ATMOSFERA UYURMALARI. SIKLON VA ANTISIKLON Atmosferadagi eng notinch sohalar hisoblangan havo massalarining chegaralarida ko’pincha katta uyurmalar vujudga keladi. Bu uyurmalar bizdagi ob- havoning tinmay o’zgarib turishiga sabab bo’ladi. Endi ana shu atmosfera uyurmalari - siklon va antisiklonlar bilan tanishib o’taylik. Siklon. Agar turli zichlikka ega bo’lgan sovuq va iliq havo massalari front bo’ylab qarama-qarshi tomonga surilsa, front chizig’i egiladi va unda atmosfera to’lqinlari hosil bo’ladi. Bunda iliq havo sovuq havo ustiga chiqa boshlaydi. Sovuq havo esa iliq havo ostiga kira boshlaydi. Natijada doiraviy havo harakati -uyurma hosil bo’ladi. Bunday uyurma markazida iliq va sovuq frontning bir qismi joylashgan bo’ladi. Havo bosimi markazida minimal qiymatiga ega bo’lib, chekkasiga qarab ortib boradigan uyurmaga siklon («siklon» - doiraviy) deyiladi (46-rasm). Siklonlar Siklonning markazida havo bosimi past bo’lganligi uchun uning chekkalaridagi havo to’ppa-to’g’ri uning markaziga qarab intilishi kerak edi. Lekin Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi tufayli vujudga keluvchi kuch ta’sirida shimoliy yarim sharda harakatlanuvchi hamma jismlar o’ngga buriladi. Bunga misol qilib, daryolarning o’ng qirg’oqlarining shu sababga ko’ra ko’proq yuvilib ketishi, temiryo’llarning o’ng tomondagi relslarining tezroq yeyilib siyqalanishini keltirish mumkin. Xuddi shunday hodisa siklonda ham ro’y beradi, ya’ni shamol o’ngga buriladi. Natijada, siklon markaziga yo’nalgan havo markaz tevaragida soat millariga qarshi yo’nalishda aylanuvchi uyurmalarni hosil qiladi. Siklon diametrining kattaligi har xil bo’ladi. Ba’zan siklon diametri bor-yo’g’i bir necha yuz kilometr bo’lsa, ba’zan 4000 - 5000 km keladigan maydonni - butun bir materikni egallashi mumkin (47-rasm). 47-rasm. 2004-yil 26-martda kuzatilgan janubiy Atlantikadagi Katarina sikloni. O’rta Osiyoga keladigan janubiy Kaspiy va Murg’ob siklonlari Yevropaga, jumladan, Rossiyaning Yevropa qismiga janubdan va janubi g’arbdan kelayotgan siklonlardan diametrining kichikligi, jadallik darajasining pastligi bilan ajralib turadi. Siklonda iliq va sovuq front bo’lganligi sababli uning hamma joyida bir xil bulutlar paydo bo’lmaydi. Sovuq front iliq frontdan tezroq harakat qilishi sababli ikki front oralig’idagi siklonning iliq havo egallagan sektori asta- sekin toraya boradi. Nihoyat siklonning sovuq hamda iliq frontlari bir-biriga qo’sxilib ketadi, ya’ni okklyuziya fronti hosil bo’ladi. Siklonlar havo massalari chegarasida qayta-qayta hosil bo’ladi. Bir siklon so’nayotganda ikkinchi siklon yaxshi rivoj-langan, uchinchi siklon esa vujudga kela boshlagan bo’ladi. Sik-lon-lar 5 - 6 kun yashaydilar va shu vaqt ichida g’oyat katta ma-sofani bosib o’ta oladilar. Siklon bizga yaqinlashganda, bosim pasaya boradi, shamol kuchayadi. Oldin bizga siklonning iliq fronti yaqinlashgani uchun bulutlar paydo bo’ladi, ayrim paytlari yomg’ir yog’a boshlaydi. Iliq front, ya’ni keyin siklon-ning iliq sektori keladi, harorat ko’tariladi, bosimning pasayishi deyarli to’xtaydi. Siklonning sovuq fronti yaqinlashganda esa baland paxta xirmonlariga o’xshash yomg’irli to’p-to’p bulutlar hosil bo’ladi va kuchli yog’in yog’a boshlaydi. Harorat keskin pasayib, bosim orta boradi. Siklonning turli sektorida ob-havo har xil bo’ladi. Siklonlar bizga ko’pincha yog’inli ob- havoni olib keladi. Siklonlar bizning hududimizga ko’pincha janubi-g’arbdan, kamroq g’arbdan keladi. O’rta Osiyoda yirik siklonlar kamdan-kam uchraydi. Siklon olib keladigan shamollar kuchli bo’lsa ham, uncha zarar yetkazmaydi. Shuni ham aytib o’tish kerakki, kuzatiladigan siklonlarning 57% i O’rta Osiyo hududidan o’tadi, 37% i esa shu yerda tashkil topadi va bor-yo’g’i 6% i tarqalib ketadi . O’rta Osiyoda kuzatiladigan siklonlarning o’rtacha yillik tezligi soatiga 31 km (10 yillik kuzatish natijasiga asosan) ga teng. Ayrim vaqtlarda siklonlarning tezligi soatiga 70 - 80 km ham bo’ladi. Antisiklon. Markazida havo bosimi maksimal qiymatga ega bo’lib, chekkasiga qarab asta-sekin kamayib boradigan uyurmaga antisiklon deyiladi. Shuning uchun ham havo uyurma markazidan chetga qarab harakat qiladi. Uning o’rnini yuqoriroq qatlamdagi havo massasi egallay boshlaydi. Havo pastga tushganda qisiladi va buning natijasida isiydi, undagi bulutlar asta-sekin tarqaladi. Shuning uchun ham antisiklonlar bizning hududimizdan o’tayotganda yozda ochiq va issiq, qishda esa sovuq havoni olib keladi. O’rta Osiyo hududida kuzatiladigan antisiklonlarning 70% i shu hududdan o’tib ketadi, 22% i shu yerda tashkil topadi va bor-yo’g’i 8% i shu hudud ustida yo’qolib ketadi .