ATMOSFERANING TUZILISHI VA TARKIBI Yerning havo qobig’iga atmosfera deb ataladi. Atmosfe-raning tarkibi va tuzilishi har doim ham hozirgidek bo’lmagan. Bu geosfera Yer tabiatining bir qismi sifatida butun tabiat bilan birgalikda rivojlanib kelgan. Shu bilan birga havo qobig’i butun planetamiz tabiatining shakllanishiga faol ta’sir ko’rsatadi. Atmosferaning qalinligi 3000 km ga yetadi. Atosferaning massasi esa har xil gazlarning mexanik aralashmasidan iborat. Atmosfera gidrosfera masasidan 100 marta, litosfera massasidan 1000 marta kam bo’lib, 5,157-1015 tonnaga teng. Atmosfera planetamiz uchun ayniqsa, uning biosfera uchun, jonli organizmning nafas olishi uchun katta ahamiyatga ega. Bulardan tashqari, yerning havo qobigi go’yoki planetamiz yuzasini kunduzi qattiq qizib ketishidan, kechasi sovishdan saqlovchi bir ko’rpa vazifasini o’taydi. Atmosferaning tarkib topishi Yer taraqqiyotidan ajralgan holda ro’y bermagan. Atmosfera taxmin qilishlaricha, taraq-qiyotning uch bosqichini o’tagan. Birinchi bosqich. Yerning dastlabki atmosferasi, qadimda, suv bug’lari, vodorod, ammiak, ma’lum miqdorda vodorod sulfiddan iborat bo’lgan, suv bug’lari Quyoshning ultrabinafsha nurlari ta’sirida vodorod bilan kislorodga parchalanib turgan bo’lsa ham, u vaqtdagi atmosferada erkin kislorod bo’lmagan. Erkin kislorod ammiak oksidlanib, azot va suvga aylanishiga, shuningdek, metan bilan uglerod (karbon)ning oksidlanishiga sarf bo’lgan. Vodorodning bir qismi kosmik fazoga tarqalib turgan. Karbonat angidrid yer po’stining boshqa elementlari bilan reaksiyaga kirishib, ohaktosh va boshqa karbonatli jinslar to’plamlarini xosil qilgan. Ikkinchi bosqich. Bu bosqichda atmosfera karbonat angidriddan iborat bo’lgan. Bu gaz hozirgiga o’xshab, vulkanlar otilganida Yerning ichidan chiqib kelgan; Yer yosh vaqtida vulkanlar ko’p otilib turgan. Atmosferaning faqat karbonat angidriddan iborat bosqichi toshko’mir davrida tugagan. Bu davrda yasxil o’simliklar fotosintez jarayonida karbonat angidridni yutib, havoga erkin kislorod chiqargan. Uchinchi bosqich. Atmosfera paleozoy oxiridan boshlab hozirgidek tarkibga ega bo’lgan. Bunday havo tarkibining shakillanishida va saqlanib qolishida akademik V.I.Vernadskiy ko’rsatib o’tganidek, tirik organizmlar muhim rol o’ynagan. Atmosfera Yer yuzasi yaqinda asosan azot 78,08% va kislorod 20,95% iborat bo’lib unda kamroq miqdorda argon 0,93% karbonat angidrid 0,03% geliy, neon, kseon, kripton, vodorod, azon, ammiak, yod va boshqa gazlar (0,01%) bor (1-rasm). 1-rasm. Atmosferaning gaz tarkibi 78,08% 20,95% 0,93% 0,03% 0,01% Azot Kislorod Argon Karbonat angidrit Boshqalar Atmosfera tarkibidagi gazlarning % miqdori uning quyi qismida o’zgarmaydi. Faqat karbonot angidrid gazining miqdori sanoatlashgan katta shaharlarda bir oz ko’proq, aksincha, Arktika, Antarktida va okeanlar ustida bir oz kamroq bo’ladi. Kislorod Yerda eng keng tarqalgan elementlardan biri hisoblanadi. Uning asosiy qismi bog’langan (birikkan) holda mavjud, barcha kislorod miqdorining faqat 0,01 qismigina erkin holdadir. Erkin kislorod dastlab suv bug’larining Quyoshning ultrabinafsha nurlari ta’siri ostida fotoximik parchalanishidan hosil bo’lgan. Lekin erkin kislorodning asosiy qismi yasxil o’sim-liklar fotosintez vaqtida suv va karbonat angidridni parchalashi natijasida hosil bo’lgan. Biroq atmosferadagi kislorod fotosintez vaqtida hosil bo’ladigan kisloroddan og’irroqdir. Uning og’irligi SO2 gazining ultrabinafsha nurlar ta’sirida parchalanishidan hosil bo’ladigan «og’ir» kislorod hisobiga ortadi. Tabiatda kislorod juda katta ahamiyatga ega. Uning atmosferada mavjud bo’lishi hayot omili nafas olishning zaruriy shartidir. Kislorod organizmlarni hosil qiluvchi biopolimerlar tarkibiga kiradi. Organizmlar hayot kechirishi uchun zarur bo’l-gan energiyani oksidlanish hisobiga oladi. Atmosferada taxminan 1015 t kislorod bor. Azotning manbai ammiak 4NH + 3O2=2N2+6H2O bo’lishi mumkin. Azot bog’langan holda organik birikmalarda keng tar-qalgan. Bunday azot asosan bakteriyalarning erkin azotni to’pla-nishidan hosil bo’ladi. Azotning birikmalardan ajralib chiqishi ham, asosan, bakteriyalar ta’sirida ro’y beradi. Atmosferada azot kislorod aralashmasi rolini o’ynab, oksidlanish sur’atini va, bino-barin, biologik jarayonlarni tartibga solib turadi. Karbonat angidrid havoga vulkanlardan, gidrosfera suvi-dan, organizmlar nafas olishidan, shuningdek, organik moddalar-ning parchalanishidan keladi. Hozirgi vaqtda yasxil o’simliklarning fotosintezi bilan joni-vorlarning nafas olishi miqdori teng jarayonlar bo’lib, atmosfe-radagi kislorod va karbonat angidrid miqdorini muvozanatlash-tirib turadi. Karbonat angidrid gazi katta ahamiyatga ega. Yuqorida qayd qilib o’tilganidek, u o’simliklar uchun zarurdir. Suv tarkibidagi karbonat angidrid gazi suvning erituvchanlik xossasini oshiradi va u tog’ jinslarining nurashida asosiy omil bo’ladi. Karbonat angidrid gazi Yer issiqlik balansini tartibga solib turuvchi omillardan biridir, chunki u qisqa to’lqinli quyosh radiatsiyasini o’tkazib yuborib, Yer tarqatadigan uzun to’lqinli issiqlik nurini tutib qoladi. Atmosferada yana ozon O3 ham bor, u kislorod moleku-lasining O2 ultrabinafsha nurlar va elektr razryadlari ta’sirida atomlarga parchalanishi, so’ngra bu atomlarning molekulalar bilan qo’sxilishi natijasida hosil bo’ladi: O2 + O = O3. Ozon - beqaror gaz va buning ustiga kuchli oksidlovchidir. Uning miqdori yer yuzasida juda kam; chaqmoqdan keyin hamda tog’larda balandlikka ko’tarilgan sari bir oz ortadi. Bu gazning asosiy massasi stratosferada to’plagan, u joyda ozon pardasi (qatlami)ni hosil qiladi. Suv bug’lari havoning doimiy tarkibiy qismidir. Atmosfera massasida 0,2– 4% gacha suv bug’i bo’lib, shuning 9/10 qismi 5 km gacha balandlikda bo’lgan pastki qismida uchraydi. Havodagi suv bug’larining miqdori cho’llarda foizning ulushlaridan tortib, nam ekvatorial havoda 4 % gacha yetadi. Atmosferaga suv bug’lari suv havzalari yuzasidan, tuproq-dan, o’simlik barglaridan o’tadi va juda muhim tabiiy jarayonlar-dan biri bo’lgan tabiatda suv aylanishida bir bug’in hisoblanadi. Bundan tashqari, suv bug’i, aytib o’tilganidek, atmosferada issiq-lik saqlanishiga imkon yaratadi: bug’ quyosh nurini yerga o’tazib, yerdan tarqaladigan issiqlikni ushlab qoladi. Suv bug’i karbonat angidrid bilan birga Yer yuzasining issqlik balansida ishtirok etadi. Atmosferadagi suv tuman, bulut va yomg’ir tomchilari sifati-da suyuq holatda, bulutdagi muz, sovuq havoda va qor yog’ayot-ganda qattiq-kristall holatda bo’ladi. Atmosferadagi aerozollar (qattiq zarrachalar) miqdori yanada ko’proq o’zgarib turadi. Havoga chang ochiq (yalang) yer yuzasidan ko’tariladi. Dengiz ham havo tarkibiga ancha ta’sir ko’rsatadi: to’lqin qirg’oqqa chiqarib tashlagan tuzlar ancha uzoqqa olib ketiladi va bulut hosil bo’lishida kattagina rol o’ynaydi. Sanoat korxonalari ham havoni ifloslantiradi. Vulkanlar otilganda atmosferaga vulkan kuli o’tadi. Atmosferaga kosmik chang ham keladi. Atmosferada hamma vaqt bakteriyalar, o’sim-lik sporalari, urug’lari bo’ladi. Bularning hammasi atmosferada aerozollarni hosil qiladi. Binobarin, atmosfera murakkab aralashma bo’lib, undagi asosiy gazlar tarkibi deyarli doimiy (o’zgarmas), aralashmalar miqdori esa juda o’zgaruvchandir. Atmosferaning og’irligi 5-1015 t ga yaqin (taxminan Yer massasining milliarddan bir ulushiga teng). Atmosfera shuningdek, Yerni kosmosdan keladigan ko’plab metiorlardan saqlaydi. Metiorlar atmosferada qizib yonib ketib, yerga yetib kela olmaydi. 1000-1200 km balandlikda atmosfera asosan kislorod va azotdan, undan yo’qorida 2500 km gacha bo’lgan qismida geliy gazidan, 2500 km dan yo’qorida esa eng yengil gaz vodoroddan iborat. Atmosferaning turli balandliklardagi xususiyatlari farqlidir. Haroratning balandlik ortgan sayin o’zgarishiga qarab atmosfera bir qator qatlamlarga bo’linadi (2-rasm). Troposfera. Atmosferaning yer sirtiga yondashgan quyi qatlami troposfera deyilib, uning qalinligi turlicha: ekvator ustida 16 - 18 km, qutb ustida 8 - 10 km ga teng. Unda havoning qariyb 80% va atmosferadagi suv bug’larining deyarli hammasi mavjud. Shuning uchun ob-havo va iqlimning barcha o’zgarishlari tropo-sfera qatlamida sodir bo’ladi. Troposferada balandlik ortishi bilan harorat uzluksiz pasaya boradi va balandlik har 1 km ga oshganda harorat o’rta hisobga 6,0°C pasayadi. Troposfera bilan uning ustidagi stratosfera qatla-mini ajratib turuvchi havo qatlami tropopauza deyilib, u 1899 – yilda aniqlangan. Bu qatlam chegarasi ko’pincha yaqqol ajralib turmaydi. Tropopauza qatlamidagi havoning o’rtacha harorati qutb ustida qariyb -50°C sovuq bo’ladi, ekvator ustida esa sovuq -75 – -80°C ga yetadi. Stratosfera. XX asrning boshlarida stratosfera ochilgan bo’lib, o’z navbatida ikki qatlamga - quyi va yuqori qatlamlarga bo’linadi. Quyi stratosfera tropopauzadan boshlanib, shu qatlam ustidagi taxminan 25 km ga teng bo’lgan havo qatlamini qamrab oladi. Bu qatlamda harorat -50 – -55°C sovuq bo’lib, deyarli o’zgarmaydi. Stratosferaning yuqori qatlamida harorat balandlik ortishi bilan har 1 km balandlikda o’rtacha 1 – 2 darajaga isib boradi va 50 – 55 km balandlikda uning harorati -20 – +20°C o’rtasida bo’la-di. Stratosferada suv bug’lari juda kam miqdorda uchraydi. Shu sababli bu qatlamda bulutlar hosil bo’lmaydi. Lekin ba’zida suv bug’lari to’yinib, taxminan yerdan 30 km balandlikda sadafsimon bulutlar hosil qiladi. Stratosferada haroratning ko’tarilishiga uning tarkibidagi ozon gazi (0 3) sabab bo’ladi. Ozon gazi Quyoshning ultrabinafsha nurlari ta’siri ostida hosil bo’ladi. Ozon gazining umumiy miqdori juda kam bo’lishiga qaramasdan, uning atmosferada kuzatiladigan jarayonlardagi ahamiyati beqiyosdir. Ozon gazi