ATANAQGULLILER SABZAVOT EKINLARINIŃ ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI GÚRES SHARALARI REJE: 1. Ovosh eginlerinde ushrawshı zıyankes nasekomalar. 2. Kartoshka zıyankesleriniń rawajlanıwı tarqalıwı hám keltiretugın zıyanı. 3. Guzgi sovkaniń rawajlanıwı tarqalıwı, keltiretugın zıyanı hám qarsı gúres sharaları. 4. Kapusta kúyesiniń rawajlanıwı tarqalıwı, keltiretugın zıyanı hám qarsı gúres sharaları. Ovosh eginleri zıyankesleri. Bul eginlerde 100 túrden artıq zıyankesler ushrap olardıń ayırımları barlıq ósimliklerdi jewshi nasekomalar. Top gulli eginlerge zıyankeslerden kapusta biti, kapusta kúyesi, aq gúbelek, qandalası top gúlli qadalalar hám ayrım basqa nasekomalardı kórsetip ótiw múmkin. Kapsuta biti (Brevicorgne bressical) Bul bit kapustanı, rediskini, túripti shalgam hám jáne basqa bir qatar top gullik -ósimliklerdi zıyanlaydı. Pisip jetilisken bitler w-w,t mm úlkenlikte, kúl reń jasıl reńde bolıp, denesi aqshıl mugor menen qaplangan. Onıń ayaqları, kuyrıgı hám murtshaları qara. Lichinkaları pisip jetilisiwge uqsas bolıp, mayda, birinshi jasında 0,ut mm úlkenlikte. Máyekleri 0,t mm átirapta jıltıraq qara uzınshaq túrde. Kapusta biti máyeklik lichinkalıq hám pisip jetilisken halda kapusta qaldıqları, topgulli-jabayı shóplerde qıslap qaladı. Erte báhárde kapusta biti dáslep topgulli-jabayı shóplerde rawajlanıp, ertedegi- kapusta may- iyun` aylarında kóship ótedi. Gúres sharaları. Agrotexnikalıq usıllar` Dalalardagı ósimlik qaldıqları dán tazalaw shuqır qılıp maydalaw jabayı shóplerdi joq etip barıw, báhárde dalanı jaqsılap egiwde tayarlaw hám basqalar. Ximiyalıq gúres sharaları` w,tF Ciraks - 0,qy l/ga tF sumi-alfa - 0,w l/ga q0F F`yuri - 0,q l/ga w0F fenoleriant - 0,e l/ga wtF ciperkil - 0,qy l/ga Topguller qandalası. (Euridema) áwladı. Bul qandala, áwladı wákillerinen e túri Ózbekstan sharayatında kóp ushıraydı. Bular kapusta qandalası, bezengen - hám kazachok qandalası. Bul qándelelerdiń reńi tınıq hám sırtı jıltır nasekomalar bolıp, qalqanları- úshmúyeshli túrde, murtshaları buwınlı, iyis beriwshi jońıshqanıń sırtında ashılıw tesikleri anıq emes. Topguller – qandalası pisip jetilisken nasekoma arasında ósimlik qaldıqları astında, tógilgen japıraqlardıń astında qıslap qaladı. Erte báhárde olar tirilip, topgullik jabayı shóplerge tarqalıp ketedi. Sol waqıtta rediska, tuxımlıq tuxım, kapusta nálshesi hám zıyanlanadı. Keyinirek olar qosılıp qw danadan t padada ortasha y0 máyek qoyadı. Máyekler t-qe kúnde, lichinkaları wt-yt kún átirapında rawajlanadı. Máwsim dawamında áwlad beriwshi anıq bolmay w-e dep kórsetiledi. Gúres sharaları. Nálshelerde erte egiw, olardı tógin beriw, suwgarıw hám qatar araların agrotexnikalıq ilajlar tiykarında islew arqalı zıyankeslerge shıdamlılıgı asadı. Topguller- jabayı shóplerdi joq etiw hám basqalar. Pıyaz páshshesi. (Delva entigua). Úlkenligi y-u mm bolgan, kúlreń sargısh páshshe. Qarın buwınınıń ortasında qaramtır tik sızıq - kesip ótken. Erkeklerinde kózleri jaqın, urgashılarında keń mańlay óz-ara uzaqlasıp jaylasqan. Máyekleri uzınshaq oval tárizli aq reńde, lichinkaları q0 mm ge shekem aq reńde, denesiniń aldıńgı shaqalarında qarab torayıp - baradı. Denesiniń arqa bóliminde qr mayda qılshası bar. otirik - shıbını u0 mm átirapta qızıl qońır reńde. Pıyaz shıbınım otrik - pillesi topıraqta q0-w0 sm shuqırlıqta qıslap qaladı. Páshshelerdiń ushıwı aprel` aylarında gúzetiledi. Bul páshsheler texde juplasıp máyeklerin t-qw den ibarat bolgan podalar halında topıraq keseksheleri arasına, yaki piyaz bası - topıraqtan shıgıp turgan buwınına qoyadı. Máyek qoyılgannan et-w0 kún ótip lichinkalar shıgadı hám olar piyaz bası - ishine tesip kiredi. Lichinkalar et-w0 kún rawajlanadı. Olar piyaz bası -ishki buwının jep qoyadı. Erjetken lichinkalar topıraqqa túsip sol jerde gúzeshege aylanadı. Gúzesheden w-e hápte ekinshi buwın páshsheleri ushıp shıgadı. Bul nasekomalar w-e buwında rawajlanadı. Gúres sharaları. Agrotexnikalıq usıllar. Pıyazdıń tuxımın yamasa piyaz bası -erte múddetlerde egiw, hasıl jıynalgannan soń ósimlik qaldıqların tezde tazalap taslaw. Shuqır qılıp aydaw. Piyaz bası- egiwde tazalap zıyanlanganlıgın ajratıp tez joq etiw. Túr-Záń kenesi - Aculops lycopersici Massee. Gruppa - keneler gruppası. Záń kenesi pomidor, kartoshka hám yuaqlajandı kúshli zıyanlaydı. Zıyanlangan ósimliklerdiń japıragı, shaqası, paqalı, qarayıp quwraydı. Kene tiykarınan, ıssıxanalarda qıslap shıgadı. Qolay sharayat tuwılsa, jıl boyı rawajlanadı. Ashıq maydandagı eginlerge nál menen ótip qaladı. Temperatura wu-wi0 C, ıgallıq e0r0F bolganda kene jaqsı rawajlanadı. Bunday sharayatta y kúnde bir áwlad rawajlanadı. Bir urgashı kene t0 ge shekem máyek qoyadı hám r0 kúnnen artıq jasaydı. Záń kenesine qarsı integraciyalıq gúreste eń áweli aldın alıw usılları ámelge asırıw kerek. Bunda ıssıxana hám parniklerge egin egiwden aldın topıraqtı ximiyalıq preparatlar menen zıyansızlandırıw kerek. Ósimlikler zıyanlanıp baslagannan keyin qırıwshı ximiyalıq zatlardı qollaw usınıs etiledi. Kapusta kúyesiniń tarqalıwı` Ǵárezsiz mámleketler awqamlıq ellerinde, shetki arqada, alıs batıs, zakapvkaz`eda orta aziya Respublikalarında Túrkmenistan, Ózbekistan, Tájikstanda ushıraydı. Aynıqsa Ózbekistan hám Qaraqalpaqstanda keń tarqalgan. Qaraqalpaqstannıń suwgarıw zonalarında, togaylarda, sahra zonalarında ushıraydı. Sahra zonalarında tiykarınan erte báhárde efemer hám efemeriodlardıń gúllew hám vegetaciya dáwirinde uıshraydı. Gúbeleklerdiń ómir dárejesi. Gúbelekler tiykarınan kún awa baslaganda, kúndizgi ıssılıq páseygennen keyin usha baslaydı. Qarańgı túskennen keyin ushıw massalıq tús aladı hám tańga shekem dawam etedi. Kúndizgi waqıtların gúbelekler azıq awqatlıq ósimliklerdiń japıraqlarında ótkizedi, ayrım waqıtlarda gúbeleklerdiń kúndiz kúni ushıwı hám gúzetiledi. Bunı sol nárse menen tekseriw múmkin, bul jagday gúbeleklerdiń massalıq kóbeyiwi dáwirinde yamasa azıq-awqatlıq ósimliklerdi jaqpay qalganda kelip shıgadı. Sonday-aq gúbelekler óz máyeklerin japıraqtıń tomengi bólimine qoyadılar. Máyeklerdi shashıp taslaw jolı menen yamasa shınjır sıyaqlı qoyıladı. Bunnan nátiyje kóbinese ósimliktiń tomengi yaruslarına beriledi. Tomengi yaruslarda pútin qoyılgan máyeklerdiń tw,r procentinen ue,w procentine shekem gúzetiledi. Gúbelekler ómiriniń uzınlıgı t-u kún. Máwsimniń qanday keliwine baylanıslı, gúbelektiń máyek qoyıw waqtı maksimal esapta qre de. Gúbelekler rawajlangan jınısıy produkt penen payda boladı. Máyek qoyıw ushın erjetken fazasında azıqlanıw shárt emes. Biraq suw, qant siropı menen azıqlanganda gúbeleklerdiń ómiri uzayadı. Kapusta kúyesiniń azıqlanıwı ele jaqsı úyrenilmegen. Stepanov (qoyq) uqıplılıgı gúlli ósimlikleriniń ósiwine baylanıslı. Biz tamanımızda bul máseleni anıqlaw ushın kapusta kúyesi gúbelekleri hár qıylı ósimlikler nektarları menen bagıladı. Qoyılgan máyeklerdiń eń kóp sanı pastux sumkası menen azıqlanganda anıqlandı. Eń kem mugdar bolsa petrushka gúli menen azıqlanganda. Gúbeleklerdiń jasaw ómiri uzayganlıgı pastux sumkası gúli menen azıqlanganda júz berdi, eń qısqa waqtı bolsa petrushka hám ukrop penen azıqlanganda boldı. (Bul esapqa suwsız hám ósimliksiz qılıngan qadagalaw kirmeydi) Usı tájiriybeler waqtında anıqlanıwına eń kóp máyek qoyıw mugdarı w-e kúnlerge tuwrı keledi eken. Qurtlardıń rawajlanıwı. Kapusta kúyesi qurtları gúlli ósimliklerdi zıyanlandırıwshı mogofoch esaplanadı. Qaraqalpaqstanda qurtlar redis, redka, reps, pastux sumkası gúzetilgen. Túrkmenistanda kapusta kúyesi qurtı mol`kolomoy hám vnemchetik voidni zıyanlaydı. (D.Tokchaev, V.Daricheva hám basqalar. qoyu). Orta Aziyada kapusta kúyesi, kapusta, repa, bryukva, turneps hám red`kanı zıyanlaydı. (Arnol`d hám bas. qorr). Ulıwma aytqanda zıyankesler sıpatında qouy jıldan baslap tanıs (Saxarov qory) máyekten endi shıgatugın qurtlar sol kúni-aq japıraqtıń mazalı jayların kemire baslaydı. Olar uzınlıgı e mm bolgan jollar-minalar qaldıradı. Japıraqlar ishinde, minalarda qurtlar q-w kún azıqlanadı. Sonnan keyin birinchi lin`ka, yamasa japıraqlar ishinde q áwladtıń rawajlanıwı baslanadı. Ekinshi jaqtan keyin qurtlar ashıq jasaw tárizine ótediler. Olar japıraqtıń myakotini jep tawsadı. Bir kúnde w-e jas qurtlar japıraq plastinkasınıń u-q0 mmw ın jep tawsadı. :lken jastagı qurtlardıń zıyanı qt-ww mmw qa jetedi. Japıraq ústi maydanınıń ulıwma úlkenligi zıyan mugdarı onsha úlken emes. Biraq kapusta kúyesi qurtınıń zıyanı mugdarı sonda, ol kapustanı mutofka fazasında ósiw nátiyjesin zıyanlaydı. Qurtlardıń sol sıyaqlı zıyanı nátiyjesinde rawajlanadı. Bulardan mayda shanshqılar payda boladı. Mutovka fazasında jábirlengen kapusta óziniń tovar qábiliyetin jogaltadı. Ashınarlısı sonda kapusta kúyesi qurtınıń zıyanı aradan bir qancha waqıt ótkennen soń qorgaw sharaları paydasız bolıp qalgannan keyin bilinedi. Kapusta maydanında da iyun` ayınıń aqırında ósimlik mutovka fazasında waqtında tekserip kórilgende q ósimlikke q,i ekz. dan aspaydı. Avgust ayınıń basında bolsa w0F ten kóbirek ósimlikler kachan ormaganlıgı málim boldı. Juwmaqlap aytqanda kapustanıń osiwiniń eń qáwipli dáwiri bul mutofka fazası. Sonıń ushın hátte eń kem mugdardagı qurtlar anıqlanganda da dárhal profilaktik-qorgaw sharaların kóriw zárúr. Erte hám kesh kapustalardıń rawajlanıwına salıstırganda, kesh egiliwshi kapusta tezrek hám kóbirek zıyanlanadı. Bul jaz ayındagı papulyaciya tıgızlıgınıń kesh kapustalar joqarı bolıwı menen esaplanadı. Zıyanlangan kapustalar ortasha mugdarda mutovka fazasında wr F payda etedi. Erte egiletugın kapustada bolsa bul kórsetkish yFten aspagan. Qurtlar tiykarınan sırtqı japıraqlardı kemiredi. Ayrım jagdayda bolsa ishki japıraqlardı da kemiriwi múmkin. İshki japıraqlardı kemirgende qurtlardıń kachanga zıyan jetkiziwi anıqlangan. Olar kochan ishine q,0 sm ge shekem kemirip barıwı múmkin, kochan ishinde qurtlar azıqlanganda, olar kochanlardı eksperiment penen kirlendiredi, sonnan keyin kochan saqlanıw waqtında shiriy baslaydı hám óziniń óniminiń sıpatın joytadı. Tazalanganda ónim óz awırlıgın joytadı. Tazalanganda kapustanıń w-r qabatın alıp taslawga tuwrı keledi. Bunnan joytılgan awırlıq bir kapustanıń q0 ayrım waqıtları bolsa w0 F ke tuwrı keledi. Sonday qılıp kapusta kúyesi kapustaga mutovka fazasında aynıqsa úlken zıyan jetkizedi. Pútin vegetaciya dáwirinde payda bola baslagan kochanlarga keri tásir etedi. Kapusta kúyesinıń biologiyasın qorgaw usılların payda etiwdi kózde tutıw kerek. Kapusta menen birge kapusta kúyesi basqa gúlli yisli ósimliklerin de zıyanlaydı. Zıyanlanıw dárejesi kapusta menen birdey boladı. Qurtlar máyekten shıga baslagannan keyin japıraq shiresin jep boladı, óskennen keyin bolsa japıraqta teshiksheler payda qıladı. Quwırshaqlanıw awqatlangan jayda ósimliktiń joqarı yamasa tómengi tamanınan payda boladı` laboratoriya sharayatında quwırshaqlanıw sadkanıń diywallarında, shiyshe ıdıslarda júz beredi. Bazıbir fazalardıń pútin cikliniń rawajlanıw áwladları. Bul máseleni sheshiw ushın laboratoriya jagdayında jumıs alıp barıldı. Tábiyat ortalıgında uslangan gúbelekler sadkada saqlanadı. (Analıq hám atalıq). Bunda olardıń rawajlanıwı gúzetiledi, gúbeleklerdiń usha baslaganınan baslap tap ómiriniń máyek qoyıwı baslanıw waqtı iyuldiń birinshi kúninen avgust ayınıń aqırınıń úshinshi kúnine tuwrı keldi. Enkubaciya waqtı ortasha esap penen g-ó kún dawam etti. Qurtlardıń rawajlanıwı kúnniń uzınlıgı ortasha jeti kúndi payda etti. Quwırshaqlar úsh kúnde rawajlanadı. Kapusta kúyesi generaciyasınıń pútin bir ciklı á0-áh kúndi payda etti, hámmesi bolıp gúzetiw waqtında jeti áwlad esapqa alındı. Qaraqalpaqstan sharayatında kapusta kúyesi hawa rayınıń ózgeriwine qarap h-á0 áwlad qaldıradı. Kojanchikov V.İ. á9úá –jıldıń pikirinshe kapusta kúyesiniń rawajlanıwınıń termikalıq parogi áńo S qa pútinley rawajlanıwı ushın effektiv temperaturanıń summası áh0o S qa teń. á. Gúbelekler usha baslawı – máyek qoyıwı. g. máyek qoyıw – qurt shıgarıwı. q. Qurt shıgıwı, quwırshaqlanıwı. ń. Quwırshaqlanıw, gúbeleklerdiń usha baslawı: Gúzlik sovkanıń tarqalıw ózgeshelikleri. Gúzlik sovkanıń geografiyalıq tarqalıwı júdá keń maydandı iyeleydi. Ol barlıq zonalardı Rossiyanıń arqa hám qara topıraqlı emes, togaylı dala hám dalaların, Arqa Povolj`e, Oraylıq Orta Aziya, Qazaqstan hám Shıgıs Sibirdi óz ishine aladı. Nátiyjeli temperatura jıynagına baylanıslı gúzlik sovka arqa arealda bir áwlad, al qublada e-r áwlad beredi. Gúzlik sovkanıń bir áwlad beretugın túslik shegarasındagı rayonlarda iyul`dagı ortasha temperatura w0oS átirapında bolıp, bugan Jitomir, Gomel`, Tula, Rozan , Kazan` territoriyaları kiredi. Bul Arqa shıgıslarda gúzlik sovka tiykargı eginlerden` gúzlik dánlilerge, az mugdarda kartofel` hám baw-baqshalardan-kapusta egisliklerin zıyanlaydı. Oraylıq qara topıraqlı emes Povolj`e, Ukraina, Moldova, Arqa Kavkaz oblastlarında eki áwlad beredi. Birinshi áwladtıń qurtları mákke, tarı, qant láblebisi, tabak h.t.b, al ekinshi áwladı gúzlik, baw-baqsha hám palız eginlerin zıyanlaydı. Gúzlik sovkanıń úsh áwlad beretugın zonaları Ukrainanıń dala bólegi, Kavkaz aldı rayonları hám Oraylıq Aziya esaplanadı (Pospelov, qoyo~ qoio~ Adılov, qoiq). Gúzlik sovka júdá qáwipli zıyankes bolıp, kóplegen mádeniy ósimliklerdi jaraqatlaydı. Ósimliklerge tiykarınan qurtı zıyan tiygizedi. Gúzlik sovkanıń qurtı kóp zıyan tiygizedi. !sirese birinshi áwladınıń qurtları mákke, gawasha, temeki, qant láblebisi, kapusta, geshir h.t.b. eginlerge kúshli zıyanın tiygizedi. Túslik Tájikstanda gúzlik sovkanıń tolıq tórt áwladı rawajlanadı. Birinshi áwladınıń qurtları gawashanı, ekinshisi-baw-baqsha hám aralıq eginlerdi, úshinshi-baw-baqsha eginleri hám jońıshqanı, tórtinshi áwladı láblebi hám kapustanıń gúzlik egisliklerin jaraqatlaydı. Kóp zıyanlı zıyankes esabında gúzlik sovka qurtlarınıń rawajlanıwı ushın jaramlı hám jaramsız ósimliklerdi ayırıwga boladı. Qurtlardıń rawajlanıwı hám úlken jasqa ótiwi menen olardıń azıqlıq ósimliklerdi tańlawı artadı. Qurtlar rawajlanıwı dawamında azıqlıq eginlerdi tańlawı fiziologiyalıq qásiyeti esaplanadı. Kóplegen kóp zıyanlı zıyankeslerdey sovkalar ushın qolaylı azıq eki úyli ósimlikler esaplanadı. Gúzlik sovka qurtlaı qyo ósimlik túri menen azıqlanıwı múmkin. Eń kóp zıyan tiygizetugın eginlerden qant hám jem láblebisi, gawasha, aygabagar, kenep, gúnji, temeki, kartofel`, piyaz, geshir, kapusta, tomat, baw-baqsha, gúzlik dánliler, mákke, tarı esaplanadı. Gúzlik rayonlarda awıl xojalıq eginelerinen basqa júzimgershilikke hám may egisligine zıyan tiygizedi. Sonday-aq pitomniklerdegi agashlı parodalarga zıyan tiygiziwi múmkin. Gúzlik sovkanıń morfologiyalıq ózgeshelikleri Gúzlik sovka óziniń rawajlanıw dáwirinde gúbelek, máyek, qurt hám quwırshaq fazaların ótedi. Gúbelegi qanatların jayganda uzınlıgı e-t-rt mm. Aldıńgı qanatlarınıń reńi quba yamasa sargısh-surdan qaraltım-surga shekem ózgeredi. Atalıq gúbeleklerdiń artqı qanatları aq analıqlarda aqshıl-sur reńli bolıp, qırları toygın qara bolıp keledi. Aldıńgı qanatlarında xarakterli daqshav hám jolaq sızıqlı súwretleri bar qanatlarındagı kózge túsetugın sırtqa qaray iymeygen kesesine eki túp jolaq sızıq hám úsh daqshası bar~ dóńgelek, qanatlardıń aldıńgı qırlarına jaqın jaylasqan, múyish tárizli, dóńgelek daqshadan keyin jaylasqan hám búyrek tárizli. Barlıq úsh daqsha jińishke qara sızıq penen oralgan. Murtshaları analıqta qıl tiken tárizli, atalıq gúbelekte toraq tárizli boladı (w-súwret). Aprel`-may oylarında gúbelekler ushıp shıqqannan keyin ósimliklerge, siyrek topıraq bóleksheleriniń arasına hám ósimlik qaldıqlarına máyek saladı. Bir analıq gúbelektiń máyek salıwshılıgı birneshe júzden qt00-qi00 máyek saladı. Qaraqalpaqstan jagdayında tolıq azıqlangan qurtlardan ushıp shıqqan gúbelekler ortasha tut-u0r máyek, azıqlanıwı úziliske túskende ortasha roy máyek salgan. Máyeklerdiń rawajlanıwı r-t kún dawam etedi. Máyegi yarım shar tárizli, tómen qaray juwanıp ketedi, diamteri 0,t-0,y mm, biyikligi 0,et-0,tt mm, máyektiń tómengi betinen rt-ri qabırgalı jolaqshalar tarqlgan. Máyeginiń reńi sútli aqtan, eki-úsh kúnnen soń qońırlanıp baslaydı, al qurt shıgardan aldın tolıq qarayadı. Qurtı Máyekten shıqqanda ashıq reńli bası, kókirek hám artqı qalqanları qara reńldi. Keyingi ósiw dáwirinde denesi jer-sur reńge ózgerip, arqasında qaraltım jolaqlar, qaptal táreplerinde eki ashıq reńler payda boladı. Qurtlar altı jasqa shıqqansha bes márte túneydi. Altınshı jasqa shıqqanda qurtlar jaltır túske enedi. Jas qurtlardıń arqa qaptalında qara jolaqları bolıp, sargısh-jasıl reńde boladı. Olar qarańgı orınlarda jasırınıp, jerge tóselip ósken ósimlik japıraqları menen azıqlanadı. Jas qurtlar kópshilik waqtın topıraqta yamasa jer betinde topıraq bóleksheleri arasında ótkeredi. :lken jastagı qurtlar maylı, jaltıragan bolıp, olardıń bas bólimi aqshıl boladı. Olardıń hár qıylı jasta ekenligin anıqlawshı belgileri denesiniń uzınlıgı, basınıń kólemi hám qarın ayaqlarınıń sanı esaplanadı. :lken jastagı qurtlar topıraqta jasaydı. Topıraq betine tek keshki waqıtları hám túnde shıgadı. Ósimliklerdiń jer astı hám siyrek jer ústi bólimleri menen azıqlanadı. Qurtlar sırtqı tásirlerden dóńgelengen halda qorganadı hám az waqıtqa shekem háreketsiz qaladı. Qaraqalpaqstan jagdayında jazda qurtlardıń rawajlanıwı wy-ee kúnge sozıladı. Gúzlik sovkanıń birinshi (báhárgi) hám úshinshi (gúzgi) áwladlarınıń sanı júdá kóp boladı. Jazgı rawajlanıwı qurtlar sanınıń az bolıwı menen xarakterlenedi.