Atmosfera yog‘inlari gidrokimyosi
Ma’lumki, er usti va er osti suvlari hosil bo‘lishining asosiy manbayi
atmosfera yog‘inlaridir. Ushbu mavzu atmosfera yog‘inlari kimyoviy tarkibining
shakllanish bosqichlarini hamda ularga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish
masalalariga bag‘ishlangan.
Reja:
1. Er atmosfera havosi va uning kimyoviy tarkibi;
2. Atmosfera yog‘inlarini kimyoviy tarkibi bo‘yicha guruhlash;
3. Atmosfera yog‘inlari kimyoviy tarkibining shakllanish bosqichlari;
4. Atmosfera yog‘inlarining kimyoviy tarkibiga ta’sir etuvchi omillar.
Ma’lumki, Er atmosferasi havosi gazsimon moddalardan tarkib topgan
bo‘lib. Uning tarkibida massasi bo‘yicha azot (N) 78 % ni, kislorod (O2) 20,95 %
ni, argon 0,93 % ni (Ar), uglerod ikki oksidi (CO2) 0,03 % ni tashkil etadi.
Ulardan tashqari atmosfera tarkibida vodorod (H), neon (Ne), geliy (He), kripton
(Kr), ksenon (Xe), radon (Rn), changlar va suv bug‘lari ham ishtirok etadi.
Atmosferadagi suv bug‘larining miqdori havo harorati bilan chambarchas
bog‘liqdir. Masalan, havo harorati +30 0S ga teng bo‘lganda, undagi suv
bug‘larining miqdori 30 g/m3 gacha bo‘ladi. Havo harorati pasaya borishi bilan
undagi suv bug‘larining miqdori ham kamaya boradi. Jumladan, +10 0S haroratda
havodagi suv bug‘lari miqdori 8 g/m3 atrofida bo‘lsa, 30 0S da esa 0,3 g/m3 gacha
kamayadi.
Ta’kidlash lozimki, er usti va er osti suvlari kimyoviy tarkibi
shakllanishining birinchi bosqichi atmosferada kechadi. Hozirgi kunda
atmosferadagi suvlarning kimyoviy tarkibi tabiatdagi barcha suvlar orasida eng
kam o‘rganilgan hisoblanadi. Ayni paytda ular kimyoviy tarkibining makon va
zamonda tez o‘zgaruvchanligi bilan ajralib turadi.
Atmosfera yog‘inlarining minerallashuv darajasi er usti va er osti
suvlarinikidan kichik bo‘ladi. Ayni paytda ular turli geografik kengliklarda turlicha
qiymatlarda kuzatiladi. Masalan, Osiyo qit’asining shimolida atmosfera
yog‘inlarining o‘rtacha minerallashuv darajasi 10 mg/l bo‘lsa, uning janubiga qarab
30 mg/l gacha, janubiy rayonlarida esa 60 mg/l gacha ortadi. Ushbu hududlarning
cho‘l va yarim cho‘l rayonlarida esa undan ham yuqori bo‘ladi. Lekin, barcha
holatlarda ham atmosfera yog‘inlarining minerallashuv darajasi aynan shu
hududlardagi daryolar suvining minerallashuvidan kichik bo‘ladi .
Kuzatish ma’lumotlarining tahliliga ko‘ra, atmosfera yog‘inlari er usti va er
osti suvlaridan nafaqat minerallashuv darajasi bilan, balki tarkibidagi ionlar va
organik moddalar miqdori bilan ham keskin farq qiladi. Jumladan, atmosfera
yog‘inlari tarkibida SO4
2- ionlari miqdori ko‘p bo‘ladi. SHuningdek, asosiy
anionlar orasida SO4
2- > HCO3
- > Cl- munosabat mavjud bo‘ladi.
Evroosiyo materigiga yog‘adigan atmosfera yog‘inlarining kimyoviy
tarkibini A.A.Matveev, O.I.Bashmakov va boshqa olimlar o‘rganganlar. Ular
atmosfera yog‘inlarini tarkibidagi ionlar miqdorining ustuvorligiga bog‘liq holda
quyidagi 6 ta guruhga ajratganlar:
1) xlorli - natriyli (Cl- , Na+);
2) sulfatli - natriyli (SO4
2- , Na+);
3) sulfatli - kalsiyli (SO4
2- , Ca2+ );
4) sulfatli - girokarbonatli - kalsiyli (SO4
2-, HCO3
- , Ca2+ );
5) gidrokarbonatli - kalsiyli (HCO3
- , Ca2+ );
6) gidrokarbonatli - natriyli (HCO3
- , Na+).
Birinchi guruhga mansub bo‘lgan atmosfera yog‘inlari Qora dengiz
sohillarida va SHarqiy evropaning shimoliy qismlarida yog‘adi. Ikkinchi, ya’ni
sulfatli - natriyli (SO4
2- , Na+) atmosfera yog‘inlari esa Osiyo qit’asining shimoliy
va shimoliy-sharqiy hududlari uchun xosdir. Osiyoning markaziy rayonlarida esa
uchinchi guruhga, uning janubi va SHimoliy Kavkazda to‘rtinchi guruhga tegishli
yog‘inlar yog‘adi. Kavkazning tog‘li qismida beshinchi guruhga, Kaspiy dengizi
va Qora dengizbo‘yi hududlariga yog‘adigan yog‘inlar oltinchi guruhga to‘g‘ri
keladi.
