ATMOSFERANING NAMDORLIGI

Time

Yuklangan vaqt

2025-11-08

Downloads

Yuklab olishlar soni

0

Pages

Sahifalar soni

8

File size

Fayl hajmi

490,2 KB

Sotib olish Sotib olish (4900so'm)

ATMOSFERANING NAMDORLIGI Atmosferaning namdorligi namlik aylanishining muhim xarakteristikasi bo’lib, bug’lanish, bulutlilik, tumanlar va yog’inlar kabi iqlimiy xarakteristikalarning vaqt va fazo bo’yicha taqsimlanishi unga bog’liq. Havo vertikal ustuning namdorligi suv hosil qilgan qatlamning mm da o’lchangan qalinligida o’lchanadi (mm). Yetarlicha katta aniqlik bilan suvning asosiy miqdori atmosferaning quyi 7-8 km li qatlamida joylashgan, deb hisoblash mumkin. Namdorlikning geografik taqsimoti 1-rasmda keltirilgan. Umuman, Yer shari bo’yicha namdorlikning taqsimoti zonal xarakterga ega. Yer sharining ekvatorial va ekvatorga yaqin mintaqalarida namdorlikning eng katta qiymatlari kuzatiladi. Tinch okeanining g’arbiy qismi, Amazonka daryosi havzasi, ekvatorial Afrika, Janubi-SHarqiy Osiyoning ekvatorial va tropik mussonlar zonasida namdorlik 45-50 mm gacha yetadi. Quyi kengliklarda okeanlar va quruqliklarning namdorliklari katta farq qilmaydi. 1-rasm. 0-7 km li atmosfera qatlamining o’rtacha yillik namdorligi (mm) Logotip
ATMOSFERANING NAMDORLIGI Atmosferaning namdorligi namlik aylanishining muhim xarakteristikasi bo’lib, bug’lanish, bulutlilik, tumanlar va yog’inlar kabi iqlimiy xarakteristikalarning vaqt va fazo bo’yicha taqsimlanishi unga bog’liq. Havo vertikal ustuning namdorligi suv hosil qilgan qatlamning mm da o’lchangan qalinligida o’lchanadi (mm). Yetarlicha katta aniqlik bilan suvning asosiy miqdori atmosferaning quyi 7-8 km li qatlamida joylashgan, deb hisoblash mumkin. Namdorlikning geografik taqsimoti 1-rasmda keltirilgan. Umuman, Yer shari bo’yicha namdorlikning taqsimoti zonal xarakterga ega. Yer sharining ekvatorial va ekvatorga yaqin mintaqalarida namdorlikning eng katta qiymatlari kuzatiladi. Tinch okeanining g’arbiy qismi, Amazonka daryosi havzasi, ekvatorial Afrika, Janubi-SHarqiy Osiyoning ekvatorial va tropik mussonlar zonasida namdorlik 45-50 mm gacha yetadi. Quyi kengliklarda okeanlar va quruqliklarning namdorliklari katta farq qilmaydi. 1-rasm. 0-7 km li atmosfera qatlamining o’rtacha yillik namdorligi (mm)
Yuqori kengliklar tomon atmosfera namdorligi kamayib, qutb hududlarida minimumga erishadi. Grenlandiyada u 2 mm, Antarktidada 0,5 mm gacha pasayadi. Subtropik antitsiklonlarning ta’sir zonasida, ayniqsa quruqliklar ustida, namdorlikning kichik qiymatlari kuzatiladi. Masalan, SHimoliy va Janubiy Afrikadagi tropik sahrolarda (Sahroi Kabir, Kalaxara) namdorlik 15 mm dan ortmaydi. O’rta Osiyodagi subtropik sahrolarda u yanada kichik va 5-5,5 mm ni tashkil etadi. Arktika, Antarktida muzliklari va sahro hududlaridagi namdorlik minimumlari bu yerlarda bug’lanishning kamligiga bog’liq. Iliq va sovuq dengiz oqimlari, shuningdek yirik tog’ tizmalari ustida namdorlikning zonal taqsimotidan sezilarli chetlanishlar kuzatiladi. Tog’ yonbag’irlarining shamolga qaragan tomonida okeandan kelayotgan namlik ushlanib qolib, yomg’ir ko’rinishida yog’adi va namdorlikni orttiradi. SHamolga teskari yonbag’irlarda havo namdorligi kamayadi. Ikkala yarimsharlarda okeanlar ustidagi namdorlik quruqliklar ustidagi namdorlikka nisbatan yuqoriroq. Biroq, yozda, quruqliklarda bug’lanishning ortishi bilan (sahro landshaftlaridan tashqari) namdorlik okeanlardagiga nisbatan kattaroq bo’lishi mumkin. Ekvatorga yaqin zonalardan tashqari, barcha kengliklar uchun namdorlikning mavsumiy farqlari xarakterli. O’rta kengliklardagi quruqlik hududlarida va ekvatorial mussonlar hududida ular eng kuchli ifodalangan bo’ladi. O’rta Osiyoda yozda namdorlik 15-18 mm dan (sahrolarda) 28-30 mm gacha (vohalarda) o’zgaradi. Qishda u tahminan 1,5-2,0 marotaba kamayadi. Umuman Yer shari uchun atmosferaning o’rtacha namdorligi 25,3 mm ga teng. SHunday qilib, atmosfera namligining tez almashishini hisobiga (har 8,1 sutkada) atmosfera yirik bevosita suv resurslariga ega. Bu resurslar daryolar va vohalar hamda boshqa chuchuk suv havzalaridagi barcha suv zahiralaridan ko’p marotaba katta. Bug’lanish va bug’lanuvchanlik Bug’lanuvchanlik deb, namlik zahirasi bilan cheklanmagan, mumkin bo’lgan maksimal bug’lanishga aytilishini eslatib o’tamiz. Suv havzasi yoki ortiqcha namlangan tuproq yuzasidan bug’lanish kattaligi bug’lanuvchanlik kattaligiga mos keladi. Logotip
Yuqori kengliklar tomon atmosfera namdorligi kamayib, qutb hududlarida minimumga erishadi. Grenlandiyada u 2 mm, Antarktidada 0,5 mm gacha pasayadi. Subtropik antitsiklonlarning ta’sir zonasida, ayniqsa quruqliklar ustida, namdorlikning kichik qiymatlari kuzatiladi. Masalan, SHimoliy va Janubiy Afrikadagi tropik sahrolarda (Sahroi Kabir, Kalaxara) namdorlik 15 mm dan ortmaydi. O’rta Osiyodagi subtropik sahrolarda u yanada kichik va 5-5,5 mm ni tashkil etadi. Arktika, Antarktida muzliklari va sahro hududlaridagi namdorlik minimumlari bu yerlarda bug’lanishning kamligiga bog’liq. Iliq va sovuq dengiz oqimlari, shuningdek yirik tog’ tizmalari ustida namdorlikning zonal taqsimotidan sezilarli chetlanishlar kuzatiladi. Tog’ yonbag’irlarining shamolga qaragan tomonida okeandan kelayotgan namlik ushlanib qolib, yomg’ir ko’rinishida yog’adi va namdorlikni orttiradi. SHamolga teskari yonbag’irlarda havo namdorligi kamayadi. Ikkala yarimsharlarda okeanlar ustidagi namdorlik quruqliklar ustidagi namdorlikka nisbatan yuqoriroq. Biroq, yozda, quruqliklarda bug’lanishning ortishi bilan (sahro landshaftlaridan tashqari) namdorlik okeanlardagiga nisbatan kattaroq bo’lishi mumkin. Ekvatorga yaqin zonalardan tashqari, barcha kengliklar uchun namdorlikning mavsumiy farqlari xarakterli. O’rta kengliklardagi quruqlik hududlarida va ekvatorial mussonlar hududida ular eng kuchli ifodalangan bo’ladi. O’rta Osiyoda yozda namdorlik 15-18 mm dan (sahrolarda) 28-30 mm gacha (vohalarda) o’zgaradi. Qishda u tahminan 1,5-2,0 marotaba kamayadi. Umuman Yer shari uchun atmosferaning o’rtacha namdorligi 25,3 mm ga teng. SHunday qilib, atmosfera namligining tez almashishini hisobiga (har 8,1 sutkada) atmosfera yirik bevosita suv resurslariga ega. Bu resurslar daryolar va vohalar hamda boshqa chuchuk suv havzalaridagi barcha suv zahiralaridan ko’p marotaba katta. Bug’lanish va bug’lanuvchanlik Bug’lanuvchanlik deb, namlik zahirasi bilan cheklanmagan, mumkin bo’lgan maksimal bug’lanishga aytilishini eslatib o’tamiz. Suv havzasi yoki ortiqcha namlangan tuproq yuzasidan bug’lanish kattaligi bug’lanuvchanlik kattaligiga mos keladi.
Yer shari bo’yicha bug’lanuvchanlikning miqdoriy qiymatini ko’rib chiqamiz. Okeanlar uchun bu qiymat haqiqiy bug’lanish bilan mos keladi, quruqlik uchun u bug’latgich ma’lumotlari bo’yicha hisoblangan. Qutb hududlarida, bug’lantiruvchi sirt harorati past bo’lganda to’yingan suv bug’i bosimi Yes va suv bug’ining haqiqiy bosimi ye kichik va ular bir-biriga yaqin. SHu sababli Yes-e ayirma kichik va shu sababli bug’lanuvchanlik kichik. SHpitsbergenda uning bir yillik qiymati 80 mm xolos, Angliyada 400 mm atrofida, SHimoliy Yevropada 450 mm atrofida. Rossiyaning Yevropa qismida to’yinish defitsiti shimoli-g’arbdan janubi-sharqqa tomon ortib borishi bilan bug’lanuvchanlik ham ortib boradi. Sankt-Peterburgda uning yillik miqdori 320 mm, Moskvada 420 mm, Luganskda 740 mm. O’rta Osiyoda yozgi yuqori harorat va to’yinish defitsitining kattaligi sababli bug’lanuvchanlik yuqori: Toshkentda 1340 mm va Nukusda 1800 mm. Tropiklarda qirg’oq yaqinida bug’lanuvchanlik nisbatan kichik va qit’a ichkarisiga tomon ortib boradi, cho’llarda ancha katta. SHunday qilib, Saxroi Kabirning Atlantika qirg’oqlari hududida bir yillik bug’lanuvchanlik 600-700 mm, qirg’oqdan 500 km uzoqlikda esa bug’lanuvchanlik 3000 mm. Arabistonning qurg’oq hududlarida va Kolorado cho’llarida u 3000 mm dan ko’p. Faqat SHimoliy Amerikada yillik bug’lanuvchanlik miqdori 2500 mm dan yuqori bo’lgan hududlar yo’q. Ekvator yaqinida to’yinish defitsiti kamligi sababli bug’lanuvchanlik nisbatan kichik – 700-1000 mm. Peru, CHili va Janubiy Afrikaning qirg’oqqa yaqin cho’llarida yillik bug’lanuvchanlik 600-800 mm dan ortmaydi. O’simlik bilan qoplangan nam tuproq suv yuzasiga qaraganda ko’proq namni yo’qotishi mumkin, chunki bu yerda bug’lanishga transpiratsiya ham qo’shiladi. Albatta, kam namlangan tuproqli hududlarda bug’lanish kam, ya’ni u yomg’ir yoki erigan qor orqali olgan suv miqdoridan ortmaydi. Haqiqiy bug’lanishning geografik taqsimotini ko’ramiz (3-rasm). Okeanlardan bug’lanish (u yerda bug’lanuvchanlik bilan teng) quruqlik ustidan bug’lanishdan ancha ortiq. O’rta va quyi kengliklardagi dunyo okeanlari akvatoriyasining katta qismida u 600 dan 2500 mm, maksimumi esa 3000 mm gacha yetadi. Qutb suvlarida muz mavjudligida bug’lanish nisbatan kichik. Logotip
Yer shari bo’yicha bug’lanuvchanlikning miqdoriy qiymatini ko’rib chiqamiz. Okeanlar uchun bu qiymat haqiqiy bug’lanish bilan mos keladi, quruqlik uchun u bug’latgich ma’lumotlari bo’yicha hisoblangan. Qutb hududlarida, bug’lantiruvchi sirt harorati past bo’lganda to’yingan suv bug’i bosimi Yes va suv bug’ining haqiqiy bosimi ye kichik va ular bir-biriga yaqin. SHu sababli Yes-e ayirma kichik va shu sababli bug’lanuvchanlik kichik. SHpitsbergenda uning bir yillik qiymati 80 mm xolos, Angliyada 400 mm atrofida, SHimoliy Yevropada 450 mm atrofida. Rossiyaning Yevropa qismida to’yinish defitsiti shimoli-g’arbdan janubi-sharqqa tomon ortib borishi bilan bug’lanuvchanlik ham ortib boradi. Sankt-Peterburgda uning yillik miqdori 320 mm, Moskvada 420 mm, Luganskda 740 mm. O’rta Osiyoda yozgi yuqori harorat va to’yinish defitsitining kattaligi sababli bug’lanuvchanlik yuqori: Toshkentda 1340 mm va Nukusda 1800 mm. Tropiklarda qirg’oq yaqinida bug’lanuvchanlik nisbatan kichik va qit’a ichkarisiga tomon ortib boradi, cho’llarda ancha katta. SHunday qilib, Saxroi Kabirning Atlantika qirg’oqlari hududida bir yillik bug’lanuvchanlik 600-700 mm, qirg’oqdan 500 km uzoqlikda esa bug’lanuvchanlik 3000 mm. Arabistonning qurg’oq hududlarida va Kolorado cho’llarida u 3000 mm dan ko’p. Faqat SHimoliy Amerikada yillik bug’lanuvchanlik miqdori 2500 mm dan yuqori bo’lgan hududlar yo’q. Ekvator yaqinida to’yinish defitsiti kamligi sababli bug’lanuvchanlik nisbatan kichik – 700-1000 mm. Peru, CHili va Janubiy Afrikaning qirg’oqqa yaqin cho’llarida yillik bug’lanuvchanlik 600-800 mm dan ortmaydi. O’simlik bilan qoplangan nam tuproq suv yuzasiga qaraganda ko’proq namni yo’qotishi mumkin, chunki bu yerda bug’lanishga transpiratsiya ham qo’shiladi. Albatta, kam namlangan tuproqli hududlarda bug’lanish kam, ya’ni u yomg’ir yoki erigan qor orqali olgan suv miqdoridan ortmaydi. Haqiqiy bug’lanishning geografik taqsimotini ko’ramiz (3-rasm). Okeanlardan bug’lanish (u yerda bug’lanuvchanlik bilan teng) quruqlik ustidan bug’lanishdan ancha ortiq. O’rta va quyi kengliklardagi dunyo okeanlari akvatoriyasining katta qismida u 600 dan 2500 mm, maksimumi esa 3000 mm gacha yetadi. Qutb suvlarida muz mavjudligida bug’lanish nisbatan kichik.
Quruqlik ustida bug’lanishning yillik summasi qutb va cho’l hududlarida (Antarktidada bundan ham kam) 100-200 mm, nam tropik va subtropik hududlarda (Osiyo janubi, Gvineya ko’rfazi davlatlari, Kongo, AQSHning janubi-sharqi, Indoneziya orollari, Madagaskar) 800-1000 mm gacha. Quruqlikdagi maksimum qiymat birmuncha yuqori 1000 mm (Amazonka daryosi havzasi). Alohida kenglik zonalari bo’yicha bug’lanishning taqsimoti 1-jadvalda keltirilgan. 2-rasm. To’shalgan sirtdan bug’lanish. O’rtacha yillik qiymatlar (mm/yil). 1-jadval SHimoliy yarimsharning turli mintaqalarida bug’lanishning o’rtacha qiymatlari, sm da (M.I.Budiko bo’yicha) Hudud Kenglik 0 0-10º 10-20º 20-30º 30-40º 40-50º 50-60º 60-90º 0-90º Quruqlik Okean SHimoliy yarimshar 112 110 110 57 135 114 37 130 95 41 115 83 37 70 53 23 60 39 10 15 12 41 101 77 Logotip
Quruqlik ustida bug’lanishning yillik summasi qutb va cho’l hududlarida (Antarktidada bundan ham kam) 100-200 mm, nam tropik va subtropik hududlarda (Osiyo janubi, Gvineya ko’rfazi davlatlari, Kongo, AQSHning janubi-sharqi, Indoneziya orollari, Madagaskar) 800-1000 mm gacha. Quruqlikdagi maksimum qiymat birmuncha yuqori 1000 mm (Amazonka daryosi havzasi). Alohida kenglik zonalari bo’yicha bug’lanishning taqsimoti 1-jadvalda keltirilgan. 2-rasm. To’shalgan sirtdan bug’lanish. O’rtacha yillik qiymatlar (mm/yil). 1-jadval SHimoliy yarimsharning turli mintaqalarida bug’lanishning o’rtacha qiymatlari, sm da (M.I.Budiko bo’yicha) Hudud Kenglik 0 0-10º 10-20º 20-30º 30-40º 40-50º 50-60º 60-90º 0-90º Quruqlik Okean SHimoliy yarimshar 112 110 110 57 135 114 37 130 95 41 115 83 37 70 53 23 60 39 10 15 12 41 101 77
SHimoliy yarimsharda tahminan 12-40º sh.k. da okean hududlari atmosfera uchun suv bug’ining asosiy manbai hisoblanadi. Bu ortiqcha suv bug’ining sarfi asosan ekvatoroldi hududining shimoliy tomoni – 40º shimoliy kengligi tomonga sarflanadi. Janubiy yarimshar kengliklari bo’yicha ham bug’lanish huddi shunday taqsimlanadi. Bu yarimsharda okean bilan qoplangan maydonning kattaligi sababli bug’lanishning o’rtacha yillik qiymati 125 sm atrofida, shimoliy yarimsharda esa 77 sm. Butun Yer shari uchun o’rtacha yillik bug’lanish 100 sm atrofida. 3. Havo namligining geografik taqsimoti Havo namligining geografik taqsimoti har bir hududdagi bug’lanish va Yerning bir joyidan boshqa joyiga ko’chayotgan havo massasi bilan namlikning olib kelinishiga bog’liq. Bug’lanish to’yinish defitsitiga proportsional, to’yinish defitsiti harorat qancha katta bo’lsa shuncha katta. SHu sababli namlik (bug’ bosimi, bug’ning massa ulushi yoki mutlaq namlik) taqsimoti umuman olganda harorat taqsimotiga bog’liq. Iqlim kartalarida namlik izochiziqlarining joylashishi harorat izochiziqlarining joylashishiga yaqin (3, 4-rasmlar). Havo namligi ko’p yillik o’rtacha oylik bug’ bosimi 20 gPa dan yuqori bo’lgan ekvator atrofida eng yuqori, bir qator joylarda u ekstremal qiymatlarga (30- 35 gPa) yetadi. Quruqlikda ekvator o’rmonlari hududida katta namlik kuzatiladi. 3-rasm. Suv bug’i partsial bosimining (gPa) o’rtacha taqsimoti. Yanvar. Logotip
SHimoliy yarimsharda tahminan 12-40º sh.k. da okean hududlari atmosfera uchun suv bug’ining asosiy manbai hisoblanadi. Bu ortiqcha suv bug’ining sarfi asosan ekvatoroldi hududining shimoliy tomoni – 40º shimoliy kengligi tomonga sarflanadi. Janubiy yarimshar kengliklari bo’yicha ham bug’lanish huddi shunday taqsimlanadi. Bu yarimsharda okean bilan qoplangan maydonning kattaligi sababli bug’lanishning o’rtacha yillik qiymati 125 sm atrofida, shimoliy yarimsharda esa 77 sm. Butun Yer shari uchun o’rtacha yillik bug’lanish 100 sm atrofida. 3. Havo namligining geografik taqsimoti Havo namligining geografik taqsimoti har bir hududdagi bug’lanish va Yerning bir joyidan boshqa joyiga ko’chayotgan havo massasi bilan namlikning olib kelinishiga bog’liq. Bug’lanish to’yinish defitsitiga proportsional, to’yinish defitsiti harorat qancha katta bo’lsa shuncha katta. SHu sababli namlik (bug’ bosimi, bug’ning massa ulushi yoki mutlaq namlik) taqsimoti umuman olganda harorat taqsimotiga bog’liq. Iqlim kartalarida namlik izochiziqlarining joylashishi harorat izochiziqlarining joylashishiga yaqin (3, 4-rasmlar). Havo namligi ko’p yillik o’rtacha oylik bug’ bosimi 20 gPa dan yuqori bo’lgan ekvator atrofida eng yuqori, bir qator joylarda u ekstremal qiymatlarga (30- 35 gPa) yetadi. Quruqlikda ekvator o’rmonlari hududida katta namlik kuzatiladi. 3-rasm. Suv bug’i partsial bosimining (gPa) o’rtacha taqsimoti. Yanvar.