KURS ISHI
ASOSIY VOSITALAR XOLATI VA ULARNING
SAMARADORLIGINI TAHLILI
MUNDARIJA
1.BOB 1. Asosiy Vositalar va Ularning Turlari
1.Asosiy vositalar tushunchasi: Asosiy vositalarning ta'rifi va ro'yxati
(masalan, bino, uskunalar, transport vositalari)
2.Turlari: Ularning turlari va xarakteristikalarini qisqacha bayon etish
2.BOB. Asosiy Vositalarning Holatini Baholash
1.Hisobga olish va nazorat: Asosiy vositalarning hisobga olish usullari va
nazorat mexanizmlari
2.Amortizatsiya va qiymat: Amortizatsiya usullari va asosiy vositalarning
qiymatini belgilash
3.Texnik holat: Uskunalar va vositalarning texnik holatini baholash
metodlari.
4. Samarali Foydalanish Tahlili
XULOSA
FOYDANALINGAN ADABIYOTLAR
1. Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Asosiy vositalarni baholash korxona resurs
salohiyatining bir qismini tahlil qilishdir. U mulkning tuzilishi va uni shakllantirish
manbalarini, aktivlarning harakatsiz qismining tarkibi va harakatini ko'rib
chiqishni o'z ichiga oladi. Mulkiy kompleks va uning manbalarini tahlil qilish
asosida asosiy vositalarni baholash balans ma'lumotlari yordamida amalga
oshiriladi. Aniqlik uchun jadvalda hisob-kitoblarni amalga oshirish va
ko'rsatkichlarni aktivlar va passivlarga bo'lish yaxshiroqdir. Aktiv immobilizatsiya
qilingan mablag'lar va aylanma mablag'larni o'z ichiga oladi. Immobilizatsiya
qilingan mablag'lar aylanma mablag'lar va uzoq muddatli debitorlik qarzlaridan
(ya'ni eng kam likvidli aktivlardan) iborat. Majburiyatlarga esa qisqa va uzoq
muddatli kapital va majburiyatlar kiradi.Bu jadval nafaqat tashkilotning sof
aktivlarini o'z ichiga oladiBunday tahlil orqali immobilizatsiya qilingan mablag'lar
va aylanma mablag'larning nisbati, aktivlarning butun o'zgarishiga nisbatan o'z
moliyaviy resurslarining o'sishi yoki kamayishini ko'rish mumkin. Shuningdek,
bunday tahlil bilan umumiy tuzilmada qancha mablag' to'planganligi haqida xulosa
chiqarish mumkinmoliyalashtirish manbalari, buning natijasida aktivlar
qiymatining o'sishi (pasayishi) kuzatildi.Asosiy vositalarni baholash balans
tuzilmasidan tashqari amalga oshiriladi. Sof aktivlarning qiymati, ya'ni o'z kapitali
hisobidan shakllanadigan mulkiy qiymatlar yig'indisi haqida tasavvurga ega bo'lish
juda muhimdir.
Kurs ishining maqsad va vazifalari:Korxona o'z kapitali va sof aktivlarni,
shuningdek, ko'rib chiqilayotgan davr uchun aktivlardagi o'zgarishlarni
taqqoslashga asoslangan. Asosiy vositalarning hisobi va bahosi korxonaning asosiy
faoliyatini amalga oshirishning eng muhim omili sifatida ishlab chiqarish
salohiyatining holati va shunga mos ravishda moliya barqarorligi hisoblanadi.
Buxg alteriya hisobotlari ishlab chiqarish salohiyatining asosiy elementi - asosiy
vositalar qanday o'zgarishini tahlil qilish imkonini beradi.Tahlilni asosiy fondlar
soni, ularning tuzilishi va dinamikasini o’rganishdan boshlash kerak.
Kurs ishining predmeti va obekti
1.Asosiy vositalar hisobini tashkil qilish hamda uning vazifalari.
2. Asosiy vositalarni turkumlash va ularni baholash.
3. Asosiy vositalarni xo’jalik sub‘ekti balansiga kirim qilish yo’llari.
4. Kapital qo’yilmalarni hisobga olish.
5.Asosiy vositalar xarakatini hujjatlashtirish.
6.Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash tartibi va usullari.
7.Asosiy vositalarni ta‘mirlash operatsiyalarini hisobga olish.
8. Asosiy vositalarni qayta baholash muomalalarini hisobda aks ettirish.
9. Asosiy vositalarni balansdan chiqarish tartibi.
10. Asosiy vositalarni ijaraga olish va ijaraga berish hisobi.
11 Asosiy vositalarni samaradorligi taxlili
12. Asosiy vositalar bilan taminlanishi va samaradorligini oshirish boyicha
taxlil
1BOB 1. Asosiy Vositalar va Ularning Turlari
1.Asosiy vositalar tushunchasi: Asosiy vositalarning ta'rifi va ro'yxati
(masalan, bino, uskunalar, transport vositalari).
Asosiy vositalar hisobini tashkil qilish hamda uning vazifalari.
Asosiy vositalar deb, uzoq muddat o’zining tabiiy ko’rinishini saqlab
turadigan, asta-sekin eskiradigan va ishlab chiqarilayotgan mahsulot
qiymatiga
oz qiymatini asta-sekin otkazadigan mehnat vositalari(qurollari)ga aytiladi.
Asosiy vositalarga binolar, inshootlar, mashina, uskuna, ho’jalik inventarlari,
asbob-uskunalar va boshqalar kiradi. ―Asosiy vositalar‖ deb nomlangan 5-
sonli
Ozbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS)da berilgan
ta‘rif quyidagicha: asosiy vositalar - korxona tomonidan uzoq muddat
davomida
xojalik faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki
xizmatlar ko’rsatish jarayonida yoxud ma‘muriy va ijtimoiy-madaniy
vazifalarni
amalga oshirish maqsadida foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy
aktivlardir.
5-son ―Asosiy vositalar‖ nomli BHMS xojalik sub‘ektlari tomonidan
barcha asosiy vositalarni, jumladan, muddatli ijarani ham hisobga olish holda
qollaniladi, buxgalteriya hisobining boshqa standarti shartlari boyicha asosiy
vositalar buxgalteriya hisobining boshqa uslubi qollanishi talab etilsa, yoki
shunga yo qoyish hollari bundan mustasno. Shuningdek asosiy vositalar
hisobini yuritishda ―Hisob siyosati va moliyaviy hisobot‖ nomli 1-son
BHMS,
―Asosiy xo’jalik faoliyatidan olingan daromadlar‖ nomli 2-son BHMS,
«Ijara
hisobi‖ nomli 6-son BHMS, ―Buxgalteriya balansi‖ nomli 15-son BHMS,
―Buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan keyingi kutilmagan hodisa va
xo’jalik
faoliyatida sodir bo’ladigan voqealar‖ nomli 16-son BHMS, ―Kapital
qurilish
bo’yicha pudrat shartnomalari» nomli 17-son BHMS, ―Inventarizatsiyani
tashkil
etish va otkazish‖ nomli 19-son BHMS, ―Xo’jalik yurituvchi sub‘ektlar
moliyaviy-xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi va
uni
qollash bo’yicha yoriqnoma‖ nomli 21-son BHMSlaridan keng foydalaniladi.
Iqtisodiyotni moderinizatsiya qilish sharoitida xojalik yurituvchi sub‘ektlar
moliya-xojalik faoliyatini amalga oshirishda asosiy vositalarning orni
nihoyatda
kattadir. Asosiy vositalar xojalik yurituvchi sub‘ektning ishlab chiqarish
jarayonida juda katta rol oynaydi, chunki ular barcha xojalik yurituvchi
sub‘ekt
tayanadigan va xojalik yurituvchi sub‘ektning ishlab chiqarish quvvatini
baholash
mezoni bolgan ishlab-chiqarish texnika bazasini tashkil etadi.
Asosiy vositalar hisobini tashkil qilishda asosiy e‘tibor beriladigan jihatlari,
bu asosiy vositalarni aktiv sifatida tan olingan paytini belgilash, asosiy
vositalarni
guruhlarga ajratish, mazkur aktivlarga nisbatan qollaniladigan baholash
qiymatini
va amortizatsiyani hisoblash usullarini belgilash, shuningdek asosiy
vositalarning
qiymatidagi ozgarishlarni, asosiy vositalar xarakati hisobi va ularning chiqib
ketishi hisobini belgilashdan iborat. Asosiy vositalarni hisobga olishdagi
nizom
hamda yoriqnomalar asosida tashkil etish. Asosiy vositalarning chiqib ketishi
va
ularni ijaraga berilishidan moliyaviy natijalarni aniqlash tartibini belgilash va
hisobga olish asosiy qoidalarini korxona buxgalteriya xizmati bolimida
tashkil
qilish hisoblanadi.
―Asosiy vositalar‖ nomli 5-son BHMSga asosan, asosiy vositalar uzoq
davom etadigan vaqt mobaynida (bir yildan ortiq vaqt davomida) moddiy
ishlab
chiqarish sohasida ham amal qiladigan, shuningdek, ijaraga berish uchun
foydalaniladigan moddiy aktivlardir.
Xo’jalikyurituvchisub‘ektlardaasosiyvositalarnihisobgaquyidagilarni
ta‘minlashi lozim:
- asosiy vositalarning olinishi, hisobdan chiqarilishi, joyi o’zgartirilishini
hisobda togri va oz vaqtida aks ettirish;
- asosiy vositalarni boshqa aktivlardan ajratilgan holda guruhlarga bo’lib,
ularni hisobga olishni tashkil qilish;
- asosiy vositalarni joriy hisobda va buxgalteriya balansida tegishli
andozalarga va me‘yoriy hujjatlarga asosan togri va oz vaqtida baholash;
- ularni sotib olinganidan keyin hisobdan chiqarilishiga qadar turgan joyi
(foydalanish joyi) boyicha mavjudligi va asralishini, ayrim hollarda ularning
asralishi uchun mas‘ul bolgan shaxslar boyicha nazorat qilish;
- asosiy vositalarning eskirishini togri va oz vaqtida hisoblab chiqish va
uni hisobda togri aks ettirish;
- ta‘mirlash boyicha xarajatlarni aniqlash va bu maqsadlar uchun ajratilgan
vositalarning oqilona ishlatilishini nazorat qilish;
- eskirgan, xojalik uchun oshiqcha bolgan asosiy vositalarni o’z vaqtida
hisobdan chiqarishni ta‘minlash;
- hisobdan chiqarilgan asosiy vositalar boyicha moliyaviy natijalarni
togri va oz vaqtida aniqlash.
Hisob va rejalashtirishda asosiy vositalar ma‘lum guruhlarga bo’linib
hisobga olinadi va rejalashtiriladi. Chunki asosiy vositalarni hisobga olish,
rejalashtirishni togri tashkil qilishning muhim sharti bo’lib, ularni ilmiy
jihatdan
turkumlash va baholash hisoblanadi.
16 sonli (IAS) BHXS da ―Asosiy vositalar – quyidagilar uchun
moljallangan moddiy aktivlardir: (a) mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki
yetkazib
berish, yoki xizmatlarni korsatish, yoki boshqa tomonlarga ijaraga berish,
yoki
ma‘muriy maqsadlarda foydalanish uchun mo’ljalangan; (b)
uzoqroq muddat davomida foydalanilishi kutilgan‖ deb tarif berilgan.
Mol-mulkdarniasosiyvositalartarkibiga
yurituvchi sub‘ekt tomonidan Ozbekiston Respublikasi moliya vazirining
2003
yil 9 oktyabrdagi 114-son buyrugi bilan tasdiqlangan Buxgalteriya hisobining
milliy standarti (5-BHMS) "Asosiy vositalar" (2004 yil 20 yanvarda 1299-son
Bilanroyxatdanotkazilgan("Ozbekistonto’plami", 2004 yil, 3-son, 35-
modda)ga muvofiq va ushbu mol-mulkni xarid qilishvaqtida olingan pasport va
tavsiflar, foydalanish boyicha yoriqnoma va boshqatexnik hujjatlar asosida amalga
oshiriladi.
Asosiy vositalar tarkibiga quyidagi mezonlarga javob beradigan moddiy
aktivlar kiritiladi:
a) bir yildan ortiq xizmat qilish muddati;
b) bir birlik (toplam) uchun qiymati O’zbekiston Respublikasi (xarid
paytida) belgilangan eng kam oylik ish haqi miqdorining ellik baravaridan
ortiq
bo’lgan buyumlar.
Korxona rahbari hisobot yilida buyumlarni asosiy vositalar tarkibida hisobga
olish uchun ular qiymatining eng kam chegarasini belgilashga haqli.
Xizmat muddati va qiymatidan qat‘i nazar, quyidagilar asosiy vositalar
tarkibiga kiritilmaydi:
a) maxsus asboblar va moslamalar (muayyan buyumlarni turkumlab va
yoppasiga ishlab chiqarish uchun yoki yakka tartibdagi buyurtmalarni
tayyorlash
uchun moljallangan, maqsadli yonaltirilgan asboblar va moslamalar);
b) maxsus va sanitariya kiyim-kechaklari, maxsus poyabzallar;
v) korpa-toshak anjomlari;
g) yozuv-chizuv anjomlari (kalkulyatorlar, stol ustiga qo’yiladigan asboblar
va boshqalar);
d) oshxona anjomlari, shuningdek oshxona uchun dasturxon-sochiqlar;
e)tiklanishiboyichaxarajatlarqurilish-montajkiritiladigan vaqtinchalik (notitul
inshootlar) moslamalar va qurilmalar;
j) kamida bir yillik foydalanish muddatiga ega bolgan almashtiriladigan
uskunalar;
z) ov qurollari (trallar, torlar, qarmoqlar, matraplar, merejalar va boshqalar).
Asosiy vositalar tarkibida qonun hujjatlariga muvofiq korxona mulkiga
otkazilgan yer uchastkalari ham hisobga olinadi.
Kop yillik kochatlarga, yerni tubdan yaxshilashga, ijaraga olingan asosiy
vositalar ob‘ektlariga kapital qoyilmalar har yili butun ishlar majmuasi
yakunlangan sanadan qat‘i nazar, hisobot yilida foydalanishga qabul qilingan
asosiyvositalarga tegishli xarajatlar summasida asosiy vositalar tarkibiga kiritiladi.
2.Turlari: Ularning turlari va xarakteristikalarini qisqacha bayon etish.
Xojalik yurituvchi sub‘ekt va firmalarda asosiy vositalar hisobini
yuritishnisoddalashtirish maqsadida ular muayyan tasnif ko’rsatkichlari orqali
guruhlargabolinadi.Iqtisodiyot tarmoqlarida asosiy vositalarni turkumlash
bolishning tasnif belgilari quyidagilardir:
-iqtisodiy mazmuniga kora, ya‘ni,bajaradigan vazifasiga ko’ra;
-ob‘ektlardan foydalanish darajasiga kora;
-ob‘ektlarning joylashgan joyi (javobgarlik markaz)lari boyicha
-soliq solish maqsadida guruhlash
Makroiqtisodiyhisob-kitoblarniyuritishmaqsadidaasosiyvositalarbajaradigan
vazifasiga kora ishlab chiqarish va noishlab chiqarishdagi asosiy(fondlar)
vositalariga bolinadi. Ishlab chiqarish asosiy vositalari bevositamoddiy ne‘matlarni
yaratishda ishtirok etadigan vositalaridir. Noishlab chiqarishasosiy vositalari
guruhiga
uy-joy
hamda
kommunal-xojalik,
maishiy
xizmat.Sogliqnisaklash,ta‘limvaboshqalarningasosiyvositalarikiritiladi.Makroiqtiso
diy darajada iqtisodiyot tarmoklarining turkumlanishiga muvofiqasosiy vositalar
quyidagi tarmoqlar va faoliyat turlariga bo’linishi mumkin: sanoat,qishloq xojaligi,
transport, aloqa, qurilish, savdo va boshqalar tarmoqlarbo’yicha
turkumlanadi.Mikroiqtisodiy darajada, ya‘ni xo’jalik yurituvchi sub‘ektning hisob-
kitoblarni yuritish maqsadida asosiy vositalar bajaradigan vazifasiga
ko’raquyidagicha turkumlanadi: Asosiy vositalarni bajaradigan vazifasiga ko’ra
turkumlashYer - Ozbekiston Respublikasining amaldagi qonunchilikka binoan
xo’jalikYurituvchisub‘ektgamulktarzidaberilganyermaydonidir.O’zbekistonRespu
blikasi Yer kodeksining 17-moddasiga binoan, ―Yuridik shaxslar Yerkodeksi va
boshqa qonun hujjatlariga muvofiq doimiy egalik qilish, doimiyfoydalanish,
muddatli (vaqtincha) foydalanish, ijaraga olish va mulk huquqiasosida yer
uchastkalariga ega bolishlari mumkin‖. Yerning qiymatiga uni xaridqilishda
auksiondan yutub olingan bayonnomada korsatilgan narxi, ko’chmas
mulk agentlariga tolanadigan komission tolovlar, advokatlar xizmati uchun
haq,
xarid qilishdagi soliq tolovlari, drenaj qiymati, yerni tozalash va boshqa
xarajatlar
koshiladi. Bu yuridik shaxslar qishloq yoki o’rmon xo’jaligini yuritishdagi
korxonalar binolar va inshootlar qurish uchun yoki qishloq xo’jaligiga
taalluqli
bo’lmagan boshqa maqsadlarda foydalanayotgan yerlar, korxonalar binolar va
inshootlarga bolgan mulk huquqi otishi bilan birga egalik qilish va
foydalanish
huquqi ham o’tgan yer uchastkalari bolishi mumkin.
Yerni obodonlashtirishboyichakapitalxarajatlartarkibigayerning
unumdorligini oshirish, avtomobil va boshqa transport turlariga toxtash
joylarini
barpo etish hamda shunga oxshash boshqa xarajatlar kiradi.
Yerni obodonlashtirish - otish yollari, avtomobillar va boshqa transport
vositalari toxtash joylari, tosiqlar va obodonlashtirishning boshqa turlari
qiymati
bilan birgaliqda yer maydonini obodonlashtirishga taalluqli xarajatlar.
Yer uchastkalari, ormon va suv mulklari, kop yillik osimliklarga inventar
korinishidagi kapital qoyilmalar asosiy vositalar tarkibiga har yili oz jami
ishlari
nihoyasiga yetkazilgan yoki yetkazilmaganligidan qat‘iy nazar, foydalanish
uchun
qabul qilingan maydonlarga oid xarajatlar summasida kiritiladi. Uzoq
muddatli
ijara shartnomasi boyicha olingan asosiy vositalarni obodonlashtirish - uzoq
muddatli ijara shartnomasi boyicha ijaraga olingan mulkni obodonlashtirish
bilan
bog’liq kapital xarajatlar.
Binolar, inshootlar va uzatgich moslamalari – ularga ishlab chiqarish,
ma‘muriy, ijtimoiy-maishiy maqsadli binolar kiradi.
Ushbu bo’linmaning tasnif ob‘ekti bo’lib har bir alohida turuvchi bino
hisoblanadi. Agar binolar bir-biriga tutashib ketgan va umumiy devorga ega
bo’lsa,
lekin har biri mustaqil konstruktiv yaxlitlikni tashkil qilsa, ular alohida
ob‘ektlar
hisoblanadi.Mustaqil xo’jalik yuritish ahamiyatiga ega bo’lgan binoining
tashqi
qo’shimcha qurilmalari, qozonxonalarning alohida binolari, xovlidagi
imoratlar
(omborlar, garajlar, to’siqlar, devorlar, quduqlar va boshqalar) mustaqil
ob‘ektlar
hisoblanadi.Binoga qo’shib qurilgan xonalar va do’konlar, oshxonalar,
sartaroshxonalar,
atelelar,xo’jalik buyumlaripunktlari,bolalarbog’chalari,yaslilar,aloqa
bo’limlari, banklar va binoning asosiy vazifasidan farqli boshqa vazifaga ega
bo’lgan boshqa tashkilotlar uchun moslashgan boshqa xonalar mustaqil
inventar
ob‘ktlari hisoblanadi.Binolar tarkibiga ulardan foydalanish uchun zarur
bulgan binoning ichidagiquyidagi kommunikatsiyalar kiradi:
isitish uchun kozonxona uskunalarini ham hisobga olgan holda isitish tizimi;
barcha mexanizmlar bilan suv , gaz ta‘minoti va kanalizatsiyaning ichki
tarmoklari;
ichki telefon va signalizatsiya tarmoklari;Binolarga ishlab chiqarish
korpuslari, sexlar, ustaxonalar, boshqarma binosi,omborxonalar, turar-joy binolari
va
boshqa
ishlab
chiqarish,
ma‘muriy-xo’jalik
vaijtimoiy-
maishiymaqsadlardagiob‘ektlar,shuningdek,ulardanto’g’rifoydalanishuchun zarur
bo’lgan jami kommunikatsiya vositalari (isitish, yoritish,shamollatish, suv-gaz
ta‘minoti tizimi, ichki telefon va signalizatsiya vositalari, liftxo’jaligi) kiradi.
Inshootlar. Ularga ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun zarur
bo’lgan sharoitlarni yaratadigan yoki turli noishlab chiqarish vazifalarini
amalga
oshiradigan muhandislik-qurilish ob‘ektlari kiradi.
Har bir alohida ob‘ekt u bilan yagona yahlitlikni tashkil qiladigan barcha
qurilmalari bilan birga inshoot sifatida chiqadigan ob‘ekt hisoblanadi. Misol
uchun, neft qudug’i o’z ichiga minora va atrofiga qurilgan trubalarni oladi,
to’g’on
o’z ichiga to’g’onning butun maydonini, filtrlar va drenajlarni, sementlangan
qoplamalarni, suv darvozasi va oqavalarni, qiya yerlarni mustahkamlashni,
to’g’onningmaydonibo’ylabavtomobilyo’llarini,ko’prikchalarni,maydonchalar
ni,to’siqlarni,ko’priko’zichigapanjaraqurilmalarini,tirgovichlarni,
ko’prik
ko’tarmasini, himoya to’sinlarini o’z ichiga oladi va shubilan birga osma yo’llar,
quvurlar, transport va yo’lovchi tunnellari, ko’chayoritish chiroqlari, shaharni
sanitariya-tozalash inshootlari va boshqalar hamkiradi.Inshootlarga mehnat
jarayoni va uning natijalarini o’zgartirmagan holdaishlab chiqarish jarayonlarining
texnikaviy yoki umumiy vazifalarini bajarishgaxizmat qiladigan ob‘ektlar (neft va
gaz quduqlari, shaxta yo’llari, avtomobil
yo’llari, ko’priklar, estakadalar, suv omborlari va boshqalar) kiradi.
Mashinavaasbob-uskunalar.
–asosiyvositalarning eng asosiy turi hisoblanadi va o’z navbatida
quyidagiguruhlardantarkib topadi:
- energetik uskunalarga - kuch mashina va jihozlari elektr va issiqlik
energiyasini ishlab chiqaradigan yoki uni mexanik harakat enrgiyasiga
aylantirib
Beradigangenerator-mashinalar,dvigatelmashinalar(qozonxonalar,bug’
dvigatellari, turbinalar, kuch transformatorlari va boshqalar) dir;
- ish mashinalari va uskunalariga - mehnat predmetlariga mexanik, termik,
kimyoviy yoki boshqa yo’sinda texnologik ishlov berishga, ularni ishlab
chiqarish
jarayonida qo’zg’atish, qazib olish, eritish, tayyorlashga xizmat qiladigan
qurilmalar (stanoklar, apparatlar, agregatlar) dir;
- o’lchov va rostlash moslamalariga ma‘lumotlarini tahlili qilish, qayta
ishlash va taqdim qilish uchun ulchov asboblari, ishlab chiqarish va noishlab
chiqarish jarayonlarini rotlash uskunalari, blokirovka apparaturasi, dispecher
nazoratining chizikli uskunalari, signalizatsiya inshootlari va uskunalari,
dispecher
nazoratining markaziy va translyatsiya punktlari, samolyotlarni
boshqarishning
Yergajoylashganradionavigatsiyavositalari
–radiomayaklar,lokatsiyakurilmalari.
- uchish-kunish yulaklarining yoruglik texnik inshootlari. Shuningdek
tarozilar, dozatorlar, manometrlar, termostatlar, ilmiy-tadkikot
labaratoriyalari,
seysmik stansiyalar apparaturasi va boshqalar kiradi;
- boshqa mashina va uskunalarga -- yuqorida sanab o’tilmagan mashina va
jihozlar (o’t o’chirish va boshqa maxsus mashinalar) kiradi.
moddalarni bir ob‘ektdan boshqa ob‘ektga yetkazib berishga xizmat qiladigan
qurilmalar (elektr uzatish yo’llari, quvur yo’llari, issiklik va gaz tarmog’i
hamda
boshqalar) kiradi.
Mashina va jihozlar asosiy vositalarning eng asosiy turi hisoblanadi va o’z
navbatida quyidagi guruhlardan tarkib topadi:
kuch mashina va jihozlari elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqaradigan
yoki uni mexanik harakat energiyasiga aylantirib boradigan generator-
mashinalar,
Dvigatelmashinalar(qozonxonalar,bug’dvigatellari,turbinalar,kuchtransformatorla
ri va boshqalar)dir;ish mashinalari va jihozlari mehnat predmetlariga mexanik,
termik,kimyoviy yoki boshqa yo’sinda texnologik ishlov berishga, ularni ishlab
chiqarishjarayonida qo’zg’atish, qazib olish, eritish, tayyorlashga xizmat
qiladiganqurilmalar (stanoklar, apparatlar, agregatl ar) dir;
o’lchov va rostlash asboblari hamda qurilmalari va laboratoriya jihozlari
foydalaniladigan texnika ishidagi turli parametr (ko’rsatkich)larni o’lchash,
ishlab
chiqarish jarayonlarini boshqarish, xom ashyo, TMZlar va tayyor mahsulotlar
sifatini tekshirish, namlik darajasi, shovqin ta‘siri va boshqalarni o’lchashda
ishlatiladi. Ularga manometrlar, tarozilar, mikroskoplar, dispetcherlik nazorati
va
boshqalar kiradi;hisoblash texnikasi ma‘lumotlarni elektron hisoblash
mashinalarida qaytaishlaydigan vositalardir. Ularga kompyu-terlar, printerlar va
boshqa kompyutervositalari kiradi;
boshqa mashina va jihozlarga yuqorida sanab o’tilmagan mashina va jihozlar
(o’t o’chirish va boshqa maxsus mashinalar) kiradi.
Mebel va ofis jihozlari. Mebel va idora anjomlari - ishlab chiqarish va
ma‘muriy foydalanish uchun mo’ljallangan mebel va anjomlar. Ushbu
guruhga
stollar, javonlar, mebel to’plamlari, kreslolar, temir sandiqlar va hokazolar
kiradi.
Kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasi. Kompyuter uskunalari va
hisoblash texnikalari ma‘lumotlarni o’zgartirish va saqlashga mo’ljallangan
uskunalar. Ularga aloqa tizimlari inshootlari, o’lchash va tashkiliy texnika
vositalari, ma‘lumotlarni saqlash vositalari, teatr-sahna uskunalari kiradi.
Hisoblash texnikalariga ma‘lumotlarni avtomatik qayta ishlaydigan, shunga
o’xshash va aynan raqamli mashinalar, elektron, elektromexanik va mexanik
hisoblash komplekslari va mashinalari, turli masalalarni yechish bilan bog’liq.
Transport vositalari. Transport vositalari kishilar hamda yuk va turli
maqsadlardagi narsalarni tashishga mo’ljallangan harakat vositalari (temir
yo’l,
suv, avtomobil, kommunal transporti va muhim neft quvur yo’llari)dir.
Transport
vositalari - odamlar va yuklarni tashish uchun mo’ljallangan harakat vositalari
–
temir yo’l harakat tarkibi; suv transporti harakat tarkibi; avtomobil transporti
harakat tarkibi; havo transporti harakat tarkibi; shahar transporti harakat
tarkibi,
shuningdek boshqa turdagi transport vositalari kiradi. Boshqa turdagi
transport
vositalariga yuk va odamlarni tashishga mo’ljallangan maxsus kuzovli
transport
vositalari kiritilishi mumkin.
Asosiy vazifalari yuk va odam tashish uchun emas, balki ishlab chiqarish
yoki xo’jalik-maishiy vazifalar hisoblangan ixtisoslashtirilgan va qaytadan
uskunalangan avtomobillar va avtomobil va traktor tirkamalari, temir yo’l
vagonlari (ko’chma elektrostansiyalar, ko’chma transformator uskunalari,
ko’chma
ustaxonalar, vagon-labaratoriyalar, ko’chma diagnostik uskunalar, vagon-
uylar,
ko’chma oshxonalar, magazinlar, dushxonalar, klublar, idoralar va shu
kabilar)
transport vositalari emas, tegishli vazifani bajaruvchi harakatdagi korxonalar
deb
hisoblanadi va binolar (tegishli statsionar korxonalarga o’xshab) va uskunalar
2BOB. Asosiy Vositalarning Holatini Baholash
1.Hisobga olish va nazorat: Asosiy vositalarning hisobga olish usullari va
nazorat mexanizmlari.
Mamlakatimizda hozirgi paytda yoshlarga ta’lim va tarbiya berishga alohida
e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim tarbiya hamisha jamiyat taraqiyotining asosi bo’lgan.
Chunki, inson jamiyatdagi barcha munosabatlar, aloqalarning markazida turadi.
Fan-texnika va axborotdagi revolyustiya inson va uning ilmiy-ma’rifiy
potenstialini ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning hal kiluvchi omiliga aylantirdi.
Prezintimiz I.A.Karimovning “Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa, ta’limdan ajratib
bo’lmaydi - bu sharqona karash, sharkona hayot falsaфasi”2 ,- degan so’zlari
fikrimiz isbotidir.
Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichi uchun iqtisodiy o’sish omillarining
sifat jihatdan takomillashib borish jarayoni xosdir. Fan-texnika taraqqiyotining
ilg’or natijalarini qo’llash, ishlab chiqarishni intensivlashtirish, yuqori samarali
texnika -texnologiyalardan foydalanish bilan bir qatorda, eng muhimi yuqori
malakali mutaxassislar tayyorlash bu boradagi muhim yo’nalishlardan biri
hisoblanadi.
Ma’lumki, iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida har bir xujalik yurituvchi
sub’ekt biror - bir mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarishni tashkil qilishi uchun
asosan to’rt xil resurs mujassam bo’lmog’i lozim bo’ladi. Bunday resurslar
tarkibiga quyidagilar kiradi:
• moddiy resurslar;
• moliyaviy resurslar;
• mehnat resurslari;
• tadbirkorlik resursi.
Mazkur resurslar tarkibida bugungi kunda eng asosiylaridan biri bu moddiy
resurslar bo’lib, ulaming tarkibida ham muhimlaridan biri asosiy vositalar
hisoblanadi. Chunki, keyingi yillarda asosiy vositalarning bahosini muntazam
oshib borishi va ularga qilinadigan хarajatlar mahsulot tannarхining asosini tashkil
qilayotganligi ham ushbu vositalarni tahlil qilib borishni taqozo etmoqda.
Аsosiy fondlar (vositalar) ishlab chiqarishning muhim omili sifatida qaralib, ular
vositasida bevosita mehnat predmetlari va mehnat kuchlari birikuvida mahsulotlar
ishlab chiqariladi, ishlar, bajariladi va хizmatlar ko’rsatiladi.
Аsosiy fondlar deb, ishlab chiqarish stiklida bir necha bor qatnashib, o’zining
qiymatini yaratilayotgan mahsulotlarga qisman o’tkazuvchi hamda jismoniy
shaklini saqlab qoluvchi mehnat vositalariga aytiladi.
Аsosiy fondlar yoki vositalarni tarkiblashda jahon va respublika hisob belgiloviga
muvofiq quyidagi ikkita jihat mezon sifatida olingan.
Birinchisi, ularning qiymat ifodasi, ikkinchisi — хizmat muddati.
Аsosiy vositalarning qiymat ifodasi uning kam baholi va tez eskiruvchi
buyumlardan farqlanish chegarasini хarakterlaydi. Bu ifoda O,zbekiston
Respublikasi Moliya Vazirligining 2000 yildagi qarori bilan ish haqi
minimumining 50 barobarida qilib belgilangan. Аsosiy vositalarning хizmat
muddati ularniig bir yildan ortiq muddat хizmat etishini хarakterlaydi.
Хizmat muddati bir yildan ortiq bo’lgan, lekin qiymat jihatdan qat’iy
chegaradan oshmaydigan qiymatliklar, shuningdek, qiymatliklar, хo,jalik
inventarlarining ayrim turlari asosiy vositalar qatoriga kiritilmaydi. Bu qator
bevosita kam baholi va tez eskiruvchi buyumlari tarkibida hisobga olinadi.
Аsosiy vositalar tahlilida korхonaning asosiy vositalar bilan qurollanish
darajasiga, ularning teхnik holati va harakat ko’rsatkichlariga, samaradorlik
ko’rsatkichlariga, dinamikasi va holatiga baho beriladi.
Аsosiy vositalar bilan ta’minlanish deyilganda korхonaning biznes rejasiga yoki
o’tgan yillarga nisbatan asosiy fondlar bilan qurollanishi darajasi tushuniladi.
Shuningdek, asosiy vositalarning tarkibi bo’yicha, turi bo’yicha
o’zgarishlariga baho beriladi. Taхlil etishda asosiy vositalarning holat va harakat
ko’rsatkichlariga muhim e’tibor qaratiladi.
Bu orqali bevosita asosiy vositalarning asosiy vositalaming foydalanish
jarayonidagi qatnashuviga qarab:
- foydalanishdagi asosiy vositalar;
- foydalanishdan olib qo’yilgan (konsеrvastiya qilingan) asosiy fondlar.
4. Asosiy vositalarning turlarga ajratilishi bo’yicha:
- er;
- binolar;
- inshootlar;
- uzatish moslamalari;
- hisoblash tехnikasi va kompьyutеrlar;
- mashina va uskunalar;
- transport vositalari;
- asbob-uskunalar;
- хo,jalik jihozlari;
- ishlab chiqarish invеntarlari;
- ishchi va mahsuldor hayvonlar;
- qo’p yillik ekinlar va boshqa asosiy vositalar.
5. Mulkiy egaligiga qarab:
- o’ziga tеgishli asosiy vositalar;
- ijaraga olingan asosiy vositalar.
Bundan tashqari asosiy vositalarning yana boshqa bir хususiyatlari bo’yicha ham
tasniflash mumkin.
Hozirgi sharoitda korxonalarda asosiy vositalarning barcha turlarini kerakli
nisbatda va tarkibda bo’lishini ta’minlash maqsadga muvofiqdir. Ya’ni sanoat
ishlab chiqarishidami, yordamchi tarmoqlardami yoki ijtimoiy-maishiy sohalarda
bo’lmasin, barcha asosiy vositalar kerakli xizmatni bajaradilar.
Asosiy vositalarning tarkibi, ularning tuzilishini o’rganish bilan bir qatorda
dinamik o’zgarishlariga ham baho berib boriladi. Asosiy vositalarning dinamikasi
deganda ularning davrlar (yillar) bo’yicha o’zgarishlari tushuniladi. Dinamik
o’zgarishlar asosida korxonada asosiy vositalaming yillar bo’yicha mutlaq va
nisbiy o’zgarishlariga baho beriladi. Quyidagi jadval ma’lumotlari asosida esa
korxonaning asosiy vositalari tarkibiga, tuzilishiga va dinamikasiga baho berish
mumkin bo’ladi.
Jadval ma’lumotlariga asoslanib, biz taхdil qilayotgan «ABC» akstionerlik
jamiyatida, o’rganilayotgan davrda o’tgan yilga nisbatan jami ishlab chiqarishdagi
asosiy vositalari hajmi 14122 ming so’mga ko’payganligini ko’rishimiz mumkin.
Mazkur korxonadagi asosiy vositalarning salmog’ini er, bino hamda mashina va j
ihozlar tashkil etgan.
1.1-j adval.
«ABS» akstionerlik jamiyatining asosiy vositalari tarkibi, tuzilishi va
Asosiy
vositalarni
ng
O’tgan yili
Hisobot yili
O’zgarishi (+,-)
Sum
Salm
Sum
Salm
Sum
Salm
tarkibi
ma, ming
so’m
og’i,
%
ma, ming
so’m
og’i,
%
ma, ming
so’m
og’i,
%
1
2
3
4
5
6
7
1. Er
3095
1
18,4
3059
1
16,9
-
1,5
2.Bino
5231
3
31,5
5145
3
28,5
-860
-3,0
3. Inshoot
1143
0
6,9
1137
6
6,3
-54
-0,6
4. Uzatish
moslamalari
5040
3,0
6009
3,3
+969
+0,3
5.
Transport
vositalari
2939
1,8
8651
4,8
+571
2
+3,0
6.
Hisoblash
texnikasi va
kompbyuterlar
5100
3,1
5050
2,8
-50
-0,3
7. Ishlab
chiqarish
inventarlari
2449
1,5
2693
1,5
+179
8.
Mashina va
jihozlar
5540
0
33,3
6417
4
35,7
+877
4
+2,4
9. Asbob -
uskunalar
210
0,1
225
0,1
+15
-
10.
Boshqa asosiy
vositalar
728
0,4
663
0,04
-663
-0,36
Jami
1661
100,0
1802
100,0
+141
ishlab
chiqarishdagi
asosiy vositalar
00
22
22
Ushbu asosiy vositalar jami vositalarning 80-85 % ini tashkil qilmoqda. Joriy
yilda korxonadagi asosiy vositalardan mashina va jihozlarning qiymati 8774
ming
so’mga, transport vositalarining qiymati 5712 ming so’mga, uzatish
moslamalarining qiymati 969 ming so’mga ko’paygan bo’lsa, binoning qiymati
860 ming so’mga, inshoot 54 ming so’mga va boshqa asosiy vositalar 663 ming
so’mga kamaygan.Joriy yilda mashina va jihozlarning o’sganligi korxonaning
ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytiradi. Chunki, mashina va jihozlar
to’g’ridan-to’g’ri ishlab chiqarishga qatnashadigan vositalar qatoriga kiradi.
Umuman olganda korxonada asosiy vositalarning dinamik o’sishi kuzatilgan
bo’lib,
bu
korxonada
asosiy
vositalarning
bosqichma-bosqich
yangilanayotganligidan dalolatdir.Quyidagi ma’lumotlar asosida asosiy
vositalarning dinamik o’zgarishlariga baho berish mumkin.
«ABC» akstionerlik jamiyatida asosiy vositalarning so’nggi besh yillikdagi
Ko’rsatkichlar
Yillar
1999
yil
2000
yil
2001
yil
2002
yil
2003
yil
2
3
4
5
6
1. Asosiy vositalar
qiymati
1575
60
1459
35
1586
74
1661
00
1802
22
2. Bazis yiliga nisbatan
o’sishi,
%
X
-7,38
+0,71
+
5,42
+
14.38
3. Oldingi yilga
nisbatan o’sishi, %
X
-7,38
+8,73
,+4,6
+8,5
0
Korxonada asosiy vositalarning dinamik o’zgarishi quyidagicha bo’lgan. Joriy
davr oxiriga kelib asosiy vositalarning o’sishi bazis davriga nisbatan 14,38 % ni
tashkil etgan. Eng yuqorn o’sish sur’atiga ham korxona 2003 yilda erishgan.
Shuningdek, oldingi yilga nisbatan o’sishda esa eng yuqori o’sish sur’ati 2001
yilga to’g’ri kelmoqda. Ya’ni ushbu yilda asosiy vositalar qiymati oldingi yilga
nisbatan 8,73 % ga o’sgan. Bundan ko’rinib turibdiki, korxona so’nggi paytlarda
asosiy e’tiborni eskirgan fondlarni xisobdan chiqarishga va ularni yangi fondlar
bilan .
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning asosiy vositalar bilan ta’minlanganligi
tahlil etishning ahamiyati, tahlil vazifalari va axborot manbalari.
2. Аsosiy vosita (fond)larning tarkibi, tuzilish va dinamikasining tahlili,
ularning aktiv va passiv qismlarining nisbati.
3. Tеzlashgan amortizastiya ajratmalari va ularning fond qaytimiga
ta’siri.
4. Аsosiy vositalar tеxnik holatining tahlili
5. Аsosiy fondlarning yangilanish dinamikasi va mеhnatning fond bilan
qurollanishi tahlili
6. Fond qaytimini o shirish imkoniyatlari
Yuqorida “Asosiy vositalar tahlili” mavzusining o’ziga xos xususiyatlari shartli
ravishda shaklllantirildi. Yuqoridagi paragraf mazmunida “Xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning asosiy vositalari bilan ta’milanganligini tahlil
etishning ahamiyati, tahlil vazifalari va axborot manbalari” va “Asosiy
vosita (fond)larning tarkibi, tuzilishi va dinamikasining tahlili, ularning
aktiv va passiv qismlarining nisbati”ga oid ma’lumotlar berildi.
2.Amortizatsiya va qiymat: Amortizatsiya usullari va asosiy vositalarning
qiymatini belgilash.
Amortizastiya ajratmalari va ularning fond qaytimiga ta’siri”, “Asosiy
vositalartexnik holatining tahlili” va “Asosiy fondlarning yangilanish
dinamikasi va mehnatning fond bilan qurollanishi tahlili” mavzulari
xususida ilmiy - nazariy ma’lumotlar berildi.Korxonaning amortizastiya
siyosati bevosita davlat amortizastiya siyosati asosida belgilanadi.
O’zbekistan Respublikasi Moliya vazirligi va Soliq qo’mitasining 1997 yil 27
fevraldagi me’yoriy xatiga muvofiq hamda 2001 yil 9 yanvardagi
Moliya vazirligining yo’riqnomasiga muvofiq asosiy vositalarga
amortizastiya hisoblashni soddalashtirish maqsadida, quyidagi beshta
guruh asosiy vositalarga me’yorlar belgilangan:
1. Binolar, inshootlar va qurilmalar uchun — 5 %;
2. Yengil avtomobillar, taksilar, yo’l harakatida foydalaniladigan
avtotraktorlar, maxsus buyumlar, inventarlar, kompeyuterlar, ma’lumotlarni qayta
ishlovchi uskunalar uchun — 20 %;
3. Yuk avtomobillari, avtobuslar, maхsus avtomobillar va avto-pristeplar,
mashina, asbob-uskunalar va mebellar uchun — 15 %;
4. Yuqoridagi guruhlarga kiritilmagan boshqa asosiy vositalar uchun - 10
%;
Temir yo’l, dengiz, daryo va havo transport vositalari, issiqlik, gaz va suv
uzatuvchi truba provodlar, dizel generatorlari, elektr va aloqa uzatish uskunalari
uchun — 8 %.
Ushbu me’yoriy xatda firma va kompaniyalar uchun amortizastiya hisoblashning
o’zgartirilgan normalarini qo’llash imkoniyati berilgan, ya’ni sekinlashtirilgan yoki
tezlashtirilgan (ikki koeffisentiga qadar) usullaridan foydalanishligi mumkin.
Tezlashtirilgan amortizastiya hisoblash tartibi qo’llanilsa, me’yoridan ortiqcha
hisoblangan amortizastiya summasi soliqqa tortiladigan foydaga qo’shilib,
o’rnatilgan tartibda soliq to’lashlari lozim.Bozor iqtisodiyoti sharoitida
korxonalarning asosiy vositalar bilan etarli darajada ta’minlanganligini o’rganish
bilan bir qatorda, ularning texnik holatiga ham baho berib boriladi. Odatda asosiy
vositalar tarkibida yil davomida o’zgarishlar ro’y beradi. Yangi asosiy
vositalarning kirimi tufayli, asosiy vositalar ortib boradi. Eskirgan asosiy
vositalarni ishlab chiqarishdan olib tashlash tufayli asosiy vositalar kamayishi
mumkin. Bunday tabiiy holatlarning ro’y berishi natijasida asosiy vositalarning
Texnik holatini tahlil etishimizni taqozo etadi. Asosiy vositalarning texnik holatini
ifodalovchi ko’rsatkichlar bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
• asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi;
• asosiy vositalarning eskirish darajasi;
• asosiy vositalarning yangilanish darajasi.
Asosiy vositalarning holat ko’rsatkichlariga qarab, ularning texnik holatiga
baho beriladi va ularni tartiblash bo’yicha boshqaruv qarorlari qabul
qilinadi.Asosiy vositalaming holatini o’rganishda, korxona amortizastiya
siyosatiga, asosiy vositalarning ma’naviy eskirganlik darajasiga, foydalanishdan
olib tashlangan va konsеrvastiya qilingan asosiy vositalar holatiga muhim e’tibor
qaratiladi.Asosiy vositalarning holat ko’rsatkichlarini ularning har bir turi va jami
bo’yicha o’rganiladi. Tahlil uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar 1-shakl
«Buxgalteriya balansi» va 3-shakl «Asosiy vositalarning harakati to’g’risidagi»
hisobot shakllaridan olinadi.Asosiy vositalarning holat ko’rsatkichlari ularning
harakat ko’rsatkichlari bilan to’ldiriladi.
Asosiy
vositalar
Boshl
ang’
Eskiri
sh
Qoldi
q
Eskiri
sh
Yaroq
lilik
1
2
3
4
5
6
1. O’tgan yili
16610
0
85118
8098
2
51,24
48,76
2. Hisobot
yili
18022
2
88969
9125
3
49,36
50,64
3. Farqi, (+,-)
+141
22
+3851
+102
71
-1,88
+1,88
Yuqoridagi jadval ma’lumotlari asosida biz tahlil qilayotgan «AVS» akstionеrlik
jamiyatining asosiy vositalarini tехnik holatiga baho bеrish mumkin bo’ladi.
Ma’lumotlardan ko’rinadiki, korхonada joriy yilda asosiy vositalarning yaroqlilik
darajasi o’tgan yilga nisbatan 1,88 % ga ko’tarilgan bo’lib,. jami asosiy
vositalarning 50,54 %ini tashkil etmoqda. Qolgan 48,76 % asosiy vositalar
o’zining хizmat muddatlarini o’tab bo’lgan hamda eskirgan asosiy vositalar
hisoblanadi. Korxonada asosiy vositalarning texnik holati ijobiy tomonga
o’zgargan bo’lsada, asosiy vositalarning umumiy texnik holati etarli darajada deb
baholay olmaymiz. Chunki, asosiy vositalarning teng yarmiga yaqini eskirganligi
yaxshi natija emas. Shu sababli ham korxona ma’muriyati 9asosiy vositalarning
yanada ko’proq qismini yangilab borish choralarini izlab topishi maqsadga
muvofiq bo’ladi.
3.Texnik holat: Uskunalar va vositalarning texnik holatini baholash metodlari.
3.Texnik holat: Uskunalar va vositalarning texnik holatini baholash metodlari.
Asosiy vositalarning holat ko’rsatkichlari ularning harakat ko’rsatkichlarini
o’rganish asosida to’ldiriladi.Asosiy vositalarning harakat ko’rsatkichlariga
ularning yangilanishi va chiqib ketish koeffistientlari kiritiladi. Asosiy
vositalarning yangilanish koeffistienti joriy davrda yangidan kiritilgan asosiy
vositalar qiymatini asosiy vositalarning yil oxiriga bo’lgan qiymatiga bo’lish orqali
topiladi. Asosiy vositalarning chiqib ketish koeffistienti joriy davrda chiqib ketgan
asosiy vositalar qiymatini ularning yil boshiga bo’lgan qiymatiga bo’lish asosida
aniqlanadi. Ya’ni ushbu koeffistientlarning aniqlashni quyidagi formulalar orqali
ham ifodalashimiz mumkin:Bu tarkiblashni asosiy vositalarning jami qatori va har
bitta tarkibi bo’yicha berib o’tish mumkin. Tahlil jarayonlarida asosiy
vositalarning yangilanish va ishlab chiqarishdan olib tashlash sabablariga ham
e’tibor beriladi. Bunda korxonaning asosiy vositalarini yangilash manbalari bo’lib:
kapital qo’yilmalar va investistiyalar; xususiy kapitalning o’sishi; uzoq muddatli
kreditlar va qarzlar; maqsadli moliyalash va subsidiyalar; tekinga olingan asosiy
vositalar; grantlar va boshqa manbalar hisoblanadi.
Asosiy vositalarni ishlab chiqarishdan olib tashlash sabablariga quyidagilarni
kiritishimiz mumkin:
-asosiy vositalarning ma’naviy eskirishi;
-asosiy vositalarning jismoniy eskirishi va foydalanish uchun yaroqsiz holatga
kelishi;
-asosiy vositalarning ortiqchaligi;
-asosiy vositalarni sotish;
-o’g’irliklar, yo’qotishlar va boshqa chiqimlar.
«ABS» aksionerlik jamiyatida asosiy vositalarning harakat
ko’rsatkichlari tahlili (qoldiq qiymatida)
Asosiy
vositalar
Asos
iy
vosit
a-lar
yil
bosh
iga
qoldi
g’i
Yangid
an
qabul
qilinga
n
asosiy
vosital
ar
Chiqi
m
qiling
an
asosiy
vosita
-
lar
Aso
siy
vosita-lar
yil
oxiriga
qoldig’i
Yan
gi-
lani
sh
koe
ff.
Ch
iqib
ket
ish
ko
eff.
1
2
3
4
5
6
7
O’tgan yil
7687
5
8469
4362
809
82
0,1
05
0,0
54
Hisobot yili
8098
2
27918
13133
912
53
0,3
06
0,1
44
Фarqi (+,-)
+410
7
+
19449
+8771
+10
271
+0,
201
+0,
090
Biz tahlil qilayotgan «ABS» akstionerlik jamiyatida asosiy vositalaming harakat
ko’rsatkichlari o’zgarishini tahlili shuni ko’rsatadiki, joriy davrda asosiy
vositalarning yangilanish darajasi oldingi yilga nisbatan 0,201 koeffistientga
o’sgan. Hisobdan chiqarilgan asosiy vositalarning o’tgan yilga nisbatan o’zgarishi
esa +0,090 koeffistientga ortgan. Umuman olganda korхonadagi asosiy
vositalarning yangilanish darajasini o’tgan yilga nisbatan yaхshilanganligini
ijobiy baholamoq lozim bo’ladi. Demak, korxona
ma’muriyati eskirgan asosiy vositalarini yangilash bo’yicha amaliy choralar
ko’rayotganligidan dalolatdir. Ammo, bunday sur’atdagi yangilanish darajasi
bugungi kun talabiga mos kelmaydi. Chunki, fan-texnika taraqqiyoti rivojlanib
borayotgan bugungi kunda korxona asosiy vositalarining to’liq bir marta
yangilanish davri 3-4 yildan ortib ketmasligi lozim bo’ladi. Bunday natijalarga
erishish uchun esa korxona o’z asosiy vositalarining 20—25 foizini har yili
yangilab borishi lozim bo’ladi.Bugungi kunda korxonalardagi asosiy vositalarning
texnik holati va harakat ko’rsatkichlarini tahlil qilib borish bilan bir qatorda,
korxonaning asosiy vositalar bilan ta’minlanganligi darajasini hamda xodimlarning
asosiy vositalar bilan qurollanganligi darajasini ham tahlil qilib borish maqsadga
muvofiqdir. Korxona (firma)ning asosiy vositalar bilan ta’minlanganlik yoki
qurollanganlik darajasi deb, ishlab chiqarishning me’yor darajasida mehnat
vositalari bilan ta’minlanganligiga aytiladi.
Avvalo, korxona (firma)ning mehnat vositalari bilan ta’min-langanligida
quyidagi jihatlarini farqlash lozim:
• o’ziga tegishli bo’lgan mehnat vositalari bilan ta’minlanganligi;
• ij araga olingan mehnat vositalari hisobiga ta’minlanganligi.
Demak, korхona har ikkala holatda ham asosiy vositalar bilan
ta’minlantanlikning me’yor ko’rsatkichlariga ega bo’lishi mumkin.
Аsosiy vositalar bilan ta’minlanganlik taхlilida korxona (firma) da asosiy
vositalarning rejaga va o’tgan yillarga nisbatan mutlaq va nisbiy o’zgarishlariga
baho beriladi.Asosiy vositalar bilan qurollanganlik ko’rsatkichlari sifatida bitta
ishchiga to’g’ri keladigan mehnat vositalari, bir ish o’rniga to’g’ri keladigan asosiy
vositalar bilan qurollanganlik darajasi aniqlanadi. Asosiy vositalar bilan
qurollanganlik darajasi ularning samaradorlik ko’rsatkichlarini o’rganish asosida
to’ldiriladi. Ya’ni, korxona faoliyatiga faqat miqdor ko’rsatkichlar orqaligina emas
balki sifat ko’rsatkichlarini ham o’rganish asosida baho beriladi.
Ko’rsatkichlar
O’tga
n yil
Hisob
ot
yili
farqi
1
2
3
4
Asosiy vositalarning o’rtacha yillik
qiymati, ming so’mda
16238
7
17316
1
+
10774
Sanoat ishlab chiqarish xodimlari
soni, kishi
838
814
-24
Bir xodimga to’g’ri keladigan asosiy
vositalarning o’rtacha yillik qiymati,
so’m
19377
9
21272
8
+1894
9
