko‘ra boshqa foydalanish muddatiga ega
bo‘lishi mumkin. Shu sababli boshqa foydali foydalanish muddatiga ega asosiy
vositalar ob’ektining alohida qismlarini mustaqil inventar ob’ektlari sifatida tan
olish uchun asosiy vositalarning alohida qismlari quyidagicha bo‘lishi kerakligini
hisobga olgan holda aniq holatlardan kelib chiqish lozim:
Ya’ni ko‘rib chiqilayotgan vaziyatda korxona yo bino va liftlarni mustaqil inventar
ob’ektlari sifatida hisobga olishi, yoki faqat binoni inventar ob’ekt sifatida hisobga
olishi mumkin, undagi liftlarni emas.
4.Asosiy vositalarni balansga kirim qilinshi.
4.1.Asosiy vositalarning tekinga kelib tushishi
Tekinga (hadya shartnomasi bo‘yicha) olingan AVning boshlang‘ich qiymati
deb 5-son BHMSning 11-b. nazarda tutilgan barcha xarajatlarni hisobga olgan
holda buxgalteriya hisobiga qabul qilingan sanadagi ularning joriy (bozor) qiymati
tan olinadi.
Ob’ektning bozor qiymati quyidagilarga asosan aniqlanishi mumkin:
a) yetkazib beruvchilarning prays-varaqlari;
b) axborot-baholash agentliklarining ma’lumotlari;
c) OAV ma’lumotlari;
d) birja ma’lumotlari;
e) Davlat bojxona qo‘mitasi e’lon qiladigan yoki so‘rovga asosan taqdim etadigan
tashqi savdo bojxona statistikasi;
f) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda narxlarni aniqlash uchun
normativlarni belgilovchi vakolatli organlarning ma’lumotlari.
Hadya shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalarning buxgalteriya hisobi
QQS to‘lovchi oluvchida hadya qiluvchi taqdim etgan QQS hisobga
olinmaydi (SK 267-m. 1-q. 6-b.). Siz AVni import bo‘yicha tekinga oladigan
holatlar
bundan mustasno.
Bunday
holatlarda hisobga
kiritishga haqli
bo‘lgan «bojxona» QQSni to‘laysiz. AVni xarid qilish (olish) bilan bog‘liq
xarajatlar bo‘yicha QQS uning barcha shartlariga rioya etganda hisobga
olinadi (SK 266-m. 1-q.).
4.2.Asosiy vositalarning ustav kapitaliga hissa sifatida kelib tushishi
Korxonaning ustav kapitaliga kiritilgan asosiy vositalarning boshlang‘ich
qiymati deb taraflarning ahdlashuviga ko‘ra uning muassislari (ishtirokchilari)
tomonidan kelishilgan ularning puldagi bahosi tan olinadi. Korxonaning ustav
kapitaliga pulsiz hissalarning bahosi ko‘p jihatdan uning tashkiliy-huquqiy
shakliga bog‘liq.
Asosiy vositalarning ustav kapitaliga hissa sifatida kelib tushishining
buxgalteriya hisobi
AVning ustav kapitaliga hissa sifatida kelib tushishi va ularning o‘z AV
tarkibiga boshlang‘ich qiymati bo‘yicha kiritilishi quyidagi tarzda aks ettiriladi:
4.3.Inventarizatsiya natijalariga ko‘ra asosiy vositalarning kelib tushishi
Mol-mulk inventarizatsiya qilinganda ularning ortiqchasi ko‘rinishida
aniqlanishi AV kelib tushishi uchun yana bir asos hisoblanadi. Bunday asosiy
vositalar qabul qilish-topshirish dalolatnomasi bilan rasmiylashtiriladi va ularning
haqiqiy holatini hisobga olgan holda ortiqchasi aniqlangan sanadagi shunga
o‘xshash ob’ektlarning joriy (bozor) qiymati bo‘yicha hisobga qabul qilinadi.
Ortiqchasining bozor qiymati tekinga olingan mol-mulk qiymati kabi aniqlanadi.
Ortiqchasida
aniqlangan
asosiy
vositalarning
kirim
qilinishi
va
foydalanishga topshirilishi buxgalteriya hisobida quyidagi provodka bilan aks
ettiriladi:
4.4.Tayyor mahsulot va tovarlardan asosiy vositalarni o‘tkazish
Oddiy misol: kompaniya avtomobil ishlab chiqaradi. O‘zi ishlab chiqargan
bir nechta avtomobildan xo‘jalik faoliyatida foydalaniladi…
Tayyor mahsulot tarkibidan asosiy vositalarga o‘tkazilgan ob’ektlarning
boshlang‘ich qiymati «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlari
tarkibi
hamda
moliyaviy
natijalarni
shakllantirish
tartibi
to‘g‘risidagi» Nizomga (5.02.1999 yildagi 54-son VMQga ilova) muvofiq
aniqlanadigan ishlab chiqarish tannarxi hisoblanadi.
Tayyor mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga uni ishlab chiqarish bilan
bevosita
bog‘liq
bo‘lgan
hamda
ishlab
chiqarish
texnologiyasi
va
tashkillashtirilishi taqozo etgan sarf-xarajatlar kiritiladi.
Tovar-moddiy zaxiralardan (tayyor mahsulotdan tashqari) asosiy vositalarga
o‘tkazilgan ob’ektlarning boshlang‘ich qiymati 4-son BHMS «Tovar-moddiy
zaxiralar»ga (AV ro‘yxat raqami 3259, 30.06.2020 y.) muvofiq aniqlanadigan
ularning balans qiymati hisoblanadi.
4.5.Asosiy vositalarni import bo‘yicha xarid qilish
Import shartnomalari bo‘yicha korxonaga kelib tushadigan asosiy vositalar
ularning xarid qilinganini tasdiqlovchi birlamchi hisob hujjatlarida (tovarga ilova
qilinuvchi yoki BYuD) ko‘rsatilgan va ularni xarid qilish bo‘yicha boshqa
xarajatlarni hisobga olgan holda buxgalteriya hisobiga qabul qilingan sanadagi
Markaziy bank kursi bo‘yicha so‘mda qayta hisoblangan qiymatda kirim qilinishi
kerak. Ushbu qiymat quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
Quyidagilar bojxona to‘lovlari tarkibiga kiradi (BK 289-m.):
bojxona boji;
qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS);
aksiz solig‘i;
bojxona yig‘imlari.
Bojxona bojlari, yig‘imlari va aksiz solig‘i import qilingan asosiy vositaning
boshlang‘ich qiymatiga kiritiladi. «Bojxona» QQSini faqat QQS to‘lamaydiganlar
asosiy vositaning qiymatiga kiritadilar. Soliqni to‘lovchilar esa hisobga olish
shartlarining barchasiga rioya etganda uni hisobga olishga haqli bo‘ladilar (SK
266-m. 1-q.). Bunda aylanmadan olinadigan soliqni to‘lovchi hisoblangan va
tovarlarni, sh.j. o‘zi foydalanishi uchun asosiy vositalarni ilk bor import qiluvchi
korxonalar qaysi sana oldinroq kelishiga qarab — import kontrakti tuzilgan
sanadan boshlab yoki tovarlar olib kirilgan (import qilingan) sanadan boshlab
QQSni to‘lovchilar sifatida hisobda turishlari shart (SK 462-m. 15-q.).
Bojxona deklaratsiyalari yoki ularning nusxalari, shuningdek import qilish
chog‘ida bojxona to‘lovlari to‘langanini tasdiqlovchi hujjatlar xaridor korxonada
saqlanishi kerak.
Import orqali olingan asosiy vositalarni hisobga olish
