OLIY TA`LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI Fuqarolik jamiyati va huquq ta`limi kafedrasi “Patentshunoslik” bakalavr yo`nalishi Fuqarolik huquqi fanidan KURS ISHI ASOSSIZ ORTTIRILGAN BOYLIKNI QAYTARISH MAJBURIYATI. ASOSSIZ ORTTIRILGAN BOYLIKNI QAYTARISH HAQIDAGI TALABLARNI BOSHQA TALABLAR BILAN O'ZARO BOG'LANISHI Patentshunoslik yo'nalishi 1 Reja(Mundarija): 1.1 Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlar tushunchasi va ahamiyati 6 1.2 Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlarni vujudga kelish asoslari 8 1.3 Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatda taraflar, ularning huquq va majburiyatlari 11 Ikkinchi bob – Asossiz orttirilgan boylikni qaytarish, to`lash va qaytarib bermaslik shartlari. 12-18 2.1 Asossiz orttirilgan boylikni asl holida qaytarish 12 2.2 Asossiz orttirilgan boylikning qiymatini tòlash 15 2.3 Qaytarib berilmaydigan asossiz orttirilgan boylik 17 Xulosa 19 Foydalanilgan adabiyotlar 22 Kirish 3-5 Birinchi bob - Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlarning umumiy tavsifi. 6-11 2 KIRISH Fuqarolik huquqiy munosabatlarni tartibga solishda, uni yanada rivojlantirishda, takomillashtirishda fuqarolik huquqining o'rni nihoyatda beqiyosdir. Fuqarolik huquqining boshqa huquq tarmoqlaridan farqi shundan iboratki,boshqa huquq tarmoqlari bir yoki ikki sohani tartibga solsa,fuqarolik huquqi fuqarolik, uy- joy,mehnat,oila munosabatlarini tartibga solishi bilan ahamiyatga molikdir.Fuqarolik huquqi—yuridik jihatdan teng bo'lgan subyektlar o'rtasidagi mulkiy, shaxsiy nomulkiy va tashkiliy- huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalar yig'indisi hisoblanadi. Fuqarolik kodeksining 1-moddasiga muvofiq, tovarlar, xizmatlar va moliyaviy mablag'lar O'zbekiston Respublikasi hududida erkin harakatda bo'lishi ta'kidlab o'tilgan.Tovarlar,xizmatlar va moliyaviy mablag'lar mamlakatimizda erkin harakatda bo'lishi o'z-o'zidan fuqarolik huquqiy munosabatlarni shakllantiradi.Shaxslar o'rtasida fuqarolik huquqiy munosabatlar shakllanar ekan,ya'ni mulk topshirish,xizmatlar ko'rsatish,pul to'lash kabi harakatlarni bajarishar ekan,majburiyat tushunchas vujudga kela boshlaydi.Majburiyat–fuqarolik huquqiy munosabat bo'lib,unga asosan bir shaxs(qarzdor) boshqa shaxs(kreditor) foydasiga muayyan harakatni amalga oshirishga,jumladan:mol-mulkni topshirish,ishlar bajarish,xizmatlar ko'rsatish, pul to'lash yoki va hokazo yoki muayyan harakatdan o'zini saqlashga majbur bo'ladi,kreditor esa qarzdordan o'zining majburiyatlarini bajarishni talab qilish huquqiga ega bo'ladi.Majburiyatlar bevosita shartnomadan,ziyon yetkazish natijasida hamda asossiz boylik orttirish natijasida ham yuzaga kelishi mumkin.Asossiz boylik orttirish qonun hujjatlarida ta'qiqlanadigan holat bo'lib, lekin u kundalik hayotimizda uchrab turadigan holatlardan biri hisoblanadi.Asossiz orttirilgan boylik boshqa shaxs ya'ni da'vogar yoki jabrlanuvchi shaxs tomonidan mol-mulk egallab olingan yoxud mulkni tejab qolish natijasida uni qo'lga kirituvchi shaxs tomonidan qo'lga kiritilgan boylik 3 sifatida e'tirof etilishi mumkin.Mol-mulklar ko'char va ko'chmas mol-mulklarga bo'linadi.Asossiz boylik orttirish kundalik hayotimizda ko'p uchraydigan holatlardan biridir.Ammo biz unga yetarli e'tibor bermasligimiz mumkin.Oddiy holdek tuyulishi mumkin.Agarda chuqur mushohada qiladigan bo'lsak,aslida bu holat fuqarolik huquq va erkinliklarining buzilishi bo'lib,unga nisbatan qonuniy chora ko'rilishini ham bilib olganimiz maqsadga muvofiqdir.Mening bu kurs ishimni yozishimdan asosiy maqsad ham mana shunday asossiz boylik orttirishlar yetarli darajada oshib borayotganligi hamda bu holatlarga yetarli darajada e'tibor qaratish,ularning huquqiy yechimlarini yanada takomillashtirish, mamlakatimizda qonun ustuvorligini ta'minlashga ko'maklashishdir. Qonunda huquqiy normalar mavjud bo'lsayu,ularning amaldagi ijrosi bo'lmasa, huquqiy normalar shunchaki ishlatilmaydigan buyumga o'xshaydi.Qachonki u huquqiy normalar amalga taqdim etilsa, u o'rganiladi,takomillashtiriladi,huquqiy yechimlar topiladi,agarda kamchiliklar mavjud bòladigan bòlsa ular bartaraf etiladi.Jamiyatda hayotimiz va iqtisodiyotning raqamlashib borishi barchani yangi texnologiyalardan foydalanish bilan bogʻliq fuqarolik huquqiy munosabatlari ishtirokchisiga aylantirdi. Elektron toʻlov tizimi orqali mobil telefon yoki boshqa turdagi xizmatlar uchun toʻlovni amalga oshirish jarayonida biror raqamni notoʻgʻri ishlatib, toʻlov amalga oshirilishi shaxsga asossiz boylik orttirishiga sabab boʻladi.Buni kengroq tushuntiradigan bo'lsak,misol uchun siz telefoningizning hisobiga mablag' tashlash maqsadida Payme ilovasiga kirdingiz.Shoshilib yoki beparvolik yuzasidan raqamingizni bir raqamini noto'g'ri terdingiz.Qarabsizki, raqamingizni noto'g'ri terganingiz hisobiga mablag'ingiz boshqa abonent hisobiga kelib tushdi.Mana shu siz yuborgan mablag' noto'g'ri terilgan abonent raqaming egasiga nisbatan asossiz orttirilgan boylik hisoblanadi.Siz bemalol o'sha raqam egasiga qo'ng'iroq qilib,bo'lgan vaziyatni tushuntirishingiz va mablag'ni qaytarishni talab qilishingiz mumkin.Mana shu holatda siz jabrlanuvchi ikkinchi taraf esa asossiz boylik orttirgan shaxs sifatida namoyon bo'ladi.Biz ko'pincha bunday munosabatlarda "mayli,so'ramay 4 qo'yaveray" deb istihola qilib, so'ramaymiz.To'g'ri oramizda sòraydiganlar topilishi mumkin ammo so'ramaydiganlar ham topilishi mumkin.Mana shunday huquqiy munosabatlarda albatta jabrlanuvchi tarafda mablag'ni so'rash ikkinchi tarafda esa asossiz orttirilgan boylikni qaytarish majburiyati yuzaga keladi.Bu kundalik hayotimizda uchraydigan oddiy holatlardan biri.Biz bu kabi asossiz boylik orttirishlarga misollarni turlilarini ko'rib chiqishimiz mumkin.Men kurs ishim davomida mana shunday holatlarni yetarli darajada ochib berishga harakat qilaman. Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlar tushunchasi va ahamiyati Fuqarolik huquqi o'z mohiyatiga ko'ra tovarlar,ishlar va xizmatlar erkin muomalada bo'lishini,moddiy boyliklar va mulkiy huquqlar o'z egalarida bo'lishini ta'minlaydi.Qachonki,mana shu harakatlarning tartibini buziladigan 5 bo'lsa,huquqiy buzilishlar yuzaga keladi va himoya mexanizmini yaratishga asos vujudga keladi.Bu esa asossiz boylik orttirish natijasida yuzaga keladigan majburiyatlar institutini vujudga keltiradi.Asossiz boylik orttirish instituti majburiyat instituti bilan uzviy bog'liqdir.Asossiz boylik orttirish mulkiy huquqlar bilan uzviy bog'liqdir.FKning 1023-moddasi asossiz orttirilgan boylikni qaytarish majburiyatini nazarda tutadi va unga ko‘ra qonun hujjatlarida yoki bitimda bеlgilangan asoslarsiz boshqa shaxs (jabrlanuvchi)ning hisobidan mol- mulkni egallab olgan yoki tеjab qolgan shaxs (qo‘lga kirituvchi) asossiz egallab olingan yoki tеjab qolingan mol-mulkni (asossiz orttirilgan boylikni) jabrlanuvchiga qaytarib bеrishi shart. Qonun talabidan ko‘rinib turibdiki, asossiz orttirilgan boylikni qaytarish majburiyati vujudga kеlishi uchun, birinchidan, bir shaxs ikkinchi shaxs hisobiga asossiz boylik orttirishi, ikkinchidan, bunday boylik orttirishga hеch qanday qonuniy asos bo‘lmasligi shart, uchinchidan, mulk, asosan, yanglishish, xatolik bilan olinadi yoki tejaladi.Ammo ba'zi holatlarda asossiz boylik orttirish yanglishish ta'sirida emas balki qasddan sodir etilishi mumkin.Asossiz ravishda boylik orttirish qonunda nazarda tutilgan boshqa holatlarda davlat daromadiga o'tkaziladi.Agarda taraflar o'rtasida haqiqiy bo'lmagan bitim tuziladigan bòlsa,mana shu bitim yuzasidan orttirilgan asossiz boylik davlat daromadiga o'tkaziladi.1 Bundan kòrinib turibdiki, biz asossiz orttirilgan boylikning quyidagi huquqiy belgilari mavjud ekan: 1. Asossiz orttirilgan boylik jabrlanuvchining hisobidan qo'lga kirituvchining hisobiga òtgan bòlishi; 2. Asossiz boylik orttirishga hech qanday qonuniy asos bo'lmasligi; 3. Bu holat yanglishish ta'sirida vujudga kelganligi; 1 O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 6 Bu holatdan kelib chiqadiki, albatta jabrlanuvchi qo'lga kirituvchiga asossiz orttirilgan boylikni qaytarib berishi lozim bòladi. 7 Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlarni vujudga kelish asoslari Asossiz boylik orttirish yuzasidan yuzaga keladigan majburiyatlar yuridik faktlar natijasida yuzaga keladi.Yuridik faktlar:harakatlar va hodisalar,huquqiy holatlar va qonuniy huquqbuzarlik hamda shartnomalar natijasida ham yuzaga kelishi mumkin.Asossiz boylik orttirish majburiyatlar yengil bo'lmas kuch, tabiiy ofatlar,vaziyatning tasodifiy kechishi,asossiz orttirilgan boylik orttirgan shaxsning noqonuniy xatti-harakatlari natijasida yuzaga keladi.Asossiz boylik orttirishga quyidagi misollarni keltirishimiz mumkin: Masalan, to‘lov-kontrakt asosida ta’lim oluvchi univеrsitеt talabasi O‘zbеkiston Rеspublikasi Moliya vazirligi g‘aznachiligi hisobvarag‘iga univеrsitеtning shaxsiy hisobvarag‘ini ko‘rsatmagan holda pul mablag‘larini o‘tkazadi. Natijada o‘tkazilgan pul mablag‘i Moliya vazirligi g‘aznachiligida qolib kеtadi. Buning oqibatida talaba krеditor sifatida, g‘aznachilik esa qarzdor sifatida ko‘riladi. Yana boshqa bir vaziyatda talabaning otasi o‘g‘li Bobojonov Islom uchun pul mablag‘larini o‘tkazish uchun bankka topshiriq bеradi. Bank ushbu topshiriqni bajarayotganda to‘lov maqsadini ko‘rsatganda boshqa kursda o‘quvchi Bobojonov Islomning nomini ko‘rsatadi. Natijada Bobojonov Islomning asossiz boylik orttirishi ro‘y bеradi.2 Xalqaro tеlеfon tarmog‘idan foydalanganlik uchun abonеntning manzili va raqami ko‘rsatilgan holda to‘lovni amalga oshirish haqida xabarnoma xatolik natijasida boshqa xonadonga taqdim qilinadi. Xabarnoma kimga bеrilganiga e’tibor qaratmagan holda fuqaro tеlеfon o‘chirib qo‘yilmasligi uchun darhol to‘lovni amalga oshirib yuboradi. Natijada tеlеfon xizmati haqini to‘lagan fuqaro va aslida to‘lashi lozim bo‘lgan fuqaro o‘rtasida asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyat sifatida baholash mumkin. 2 Asossiz boylik orttirish deganda nima tushuniladi? Maqola. 8 Bir shaxsning boshqa shaxs hisobidan boylik orttirishi bir shaxsning mol- mulkining kamayishiga boshqa shaxsning esa mol-mulkining kòpayishiga olib keladi.Mulkni tejash deganda,shaxs òz mablag'larini sarf qilishi lozimligi,lekin sarf qilmaganligi,boshqa shaxsning xarajatlari qoplanmaganligi,boshqa shaxsga mukofot to'lanmasligi nazarda tutiladi.Misol sifatida quyidagi holatni keltirishimiz mumkinki, buyurtmachi va pudratchi o'rtasida pudrat shartnomasi tuzildi.Pudrat shartnomasining obyekti savdo shoxobchasi.Buyurtmachi barcha zarur xomashyolar bilan pudratchini ta'minladi.Ammo pudratchi savdo shoxobchasini qurayotganda,zarur xomashyolardan tejab qoldi.Pudratchi obyektni topshirayotganda buyurtmachi bu tejab qolishlardan xabardor bo'lib qoldi.Mana shu holatda pudratchi o'zganing mol-mulkidan asossiz ravishda boylik orttirdi.Mana shu holatda buyurtmachi pudratchidan asossiz ravishda orttirilgan boylikni talab qilish huquqiga ega. Xuddi shuningdek quyidagi ham asossiz boylik orttirish holatlari hisoblanadi: uyni xarid qilish boʻyicha ogʻzaki dastlabki kelishuv asosida berilgan zakalat puli, ogʻzaki kelishuv boʻyicha qarz berilgan, ammo qarz oluvchi mablagʻni qaytarmagan holat; koʻcha yuzidagi shaxsiy uy yoki korxona binosiga kelishuvsiz, ruxsatsiz reklama bannerini oʻrnatib xizmat yoxud mahsulot reklama qilish; soliq boʻyicha notoʻgʻri imtiyoz qoʻllash evaziga olingan daromad; byudjet oldida majburiyat yoʻq soliq toʻlovchining soliq boʻyicha toʻlangan ortiqcha toʻlovi. Nafaqat O'zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida balki Qozog'iston va Rossiya Fuqarolik kodeksida ham asossiz boylik orttirish haqida ham normalar mavjud.Rossiya FK ning 314-moddasiga muvofiq asossiz boylik orttirgan shaxs jabrlanuvchi mol-mulkini talab qilgan paytdan boshlab 7 kunlik muddat ichida asossiz orttirilgan boylikni qaytarib berishi shart. 9 Qozogʻiston Respublikasi FKda belgilangan meʼyorlarga muvofiq mulk yoki jamgʻarma boshqa shaxs hisobidan olingan, uning huquqiy asosi boʻlmagan va uning oluvchisida mulk yoki jamgʻarmaga egalik qilish qasddan amalga oshirilmagan holatlarda olingan boʻlsa, asossiz orttirilgan boylik, deb eʼtirof etiladi.Òzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1023-1030 moddalari "Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlar" bilan boģliq munosabatlarga bag'ishlangan. Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatda taraflar, ularning huquq va majburiyatlari FK 1023-moddasida asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlar taraflari keltirilgan.Bu munosabatda ikkita taraf ishtirok etadi: birinchi taraf mol-mulkni egallab olgan yoki tejab olgan shaxs "qo'lga kirituvchi" va belgilangan asoslarsiz ixtiyoridan mol-mulk chiqib ketayotgan shaxs " jabrlanuvchi" kòrsatilgan. Boshqa aytganda, bu yerda qo'lga kirituvchi qarzdor jabrlanuvchi esa kreditor hisoblanadi.Asossiz orttirilgan yoki tеjab qolingan 10 boylik bo‘yicha majburiyatlarning subyekti bo‘lib, asossiz orttirilgan yoki tеjab qolingan mol-mulkni yoki mulkiy (talab qilish) huquqini qo‘lga kiritgan qarzdor va bu mulkni yoki mulkiy huquqni talab qilish huquqi ega bo‘lgan haqiqiy mulkdor (krеditor) bo‘lishi mumkin. Bunda qarzdor va krеditor fuqarolar, jumladan muomalaga layoqatsiz shaxslar ham, huquq subyektliligi xaraktеridan qat’i nazar, yuridik shaxslar ham bo‘lishi mumkin.Asosiz boylik orttirish natijasida yuzaga keladigan majburiyatlar pul majburiyatlariga nisbatan qo'llaniladi.Asossiz boylik orttirilgan yoki tejab qolingan boylik majburiyatlarning obyekti hisoblanadi.Qo'lga kirituvchi asossiz boylik orttirdimi unda mana shu orttirilgan boylikni qaytarish majburiyati yuzaga keladi.Agarda u jabrlanuvchiga asossiz orttirilgan boylikni qaytarmaydigan bo'lsa u holda jabrlanuvchi bu boylikni talab qilishga agar tegishli muddatda qaytarmaydigan bo'lsa, o'zganing pul mablag'laridan noqonuniy foydalanganligi uchun foizlar talab qilish huquqiga egadir.Asossiz olingan yoki tejab qolingan boylikni asl holida qaytarishi kerak.Agarda unday qaytarishning iloji bo'lmaganda uning qiymatini to'lashni talab qilishga haqlidir.3 Asossiz orttirilgan boylikni asl holida qaytarish Qo‘lga kirituvchining asossiz orttirilgan boyligini tashkil etuvchi mol-mulk jabrlanuvchiga asl holida qaytarilishi lozim.Qo‘lga kirituvchi jabrlanuvchining oldida har qanday, shu jumladan u orttirilgan boylikning asossizligini bilgan yoki bilishi lozim bo‘lgan paytdan keyin asossiz qo‘lga kiritilgan yoki tejab qolingan mol-mulkning tasodifiy yetishmovchiligi yoki yomonlashuvi uchun javobgar bo‘ladi. Bu paytgacha u qasd va qo‘pol ehtiyotsizlik uchungina javobgardir. Quyidagi normadan ham kelib chiqadiki,qo'lga kirituvchi asossiz boylik qo'lga kiritdimi, uni jabrlanuvchiga asl ya'ni natura holida qaytarib berishi shart.Qo'lga 3 O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi 11 kirituvchi mol-mulkka javobgar hisoblanadi.Mol-mulkka u asossiz ravishda qo'lga kiritgandan so'ng shikast yetadigan bo'lsa shikast yetkazganligi uchun jabrlanuvchiga zararni to'lashi kerak.Asossiz ravishda olingan mol-mulkni qaytarish agar u tovar bo'ladigan bo'lsa tashish,yuklash,o'rnatish xarajatlarini ham qo'lga kirituvchi o'z zimmasiga olishi kerak. Misol uchun A va B o'rtasida mahsulot yetkazib berish shartnomasi tuzildi.A shaxs B shaxsga muzqaymoq mahsulotlarini yetkazib berishi kerak edi.A shaxsga B shaxsga muzqaymoq mahsulotlarini yetkazib berdi.B shaxs muzqaymoq mahsulotlarini tekshirayotganida 100 ta muzqaymoq ortiqcha ekanligini bilib qoldi.Ammo B shaxs A shaxsga bu haqda xabar bermadi.A shaxs esa muzqaymoq mahsulotlari omborxonada kamligini sezib qoldi va B shaxsning oldiga bordi.A shaxs B shaxsga tashuvchilar sanashda adashib ketishganini tushuntirdi va ortiqcha bo'lgan muzqaymoqlarni qaytarishni talab qildi. Mana shunday muammoli vaziyatda B qòlga kirituvchi A ismli shaxs esa jabrlanuvchidir.Mana shunday holatda A ismli shaxs B ismli shaxsdan mahsulotlarni asl holida qaytarishni agarda B ismli shaxs mahsulotlarni sotib yuborgan bo'lsa,uning qiymatini talab qilishga haqlidir. Misol:Koronavirus pandemiyasi tufayli umumiy ovqatlanish joylari, restoran, kafelar faoliyati ta'qiqlangan (albatta ko‘pchilik yig‘ilmasligi va kasallikni yuqtirmaslik nuqtai nazaridan). Agar siz u yerga borsangiz, hamma joy yopiqligi sababli xizmatdan foydalana olmaysiz. Majburiyat huquqi nuqtayi nazaridan majburiyat bajarish mumkin bo‘lmasa, majburiyat to‘liq bekor bo‘ladi. Bu o‘rinda savol tug‘ilishi mumkin: ko‘rsatiladigan xizmatlar uchun oldindan avans puli to‘langan bo‘lsa-chi? Javob shunday bo‘ladi: baribir majburiyatni bajarib bo‘lmaydi. Majburiyat huquqida kreditor va qarzdor o‘rtasida huquqiy aloqa mavjud bo‘ladi. Sotuvchi tovarni berishi, xaridor pulini to‘lashi kerak. Restoran sizga xizmat ko‘rsatishi kerak edi. Siz pulini oldindan bir oy oldin to‘lab 12 qo‘ygansiz. Qarzdor vaziyat tufayli Sizga xizmat ko‘rsata olmaydi. Bunday holda puli to‘langan bo‘lsa, majburiyatni bajarish keyingi davrga suriladi.Bu vaziyatda majburiyat huquqining oqibatlariga doir normalarga murojaat qilinadi. Taraflar o‘rtasida o‘zaro bog‘liq ijrolar mavjud. Bir taraf avans to‘lagan, muqobil majburiyat esa, vaziyat tufayli pandemiya sababli bajarilishi mumkin emas. Bunda ikkinchi taraf majburiyatdan bosh tortishga haqli. Natijada shartnoma bekor qilinishiga olib keladi. Shartnomani o‘zgartirish va bekor qilish haqidagi normani amaliyotga tatbiq etish tabiatan birmuncha qiyin. Ushbu vaziyatda puli to‘langanlik fakti mavjud, shartnoma bekor bo‘lgan va natijada pulni olgan taraf asossiz boylik orttiruvchi maqomiga tushib qoladi.FKning 1023-moddasida asossiz boylik orttirishning oqibatlari belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra, qonun hujjatlarida yoki bitimda belgilangan asoslarsiz (shartnoma asos edi, lekin bekor qilindi) boshqa shaxs (jabrlanuvchi)ning hisobidan mol-mulkni egallab olgan yoki tejab qolgan shaxs (qo‘lga kirituvchi) asossiz egallab olingan yoki tejab qolingan mol-mulkni (asossiz orttirilgan boylikni) jabrlanuvchiga qaytarib berishi shart.Asosiysi, ushbu qoida asossiz boylik orttirish qo‘lga kirituvchining,jabrlanuvchining o‘zining, uchinchi shaxslarning xulq-atvori natijasi bo‘lganligidan yoki ularning irodasidan tashqari sodir bo‘lganligidan qat'i nazar qo‘llaniladi.4 4 O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga sharh 13 Asossiz orttirilgan boylikning qiymatini to'lash Asossiz olingan yoki tejab qolingan mol-mulkni asl holida qaytarishning imkoniyati bo‘lmagan taqdirda, qo‘lga kirituvchi jabrlanuvchiga bu mol- mulkning qo‘lga kiritish paytidagi haqiqiy qiymatini to‘lashi, shuningdek agar qo‘lga kirituvchi orttirilgan boylikning asossizligini bilganidan keyin darhol uning qiymatini to‘lamagan bo‘lsa, mol-mulk qiymatining keyingi o‘zgarishi tufayli ko‘rilgan zararni to‘lashi lozim.Egallab olish niyatisiz o‘zganing mol- mulkidan yoki o‘zganing xizmatlaridan vaqtincha asossiz foydalangan shaxs jabrlanuvchiga bunday foydalanish natijasida tejalgan narsani foydalanish tugallangan paytda va o‘sha joyda mavjud narx bo‘yicha to‘lashi lozim. Quyida keltirilgan huquqiy normadan kelib chiqadiki,agarda qo'lga kirituvchi asossiz boylikni asl holida qaytarib bera olmas ekan, uning qiymatini to'lab berishi kerak bo'ladi.Ya'ni: –bu mol-mulkni qòlga kiritish paytidagi haqiqiy qiymatini to'lashi lozim; –agar qo'lga kirituvchi mol-mulkning qiymatini vaqtida to'lay olmaydigan bo'lsa,keyinchalik bir necha sabablarga ko'ra(bozorda bu mol-mulkning 14 narxining tushishi,pulning qadrsizlanishi) bo'ladigan bo'lsa,yetkazilgan zararni to'lashi lozim.5 Egallab olish niyatisiz o‘zganing mol-mulkidan yoki o‘zganing xizmatlaridan vaqtincha asossiz foydalangan shaxs jabrlanuvchiga bunday foydalanish natijasida tejalgan narsani foydalanish tugallangan paytda va o‘sha joyda mavjud narx bo‘yicha to‘lashi lozim. Masalan, FKning 881-moddasiga ko‘ra omonat saqlovchi o‘ziga topshirilgan ashyodan yuk topshiruvchining roziligisiz foydalanishga, shuningdek, uchinchi shaxslarga undan foydalanish imkoniyatini berishga haqli emas. Agarda saqlovchi bunga zid ravishda saqlashga topshirilgan ashyodan foydalansa, jabrlanuvchiga buning natijasida tejalgan narsani qaytarishga majbur. Qo'lga kirituvchi asossiz mol-mulkni topshirar ekan jabrlanuvchidan quyidagi daromadlarni talab qilishga haqli: –mol-mulkni saqlab turish uchun qilingan xarajatlarni; –mol-mulkni asrash uchun qilingan xarajatlarni; Faqatgina shuni nazarda tutish kerakki,faqatgina zaruriy xarajatlarni talab qilishga haqli. Agarda qo‘lga kirituvchi mol-mulkni yaxshilash uchun qandaydir xarajatlarni qilgan bo‘lsa, ushbu mol-mulkni bus-butunligi va vazifalarni bajarishga to‘sqinlik qilmaydigan va buzmaydigan holda ajratib olish mumkin bo‘lsa, yaxshilanishlarni ajratib olib, o‘zida qoldirish mumkin. Agarda yaxshilanishlarni ajratib olish mumkin bo‘lmasa, qo‘lga kirituvchi insofli egallovchi bo‘lsa, yaxshilanishlar qiymatini (biroq mol-mulk qiymatidan oshmagan hajmlarda) 5 Fuqarolik huquqi darslik 2-qism 15 qoplanishini talab qilishga haqli.Qo‘lga kirituvchi qaytarilishi lozim bo‘lgan mol- mulkni bila turib bermay turgan hollarda xarajatlarni undirish huquqi yo‘qoladi. Qaytarib berilmaydigan asossiz orttirilgan boylik Quyidagi o'rinlarning barchasida qo'lga kirituvchi jabrlanuvchiga qaytarib berishi lozim bo'lgan holatlar haqida fikr yuritdik.Endigi o'rinda esa qanday holatlarda qaytarib beruvchi jabrlanuvchiga asossiz orttirilgan mol-mulkni qaytarib berishi shart emasligi haqida so'z yuritamiz. Quyidagilar asossiz orttirilgan boylik sifatida qaytarib berilmaydi: ijro etish muddati to‘lgunga qadar majburiyatni bajarish yuzasidan topshirilgan mol-mulk, agar majburiyatda boshqacha hol nazarda tutilmagan bo‘lsa; Bu holat bevosita FK 243-moddasi bilan uzviy bog'liq.Ya'ni qonun hujjatlarida,ish muomalasi odatlariga,majburiyatning mohiyatidan anglashilmasa,qarzdor majburiyatni muddatidan oldin bajarishi,kreditor esa buni qabul qilishga olishi shart. Agarda kreditor oldindan majburiyatni bajarishga rozilik bildirgan bo'lsa,ijroni qabul qilgan bo'lsa,bunday tartibda olingan mol- mulk asossiz orttirilgan boylik sifatida e'tirof etilmaydi. 16 da’vo muddati o‘tganidan keyin majburiyatni bajarish yuzasidan topshirilgan mol-mulk; Da'vo muddati o'tgandan keyin ham majburiyatni bajarish yuzasidan topshirilgan mol-mulk ham qaytarib berilmaydi. ish haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar, pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar, hayot yoki sog‘liqqa yetkazilgan zarar tovoni, alimentlar va fuqaroga turmush kechirish vositasi sifatida berilgan boshqa pul mablag‘lari, uning tomonidan vijdonsizlik qilinmaganda va hisob-kitobda xatolar bo‘lmaganda; 6 Bunda to‘lovlarni amalga oshirish hisob-kitoblarini to‘g‘riligi, shuningdek, ushbu mablag‘larni qo‘lga kirituvchining insofliligi nazarda tutiladi. Binobarin, mablag‘larni qaytarib olish uchun jabrlanuvchi qo‘lga kirituvchining insofsizligini (qalbaki hujjatlar taqdim etish, aldash, chalg‘itish va h.k.) yoki arifmetik xatolar ro‘y berganligini isbotlab berishi shart. Ushbu norma mazmunida insonparvarlik, kishilarga g`amxo‘rlik yotadi, chunki xodim ko‘p hollarda yuqoridagi asoslar bo‘yicha mablag‘larni darhol kundalik ro‘zg‘or sarf- xarajatlariga ishlatib yuboradi va ularni qaytarish oddiy kishilar uchun mushkul muammoga aylanishi mumkin. mavjud bo`lmagan majburiyatni bajarish uchun berilgan pul summalari va boshqa mol-mulk, agar qo`lga kirituvchi mol-mulkni qaytarishni talab qilayotgan shaxsning majburiyat yo‘qligini bilganligini yoxud mol-mulkni xayriya maqsadlarida berganligini isbotlasa. Agarda jabrlanuvchi qo'lga kirituvchiga xayriya maqsadlarida bergan bòlsa, u holda qo'lga kirituvchi jabrlanuvchiga mol-mulkni qaytarib berishi kerak emas. 6 .Asossiz boylik orttirish deganda nima tushuniladi? Bahodir Isroilov.https://uza.uz/oz/posts/asossiz- boylik-orttirish-deganda-nima-tushuniladi-01-06-2020 17 Qaytarib berilmaydigan asossiz orttirilgan boyliklarning ro'yxati mana shular hisoblanib, bu ro'yxatga boshqa holatlarni kiritish mumkin emas. Xulosa Yuqoridagi fikrlardan shuni xulosa qilish mumkinki, asossiz orttirilgan boylikning taraflari qo'lga kirituvchi va jabrlanuvchi hisoblanadi. Asossiz orttirilgan boylik jabrlanuvchining hisobidan qo'lga kirituvchiga o'tgan bo'lishi, boylik qonun asoslarsiz qo'lga kiritilgan bo'lishi va yanglishish ta'sirida amalga oshirilgan bòlishi kerak. Asossiz orttirilgan boylik jabrlanuvchiga qaytarib berilishi kerak. Agarda qaytarib berilmaydigan asossiz boylik qaytarib berilmaydigan bo'lsa, bemalol jabrlanuvchi boylikni talab qilish huquqiga ega hisoblanadi. Qonunchiligimizda ham bu holatni tartibga soluvchi yetarli normalar mavjud. Faqatgina biz ularni amalda qo'llash texnikasini vujudga keltirishimiz zarur. Kundalik hayotimizda vujudga keladigan barcha holatlarni inobatga olgan holda, bu kabi holatlar ham albatta uchrab turadi. Biz bu kabi holatlarga ko'z yummasdan, bu holatlarni huquqiy yechimini topish choralarini òylash kòrishimiz kerak. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ham fuqarolarning huquq va erkinliklari, majburiyatlari haqida so'z borgan. Avvalambor, biz o'zimizda huquqiy ong, huquqiy madaniyat, qonunlarga hurmat hissini uyg'ota olsak, kerak joyda, kerak paytda haq-huquqlarimizni, haqlarimizni talab qila olsak mana shunda qonunimiz rivojlandi, yanada takommilashadi. Quyidagi holatga nazar tashlasak, "Qo‘shnim “3 oyda avtomashina olib beraman”, deb pul olganiga 7 oy bo‘ldi. Bugungi kunda pullarni qaytarib bermayapti, bu masalada qaysi sudga murojaat qilsam bo‘ladi?" degan savolni yòllaganlar. Bu holatga quyidagicha javob berishimiz mumkin. 18 — Fuqarolik kodeksining 1023-moddasiga muvofiq, qonunchilikda yoki bitimda belgilangan asoslarsiz boshqa shaxs (jabrlanuvchi)ning hisobidan mol-mulkni egallab olgan yoki tejab qolgan shaxs (qo‘lga kirituvchi) asossiz egallab olingan yoki tejab qolingan mol-mulkni (asossiz orttirilgan boylikni) jabrlanuvchiga qaytarib berishi shart, ushbu Kodeksning 1030-moddasida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Ushbu moddaning birinchi qismida belgilangan majburiyat, shuningdek mol- mulkni egallab olish yoki tejab qolish asosi keyinchalik bekor bo‘lganda ham yuzaga keladi. Ushbu bobning qoidalari asossiz boylik orttirish qo‘lga kirituvchining, jabrlanuvchining o‘zining, uchinchi shaxslarning xulq-atvori natijasi bo‘lganligidan yoki ularning irodasidan tashqari sodir bo‘lganligidan qat’i nazar qo‘llaniladi. Ushbu Kodeksining 1024-moddasiga ko‘ra, agar qonunchilikda boshqacha tartib belgilanmagan bo‘lsa va tegishli munosabatlarning mohiyatidan kelib chiqmasa, ushbu bobning qoidalari, shuningdek: - haqiqiy bo‘lmagan bitim bo‘yicha bajarilgan narsani qaytarish to‘g‘risidagi; - mulkdor tomonidan mol-mulkni birovning qonunga xilof tarzdagi egaligidan talab qilib olish to‘g‘risidagi; - majburiyatidagi bir tarafning boshqa tarafga ana shu majburiyatlar munosabati bilan qaytarish to‘g‘risidagi; - zararni, shu jumladan boylik orttirgan shaxsning insofsizlik bilan qilgan xatti- harakatlari tufayli yetkazilgan zararni qoplash to‘g‘risidagi talablarga nisbatan qo‘llanilishi lozim. Agar qo‘shningiz sizdan olgan pullarni olganligini tan olsa yoki pul olganligini tasdiqlovchi dalillar mavjud bo‘lgan holda belgilangan muddat ichida sizga avtomashina olib bermagan bo‘lsa, avtomashina olib berishdan hamda olgan 19 pullarni qaytarishdan bosh tortayotgan bo‘lsa, ushbu pullar qo‘shningiz tomonidan asossiz orttirilgan hisoblanadi.Bu shaxs yashash manzili bo‘yicha fuqarolik ishlari bo‘yicha tumanlararo sudiga qo‘shningizdan asossiz ravishda orttirilgan pullarni undirish to‘g‘risida da’vo arizasi bilan murojaat qilishingiz mumkin.Asossiz boylik orttirish natijasida yuzaga keladigan normalarni yanada rivojlantirishimiz va qonunlarga rioya qilishimiz zarur va muhimdir. 20 Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O'zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi 2.O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga sharh 3.Fuqarolik huquqi darslik 2-qism 4.Asossiz boylik orttirish deganda nima tushuniladi? Bahodir Isroilov.https://uza.uz/oz/posts/asossiz-boylik-orttirish-deganda-nima- tushuniladi-01-06-2020 5.https://aniq.uz/uz/yangiliklar/avtomashina-olib-beraman-deb-olingan-pullarni- qaytarish-uchun-qaysi-sudga-murojaat-qilish-kerak