O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
Atom, yadro va elementar zarralar fizikasi fanidan
“Atom yadrosining modellari”
KURS ISHI
Toshkent-2021
2
Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgacha bo’lgan davrdagi fizika fani bo’yicha
yaratilgan ilmiy ishlanmalarni tahlil qilgan holda o’quvchilar uchun qulay bo’lgan,
ham nazariy bilim beradigan, ham amaliy ko’nikmalarni hosil qiladigan, fizik
hodisalar, jarayonlar haqida tasavvurlarni boyitadigan, o’z-o’zini sinab ko’rish
imkoniga ega bo’lgan modellarni yaratish muhim ahamiyat kasb etadi.
Ilm-fan taraqqiy etayotgan zamonaviy jamiyatda rivojlangan axborot-
kommunikatsiya tizimlari vositasida turli fan sohalarida erishilgan yutuqlarning tez
yangilanib borishi nazariy fizika fanining nazariy asoslarini komp’yuterli modelini
ishlab chiqish texnologiyalarini qo’llash vazifasini qo’yadi.
Mamlakatimiz ilmiy ishlab chiqarish va ilmiy tekshirish institutiga kirib
kelayotgan zamonaviy qurilmalardan foydalanish, matematik modellar yaratish,
ilmiy farazlarning virtual va mul’timedialaridan foydalanish kabi vazifalarni
qo’ymoqda. Ilmiy tekshirish instituti texnologiyalarning insoniyat hayotidagi
ahamiyati beqiyosdir.[5*]
Kurs ishining maqsadi. Biz Atom fizikasi kursida bir necha bor atom
modellari bilan tanishdik va ularning kamchiligini korib chiqgan edik .Maʼlumki har
bir model bir maqsadga yoʼnaltirilgan boladi .
Tomchi modeli bilan Yadroning bogʼlanish enrgiyasi, yadroning boʼlinishi,
tebranma holatlarini tushuntirish
Fermi gaz modeli bilan Mikrozarralarning Pauli prisipiga amal qiluvchi va
hamma pastki sathlarni to’liq to’ldirishini tushuntirish
Qobiqli model bilan yadro spini, izomer holatlar ,magnit momentlar , ß
yemirilish ehtimolligini hisoblashda
Umumlashgan model (Kollektiv model) bilan aylanma sathlar ,yadro
deformatsiyalarini aniqlashda qoʼllanishini tushuntirish.[4*]
Kurs ishining vazifalari . Kurs ishida nazariy va amaliy isbotni taqozo
qiladigan ilmiy faraz, tadqiqot ob’yekti, predmeti, maqsadiga muvofiq quyidagi
tadqiqot vazifalari hal qilinadi:
3
Oliy ta’limining nazariy fizika kursida matematik hisob kitoblarga muvofiq umumiy
masalalarini tahlil qilish;
1. Ilmiy texnologiyalarining jamiyat taraqqiyotidagi o’rni va o’quv
jarayonidagi ahamiyatini o’rganish;
2. Fizika faniga ilmiy texnologiyalarni joriy qilish usullarini aniqlash;
Ilmiy ishlab chiqarish institutlarida zamonaviy texnologiyalar tadqiqoti
masalalarini o’rganish.[
4
Ⅱ. Asosiy qism
Ma'lumki, atom yadrosi ikki xil nuklon: n va p lardan tashkil topgan murakkab
kvantomеxanik sistеmadir. Nuklonlarning o’zaro ta'sir qonunlariga asoslanib, atom
yadrosi xususiyatlarini bayon etish, yadro tuzulishini aniqlash va har xil sharoitlarda
unda sodir bo’layotgan jarayonlarni tadqiq qilish yadro fizikasi bo’yicha olib
borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlarining asosiy vazifasini tashkil qiladi.
Ikki nuklon orasidagi o’zaro ta'sir etuvchi kuch to’g’risida ma'lumot olishning
bеvosita usuli nuklon-nuklon sochilishini o’rganish va 2Н ning xususiyatlarini tahlil
qilishdan iboratdir.
Hisoblashlar uchun ikki nuklon orasida ta'sir etuvchi kuchning kattaligini
emas (fazoviy, spin, izospin) koordinatalar funktsiyasi potеnsial enеrgiyasini bilish
kеrak bo’ladi. Biroq yadro potеnsiali Kulon va gravitatsion potеnsiallariga nisbatan
ancha murakkab.[2]
Garchan hozircha yadro potеnsialini analitik ravishda ifodalash mumkin
bo’lmasa ham uning ayrim xususiyatlari haqida yetarlicha ma'lumotga egamiz.
Yadro potеnsiali sfеrik simmеtriyaga ega emas. Bunga 2Н ning kvadrupol momеntga
ega bo’lishi misoldir. Yadro potеnsiali chеkli radiusga ega. U 0,5*10-15 m dan kichik
masofalarda chuqurligi bir nеcha 10 MeV bo’lgan tortishish potеnsiali potеnsial o’ra
bilan almashinishi mumkin.
Yadro kuchlari atomlarni molеkulalarda birlashtirib turuvchi ximiyaviy
kuchlarga nisbatan million marta katta bo’lsa ham ta'sir radiuslari kichik
bo’lganligidan ular nisbatan zaif tuyuladi. Nima uchun shunday ekanligini tushunish
uchun R-masofadagi ikkita bog’langan zarra 2R>λ dе-Broyl to’lqin uzunligiga ega
bo’lsin.
0
, bunda -zarraning nisbiy tеzligi, μ-kеltirilgan massa,
2
1
2
1
m
m
m
m
, 2R ≥ λ boshqacha yozsak
2R
. Zarraning kinеtik enеrgiyasi
2
2
2
)
(
R
;
5
MeV
R
71
10
6,1
)
10
)( 4,2
,1( 67 10
2
1
8
)
10
6,6
(
8
2
1
6
13 2
27
2
27
2
2
Shunday qilib, yadro kuchlarining ta'sir radiusi chеgarasida bo’lishi uchun ikki
nuklonning kinеtik enеrgiyasi eng kamida 71 MeV bo’lishi kеrak. Bu nuklonlarni
ushlab turuvchi potеnsial o’raning chuqurligidan ancha katta.
Dеmak 2Н –uyg’ongan holatda bo’lolmaydi. ∆Е=2,2 MeV 2Н ning proton
va nеytronlari dеyarli yarim vaqtini yadro kuchlari ta'siri sohasidan chеtda o’tkazadi.
Yadro potеnsiali sistеmaning holatiga bog’liq. Masalan, 2Н I=1mavjud, I=0
mavjud emas. Nisbiy harakat miqdoriga ham bog’liq harakat miqdori momеnti h-
juft qiymatida tortishish kuchlari bor, toq qiymatida bunday kuchlar yo’q.
Nuklonlarning sochilishi potеnsial enеrgiyaga nuklonlar spin vеktorlarining nisbiy
joylashishiga va sistеmaning orbital harakat miqdori momеntiga bog’liqligini
ko’rsatuvchi had bo’lishligini talab qiladi. Spin orbital bog’lanish borligini bildiradi.
Yadro potеnsiali almashinuv xaraktеriga ega. Xuddi ximiyaviy bog’lanish
ikki atom orasidagi elеktronlarning almashinuvi kabi yadro kuchlarini ikki nuklon
orasidagi biror zarra vositasida bo’ladi dеb qarash kеrak. Bundan nuklon murakkab
dеb qaramaslik lozim. Yapon olimi Yukava fikri bo’yicha almashinuv virtual
zarralar bilan dеb qaraladi. Virtual zarralarning paydo bo’lishi enеrgiya saqlanishi
zarra yashash vaqtining juda qisqaligi bilan tushuntiriladi.
Gеyzеnbеrg noaniqlik printsipi ko’rsatishicha ∆Е*∆t ≥ h, zarra yashash vaqti
ta'sir radiusi
mc
c t
R
.
Nuklonlarning o’zaro ta'sirlashuvida yadro maydonida massasi ~270 me
bo’lgan zarra hosil qiladi. Hozirgacha bunday maydonning to’la nazariyasi mavjud
emas, biroq taqribiy nazariyalar tadqiqotlar olib borishda muhim qurol bo’lib
hisoblanadi.[3]
Shunday qilib, mavjud bo’lgan tajriba dalillari nuklonlararo o’zaro ta'sir
potеnsialining yagona shaklini tanlab olishga imkon bеrmadi. Hatto ikkita erkin
nuklon uchun ham o’zaro ta'sir potеnsiali to’la aniq emas. Hozirgi kvant mеxanikasi
apparatining murakkabligi yadro xususiyatlarini yetarli darajada tahlil qilish uchun
mc2 ,
E
t
6
imkon bеrmaydi. Yadro xaraktеristikalarini hisoblash uchun zamonaviy hisoblash
mashinalarining quvvati hatto А=5 bo’lgan yеngil yadrolarga ham yеtmaydi.
Shu sababli hozircha yadro xususiyatlarining barcha ta'sirlarini hisobga olgan
holda hisoblashning iloji yo’q. Rеal yadroning xaraktеristikalarini emas, balki
matеmatik va fizik jihatdan soddalashtirilgan yadro modеllari dеb ataladigan har xil
sistеmalarning xususiyatlarini hisoblashga to’g’ri kеladi. Yadro modеli tajriba
natijalariga asoslangan holda tanlab olinadi, so’ngra bu modеlga mos kеluvchi
turlicha taxminlar ishlab chiqiladi. Dеmak, birgina fizik jarayonni bayon qilish
uchun turlicha modеllar mavjud bo’lishi mumkin.[4]
Yadroning xususiyatlarini hisoblash mumkin bo’lishi uchun modеl yetarli
darajada sodda bo’lishi, shu bilan birga, hеch bo’lmaganda u rеal yadrolarning
xususiyatlarini taxminan aks ettirishi lozim. Har qanday modеl yadro xususiyatlari
haqidagi fizikada mavjud bo’lgan bilimlarning xulosasi va umumlashuvidan
iboratdir. Har qanday modеl yadro xususiyatlarini to’la aks ettira olmaydi. Shuning
uchun har bir modеlning qo’llanish chеgarasi mavjud. Modеl tadqiqotlarni davom
ettirish asosiy yo’nalishni ko’rsatadi va har xil xossalarni ma'lum nuqtai nazarda
turib bir-biri bilan bog’lanishga imkon bеradi.
Yadro modеllari ikki xil boshqa-boshqa yo’nalish asosida yaratilgan.
Birinchi yo’nalish «Kuchli o’zaro ta'sir modеllari». Bu modеlga ko’ra yadro
o’zaro kuchli ta'sir etuvchi va o’zaro kuchli bog’lanishda bo’lgan zarralar ansambli
dеb qaraladi. Moddalarning bu guruhiga «Suyuq tomchi modеli», «alfa zarra
modеl», «birikma yadro modеl»lari kiradi.
Ikkinchi yo’nalish «erkin zarralar modеllari», bunda har bir nuklon yadroning
boshqa nuklonlarning o’rtachalashtirgan maydonida dеyarli bog’liqsiz, erkin
ravishda harakatlanadi. Bu guruhda fеrmigaz, qobiqli umumlashgan yoki kollеktiv
modеllar kiradilar.erkin ravishda harakatlanadi. Bu guruhda fеrmigaz, qobiqli
umumlashgan yoki kollеktiv modеllar kiradilar.[2*]
1. Tomchi modeli.
Yadro modellari-atom yadrosining asosiy xossalarini o’rganish uchun
tuziladigan tasavvurlar. Shu vaqtgacha olimlar tomonidan tavsiya etilgan
7
modellarning birortasi ham yadroning xossalarini to’liq yoritib bera olmaydi. Shu
sababli bir necha yadro modellari qo’llaniladi. Ayniqsa tomchisimon va qobiqsimon
modellardan samarali foydalaniladi.
Tomchi model eng dastlabki modellardan biridir. Bu modelni atom
nazariyasining asoschilaridan daniyalik olim Nils Bor taklif qilgan. Yadroning
tomchisimon modeliga ko’ra, atom yadrosini zaryadlangan suyuqlik tomchisiga
o’xshatish mumkin. Suyuqlik tomchisidagi molekulalar molekulyar tutinish kuchlari
bilan bog’langani kabi, yadroni tashkil qiluvchi nuklonlar ham o’zaro yadro kuchlari
bilan bog’langan. Tomchiga yadroga o’xshashlik dalillari: yadro zichligi juda kata
(~1014 g/𝑠𝑚3) bo’lib, siqilmaydi, yadro hajmining undagi nuklonlar soniga
proporsionalligi (𝑅 = 𝑅0𝐴
1 3
⁄ ; 𝑉 =
4
3 𝜋𝑅3 =
4
3 𝜋𝑅0
3𝐴) va turli yadrolarda nuklonlar
o’rtacha energiyasining taxminan doimiyligi (𝜀 = 8 𝑀𝑒𝑉), yadro moddasi bilan
suyuqlik tomchisining o’xshashligi. Bunda yadro kuchlari ham suyuqlik
molekulalari orasidagi ta’sir kuchlariga o’xshash to’yinish qobiliyatiga ega ekanligi
kelib chiqadi.
Tomchi modelida yadro zichligi bir xil ekanligi to’g’risidagi eksperimental
ma’lumotlarga asoslangan Bor yadrodagi nuklonlarning harakati suyuqlikdagi atom
va molekulalarning harakatiga o’xshaydi, deb faraz qiladi. Suyuqlikning tashqi
ta’siriga uchramagan tomchisi sirt taranglik tufayli sfera shaklida bo’ladi.
Tomchi modeli yadroning massasi va bog’lanish energiyasining yarim
empirik formulasini chiqarish, yadrolarning zarralarni nurlanish va bo’linishiga
turg’unligini aniqlash va shuningdek, bu jarayonlarda ajraladigan energiyalarni
hisoblash imkoniyatlarini beradi.
Model yadroning neytronlar, protonlar va alfa zarralar bilan ta’sirlashuvida
yuzaga keladigan ayrim xususiyatlarini tushuntiradi. Xususan bu model yordamida
neytron yadro bilan to’qnashib, yadroga yutilib gamma-kvantlar chiqishini
tushuntiradi. Nuklonlarning yadro ichida nihoyatda katta zichlikka ega bo’lishligi va
yadro yadro ta’sirlarining kuchliligi tufayli neytron o’z energiyasini boshqa
nuklonlarga beradi, ya’ni izotop hosil bo’ladi, neytron energiyasi yadroda
8
taqsimlanadi. Yadro nuklonlarining tezligi oshadi, uyg’ongan holatga o’tadi.
Shuning uchun uyg’ongan yadroni qizdirilgan tomchi deyish mumkin. 𝑇 =
𝐸
𝑘 agar
nuklon E≈ 10 𝑀𝑒𝑉 bilan kirsa (107𝑒𝑉 = 1,6 ∗ 10−5𝑒𝑟𝑔) bo’lsa uyg’ongan
yadroning temperaturasi
𝑇 = 𝐸
𝑘 =
1,6 ∗ 10−5 𝑒𝑟𝑔
1,38 ∗ 10−16 𝑒𝑟𝑔 ∗ 𝑔𝑟𝑎𝑑−1 ≈ 1,2 ∗ 1011 𝑔𝑟𝑎𝑑 ∗ 𝑒𝑘𝑣𝑖𝑣𝑎𝑙𝑒𝑛𝑡
Tomchi modeli yadroning kollektiv harakatini tushuntiradi. Yadro tomchi
ichida sirt tebranishlari, siqilishi mumkin bo’lgan modda uchun zichlik tebranishlar
bo’lishi mumkin. Yadro tomchi muvozanat holatida R-radiusli sferik shaklini
buzadi, yadro deformatsiyalanadi. Sirt taranglik yadro shaklini qayta tiklovchi kuch
rolini o’ynaydi. Natijada yadro tomchi sirtida to’lqin uzunligi 𝜆 =
𝑅
𝑙 bo’lgan sirt
to’lqinlari vujudga keladi (1-tomchi sirtdagi to’lqin do’ngliklarining soni). Kinetik
va potensial energiyalar ifodasidan (1≫ 2) to’lqin chastotasi
𝜔𝑙
2 = 4𝜋𝜎𝑙3
3𝑀
(M-yadro massasi, 𝜎-sirt taranglik koeffitsenti) 𝜎 = 1020 𝑒𝑟𝑔/𝑠𝑚2
𝐸𝜎 = 4𝜋𝜎𝑅2𝐴
2 3
⁄ = 𝑈𝜎𝐴
2 3
⁄ (1)
Yadro tomchi tebranma energiyasi
ћ𝜔1 ≈ (
𝑈𝜎
3𝑀𝑅2)
1 2
⁄ ћ𝑙
3 2
⁄ (2)
Tomchi modeliga ko’ra yadroning sirt tebranma energiyasini yadroning
qo’zg’algan (uyg’ongan) holatlari energiyasi deb qarash mumkin. Hamma juft-juft
yadrolar birinchi uyg’ongan holatining xarakteristikasi 2+. Birinchi uyg’ongan
holatda bir foton, ikkinchisida ikki foton va h.k. Spinlari 1 va 3 bo’lgan holatlar
taqiqlangan. 1-rasmda yadrolarning tebranma uyg’ongan energiya sathlarining
nazariy sxemasi keltirilgan.
9
1-rasm Energetik sathlar.
Real yadrolar haqiqatdan ham tebranma modelning oldindan tavsiflariga mos
spektrga ega. Tomchi modeliga asoslanib, Veytszekker deyarli barcha yadrolar
uchun tajribalarga qanoatlanarli ravishda to’g’ri keladigan yadro bog’lanish
energiyasining yarim empirik formulasini yaratdi.
Tomchi modeliga ko’ra izobar yadrolarda 𝛽 −yemirilishga nisbatan
𝛽 −turg’unlik shartini va 𝛽 −yemirilish turlarini ko’rsatish mumkin. Bulardan
tashqari, bu model asosida yadrolarning bo’linishini tushuntirish oson. Masalan,
yadrodagi protonlar Kulon o’zaro ta’sir energiyasining sirt deformatsiyasiga ta’siri
Z-ning kata qiymatlarida sezilarli bo’ladi. Agar protonlarning Kulon energiyasi sirt
taranglik energiyasidan kata bo’lsa,
𝐸𝑘
𝐸𝜎 ≥2 shartni qanoatlantiradigan yadro sirt
deformatsiyalariga nisbatan barqaror bo’lolmay qoladi va o’z-o’zidan ikki bo’lakka
parchalanib ketadi. Yadroning bo’linishiga nisbatan barqarorlik sharti
𝑍2
𝐴 <46,52
tajriba natijalariga mos keladi.
Shunday qilib, tomchi modeli tebranma holatlar, 𝛽 −yemirilishga nisbatan
turg’unlik shartlarini, yadro bog’lanish energiyalarini, yadroning bo’linish
shartlarini yaxshi tushuntiradi, lekin magik yadrolar yadroning uyg’ongan holat
xossalarini tushuntira olmaydi.
Shunday qilib, yadroning suyuq tomchi modeli qo’zg’algan holatlarning
sonini va ularning energiyalarini tushuntirib bera olmaydi.
Agar qo’zg’alish energiyasini faqat bir nuklon o’zida to’plab olsa, u yadro
tortishish kuchlarini yengib, yadrodan tashqariga uchib chiqishi mumkin. Lekin
tomchi model yadrolarning boshqa ko’p muhim xususiyatlarini tushuntirib
10
berolmaydi. Masalan, yadroga uchib kirgan neytronlar va protonlar ko’pincha
yadrodan uchib kirish energiyasiga teng energiya bilan chiqib ketishi aniqlandi,
ya’ni elastik sochilish ro’y beradi.
Agar yadroga uchib kirgan nuklonning kinetic energiyasi boshqa nuklonlar
o’rtasida tezgina taqsimlansa, so’ngra bu energiyaning bir nuklonga qaytadan
yig’ilish ehtimolligining bunchalik katta bo’lishini tushunish qiyin. Tajribalarda
neytronlar yoki protonlar yadroni kesib o’tayotib yadro nuklonlari bilan ko’p marta
noelastik to’qnashuvlarga uchrayvermasligi to’la aniqlandi.
Yadroning tomchi modeli ma’lum neytronlar va protonlar soniga ega bo’lgan
yadrolarning alohida barqaror ekanligini tushuntira olmaydi.
2. Fermi-gaz modeli.
Yadroni tashkil qilgan nuklonlar spinga ega va Fermi-Dirak statistikasiga
bo’ysunadi. Mazkur modelda yadroni tashkil qilgan har bir zarra yadroning boshqa
11
nuklonlari tomonidan hosil qilingan o’rtacha maydonda deyarli mustaqil harakat
qiladi deb hisoblanadi. Mustaqil harakat deganda zarraning yadro ichidagi o’rtacha
erkin yugurish yo’li yadroning diametriga yaqin bo’ladi. O’zaro kuchli
ta’sirlashadigan nuklonlar deyarli o’zaro ta’sirlashmaydigan zarralardan tashkil
topgan gaz deb qabul qilish mumkin. Yadrodagi nuklonlar fermion bo’lib, bir
vaqtning o’zida bir xil harakatga ega bo’la olmaydi, ya’ni aynan bir holatda, bir
energetik sathda spin yo’nalishlari bilan farq qiladigan faqat ikki proton yoki ikki
neytron bo’lishi mumkin xolos. Mikrozarralarning Pauli prisipiga amal qiluvchi va
hamma pastki sathlarni to’liq to’ldiruvchi bunday sistemani aynigan Fermi-gaz
modeli deb ataladi. Aynigan Fermi-gaz modeli nuklonlar o’rtasida kuchli o’zaro
yadro ta’siri bo’lishiga qaramasdan nuklonlarning to’qnashuvi ta’qiqlanadi va ular
xuddi o’zaro ta’siri juda kichik bo’lgandagidek, o’zlarini erkin tutadilar. Aslida esa
qandaydir bitta nuklon ikkinchisi bilan to’qnashuvi va o’zining energiya va
impulsning bir qismini ikkinchi nuklonga berishi mumkin. Bu holda ikki nuklon
bo’shroq va yuqoriroq sathga o’tishi mumkin. Birinchi nuklon esa energiyasi
pastroq sathga o’tadi. Ammo patgi sathlar Pauli prisipiga asosan band bo’ladi. Bu
shuni ko’rsatadiki, birinchi va ikkinchi nuklonlar orasida to’qnashuv bo’lmaydi,
Pauli prinsipi to’qnashuvni ta’qiqlaydi. Shuning uchun yadroning barcha nuklonlari
Pauli prinsipiga ko’ra yadroning o’rtacha maydoni hosil qilgan potensial o’rada eng
pastki sathdan tortib, Fermi energiyasi sathigacha bo’lgan sathlarni ketma-ket
egallaydi.
𝐸𝐹 =
𝑝𝐹
2
2𝑚 (1)
kvant mexanikasida impulsning fazosida holatlar zichligi
𝜌 =
4𝛺
(2𝜋ħ)3*
4𝑉
ħ2 (2)
р dan р+dр impulsli nuklonlar
12
R p dp
dn
2
3
0
3
2
)
(3 2
64
(3)
A ta nuklon uchun
A=
64𝜋2𝑅03
3(2𝜋ħ)3 ∫
𝑝2𝑑𝑝 =
𝑃𝐹
𝑜
64𝜋2𝑅03
9(2𝜋ħ)3 𝑝𝐹
3 (4)
Maksimal impuls
𝑝𝐹 = ħ(9𝜋)1/3 1
𝑟0 (5)
Yadro nuklonlari noldan boshlab Fermi energiyasigacha bo’lgan sathlarni
egallaydi. Uyg’ongan holatlar energiyasi energiyaning ana shu qiymatidan boshlab
hisoblanadi.
Proton va neytronlar uchun Fermi impulsi
𝑝𝐹
𝑛 = ħ(
𝑛
𝐴)1/3 1
𝑟0 (6)
Kinetik energiyasi
𝐸𝐹
𝑛 =
ħ2
2𝑀𝑟02 (
𝑛
𝐴)2/3 ≈ 54(
𝑛
𝐴)2/3 MeV (7)
Agar proton va neytron massalari orasidagi kichkina farqni hisobga olmasak,
yadro barqaror bo’lishi uchun eng yuqori proton va neytron holatlarning energiyalari
bir xil bo’lishi kerak. Og’ir yadrolarda neytronlar soni protonlar soniga qaraganda
ancha kattadir (2-rasm).
13
2-rasm
Yadrodagi proton (Z) va neytron (N) gazlari uchun cheklangan to’g’ri burchakli potensial
o’raning sxemasi. Protonlar Kulon kuchlari ta’sirida o’zaro itariladi. Simmetriya buziladi.
Proton va neytronlar har birining o’z o’ralari bo’adi. Bunda E nuklonlar bog’lanish
energiyasining qiymati, 𝑬𝑭- Fermi sathi, 𝑬𝑲- Kulon energiyasi.
Yadroda tortuvchi markaz bo’lmasada, nuklonlarning o’zaro tortishishi
natijasida ular sistemaning inertsiya markazi atrofida to’plangan bo’ladi. Bunda
yadroning siqilishiga nuklonlarning yaqin masofalarda o’zaro itarilish ta’sirlari
qarshilik qiladi.
Radiusi R = 1,2 𝐴1/3 fm bo’lgan sfera deb qaraladigan yadroning hajmini
nuklonlarning umumiy hajmi bilan taqqoslasak, ularning taxminan tengligini
ko’ramiz, chunki nuklon radiusi -1 fm. Demak, yadroda harakatlanadigan har bir
nuklon unga yaqin nuklonlarning tortishish kuchlari ta’sirida bo’ladi va yadrodan
chiqib keta olmaydi. Shunday qilib, yadroda tortuvchi markaz bo’lmasada,
nuklonlarning o’zaro tortilishi natijasida ular sistemaning inersiya markazi atrofida
to’plangan bo’ladi. Bunda yadroning siqilishiga nuklonlarning yaqin masofalarda
o’zaro itarilish ta’sirlari qarshilik qiladi.
Agar yadrodagi nuklonlar harakatining real ta’sirini vaqtincha soddalashtirib,
nuklonlararo kuchlar nuklonlarni yadro hajmida faqat ushlab turadi deb hisoblasak,
u holda yadro strukturasini tasvirlash masalasi alohida sathlar yoki nuklonlar
harakatlanadigan orbitalarning
energiyalari
va
boshqa
xarakteristikalarini
aniqlashdan iborat bo’ladi. Buning uchun bir nuklonning to’lqin funksiyasi uchun
14
Shredinger tenglamasini yechish kerak. Bu tenglamada potensial energiya operatori
yoki potensial yadroda ma’lum sondagi nuklonni ushlab turishni ta’minlash lozim.
Boshqacha aytganda, potensial chuqurlik yetarli darajada chuqur va keng bo’lishi
kerak. Shunday bo’lganda Pauli prinsipiga ko’ra yadrodagi nuklonlar joylashadigan
manfiy energiyali sathlar (bog’langan holatlar) soni ko’p bo’ladi. Empirik
ma’lumotlar va nazariy mulohazalar shunday potensial chuqurlik mavjudligini
ko’rsatadi.
Yadrolarning asosiy holatlarida nuklonlar eng pastkisidan boshlab to Fermi
sathi (to’ldirilgan oxirgi sath) gacha bo’lgan energiya sathlarini to’la to’ldirib borish
kerak. Shunda yadro minimal energiyaga ega bo’ladi. Sathdagi nuklonlar soni atom
fizikasidan ma’lum bo’lgan qoidaga o’xshash usulda topiladi.
Yadro strukturasining bayon etilgan sodda tasviri mustaqil zarralar
modelining o’zidir. Chunki nuklonlarni o’rta maydon sathlari bo’yicha qayta
taqsimlashga olib keluvchi o’zaro ta’sir effektlari bu yerda hisobga olinmaydi.
Nuklonlararo kuchlarning yagona effekti nuklonlarni yadroda ushlab turuvchi o’rta
o’zaro muvofiqlashgan maydonning paydo bo’lishidir. Bu effektni hisobga olish
modelning asosini tashkil etadi. Ma’lumki, nuklonlar jufti (pp, pn, nn) o’rtasida katta
kuchlar mavjud. Ular ta’sirida nuklonlar harakatida paydo bo’lishi kerak. Masalan,
qandaydir energiya intervalida bo’lgan orbitalar bo’yicha harakatlanayotgan ikkita
nuklon o’zaro tortishish ta’sirida yaqinlashishiga, ya’ni umumiy orbitaga o’tishga
intiladi. Lekin ular biror oraliq orbitaga yoki ulardan birining orbitasiga o’tib
ololmaydi, chunki orbitalarning hammasi nuklonlar bilan band va Pauli prinsipi ham
bunga imkon bermaydi. Shunga asosan ko’rilayotgan bu juft nuklonlar o’z
orbitalaridan chiqib, Fermi sathidan yuqori joylashgan band bo’lmagan orbitaga
o’tib, bir-birlariga yaqinlashishi mumkin. Quyi orbitalarda bo’sh o’rin yoki
“teshiklar” ning, yuqori orbitalarda zarralarning paydo bo’lishi sistemaning to’la
energiyasini oshirishi kerak. Ammo energiyaga manfiy hissa qo’shuvchi nuklonlar
orasidagi tortishish energiya ortishini to’la qoplaydi. Natijada yadroda
nuklonlarning sathlar bo’yicha taqsimoti mustaqil zarralar modelidagi kabi aniq
chegaraga ega bo’lmaydi. Ularning bir qismi Fermi sathidan yuqoridagi sathlarda
15
joylashishi mumkin. Shu vaqtning o’zida bu sathdan pastda xuddi shuncha “teshik”
paydo bo’ladi, ya’ni pastki sathlarning bir qismi to’lmagan bo’ladi. Shunday qilib,
nuklonlar harakatidagi korrelyatsiyalar ta’sirida Fermi chegarasining keskinligi
yo’qoladi, chegara “yuvilib” ketadi. Bu yuvilish darajasi yoki zarralarning Fermi
sathidan pastki sathlardan yuqoriroq sathlarga o’tish ehtimolligi Fermi sathi bilan
navbatdagi sath orasidagi energiya intervaliga juda bog’liq. Eksperimental
ma’lumotlar majmuasi va nazariy baholashlarning ko’rsatishicha , bu interval katta
bo’lgan hollarda yadroni potensial chuqurlikdagi energiya sathlarini Fermi
sathigacha to’ldiradigan nuklonlar sistemasi deb tasavvur qilish, yadrodagi
nuklonlar harakatining real tasviriga ancha yaqin bo’lgan birinchi yaqinlashish
bo’ladi. Bu hol “sehrli” yadrolarda kuzatiladi.
16
3. Qobiqli model.
Qator o’tkazilgan tajribalarda yadroning eng pastki qo’zg’algan holati
energiyasining massa soniga davriy bog’liqligi aniqlandi. Yadro spinlari va
kvadrupol momentlarni o’lchash ularning yadroni tashkil etuvchi nuklonlar soniga
ham bog’liqligini ham ko’rsatadi. Protonlar yoki neytronlar soni 2, 8, 20, 50, 82, 126
ga teng bo’lgan yadrolar barqaror bo’lib, tabiatda ko’proq tarqalganligi ma’lum
bo’ldi. N va Z lar 2, 8, 20, 50, 82, 126 ga teng bo’lganda, yadroning qator
xossalarining o’zgarishi shunchalik kuchli bo’ladiki, fiziklar bu sonlarni “sehrli
sonlar” deb atadilar. Atom strukturasida bu kabi qonuniyatlar allaqachon ma’lum
edi.
Qobiqli modelning mualliflari M.G. Mayer (1906-1972), O. Xankel, X.
Yensen (1907-1973) va Zyuslar hisoblanadi. Qobiqli modelga ko’ra, nuklonlar
yadro zichligi (𝜌=21014 𝑔/𝑠𝑚3) bo’lishiga qaramasdan, yadro ichida bir-biri bilan
to’qnashmay, o’zaro moslashgan holda butun nuklonlar tomonidan vujudga kelgan
yadro maydonida deyarli aloqasiz orbitalarda harakat qiladi deb qaraladi.
Yadroning qobiqsimon modeliga ko’ra, yadroda ham, xuddi atomdagidek,
diskret energetik sathlar bo’lib, ular nuklonlar bilan to’ldiriladi. Bir-biriga energetic
sathlardagi nuklonlar yadro qobiqlarini hosil qiladi. Yadrolarning 2, 8, 14, 20, 28,
50 va 126 ta nuklonlar bilan to’ldirilgan qobiqlari mavjudligi aniqlangan. Bu sonlar
sehrli sonlar deyiladi. Aniqlanishicha, nuklonlar soni sehrli sonlarga teng bo’lgan
yadrolar boshqalariga qaraganda turg’unroq bo’lar ekan.
Mayer va Yensenning keyingi nazariy ishlar bilan tasdiqlangan gipotezasiga
ko’ra yadrodagi har bir nuklon bir-biridan mustasno boshqa nuklonlar tomonidan
hosil qilingan o’rtacha effektiv kuch maydonida harakat qiladi. Bu potensial
maydonning xarakteri, xususan, uning simmetriyasi nuklonlarning yadro ichidagi
fazoviy taqsimotiga bog’liq. Bu taqsimot esa o’z navbatida, nuklonlarning soniga va
ular o’rtasidagi ta’sirlashuv qonuniyatiga bog’liqdir. Tajribaning ko’rsatishicha,
yadroning o’rtacha maydon potensiali yadrodagi modda taqsimotiga mos kelar ekan:
nuklon uchun potensial o’raning chuqurligi yadro ichida deyarli doimiy va
17
chegarada keskin ravishda nolga tushadi. Potensialning shakli taxminan quyidagi
taqsimot bilan beriladi:
U(r) = 𝑈0 ⌈1 + exp (
𝑟−𝑅
𝑎 )⌉
−1
, (8)
bu yerda a- diffuziya masofasi (𝒂 ≅ 𝟎, 𝟓 ∗ 𝟏𝟎−𝟏𝟓 𝒎), R= 𝟏, 𝟑𝟑 ∗ 𝑨𝟏/𝟑𝟏𝟎−𝟏𝟓m,
𝑼𝟎 ≈ 𝟓𝟎 𝑴𝒆𝑽 .
Bunday holda atomdagi electron harakati kabi nuklonlar harakati (n, l, j, m)
kvant sonlari bilan xarakterlanadi. Proton va neytronlar alohida energiya ortishi
tartibida ketma-ket energiya holatlariga joylashdi.[3*]
Pauli prinsipiga ko’ra, har bir proton holatida N=2j+1 tadan ortiq bo’lmagan
protonlar tura oladi. Xuddi shuningdek, neytron holatida ham N=2j+1ta neytron
bo’ladi. 1-moment orqali N=2(2l+1) nuklon joylasha oladi.
Yadroda yopiq qatlamlar bor deb qarashlik uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak:
1. Nuklonlar Fermi-Dirak statistikasiga bo’ysungan bo’lishi.
2. Har bir nuklonning harakati orbital kvant soni bilan xarakterlanishi kerak.
Birinchi shart bajariladi-nuklonlar fermionlar Pauli prinsipiga bo’ysunadi.
Ikkinchi shart hozirgacha nazariy asoslangani yo’q.
Nuklonlarning orbita bo’ylab yadroda harakat qilishligi uchun nuklonlarning
erkin yugurish masofasi yadro razmeriga qariyb teng bo’lishi kerak.
Haqiqatan ham, nuklonlarning yadroda o’zaro kuchli qisqa masofada
ta’sirlashuviga ko’ra, harakatlanishi nuklonlarni sferik-simmetrik maydonda bir-biri
bilan aloqasiz harakatlanadilar deyish imkoniyatini beradi.
Yuqorida aytilganlardan ko’rinib turibdiki, biz tanlaydigan yadro potensialida
nuklonlar tekis taqsimlanishi, ya’ni nuklonlarning markazdagi zichligi maydonning
boshqa nuqtalaridagi zichligidan farq qilmasligi,
(
𝑑𝑈
𝑑𝑟)𝑟=0 = 0 (9)
18
bo’lishidir.
Bundan tashqari, potensial qiymati yadro chegarasiga yaqinlashganda nolga
intilishi kerak:
(
𝑑𝑈
𝑑𝑟) > |
𝑈
𝑟| , agar r=R (10)
Yuqoridagi talablarga javob beradigan potensial to’g’ri burchakli potensial
o’ra hamda garmonik ossilyatordir:
1) To’g’ri burchakli potensial o’ra U(r) = {−𝑈0 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡, 𝑟 < 𝑅.
0 , 𝑟 > 𝑅.
2) Garmonik ossilyator potensiali U(r) = {−𝑈0 ⌈1 −
𝑟
𝑅⌉
2
, 𝑟 < 𝑅.
0 , 𝑟 > 𝑅.
Xususiy holda garmonik ossilyator yechimi:
𝜀 = ⌈2(𝑛 − 1) + 𝑙⌉ħ𝜔0 = 𝑛0ħ𝜔0
n- tebranish kvant soni, l-orbital harakat miqdori moment.
Xususiy holda garmonik ossilyatorning turli holatlari yadroni energiya
sathlari sistemasini beradi (1 va 2 - jadvallar).
1-jadval
Bu yerda n-son sathlar tartib raqami, l- orbital kvant soni, magnit kvant soni m-1 dan
+1 gacha bo’lgan 2(2l+1) qiymatni qabul qiladi. Ossilyator holatining juftligi
19
2-jadval
𝜋 = (−1)𝑙𝑙 –orbital kvant soni juft bo’lsa holat juftligi juft, l-son toq bo’lsa holat
juftligi toq. Har bir holat 2(2l+1) yoki (n+1)(n+2) karralar turlangan (aynigan)
xilma-xillik karrasiga ega bo’ladi. I.3.2-jadvaldan ko’rinishicha garmonik ossilyator
uchun yadrolarda nuqsonlar soni 2, 8, 20, 70, 112 va 168 bo’lgandagina to’lgan
qobiqlar vujudga keladi. Oldingi 3 ta son “sehrli” sonlarga to’g’ri keladi. Bundan
“sehrli” sonlarning hammasini bera oladigan yangi potensial shaklini topishimiz
zarurligi aniqlandi.
3-rasm
Yadro nuklonlari zichligini to’g’ri aks ettiruvchi realistik potensial va garmonik ossilyator
potensiali.
20
Chizma I.3.1 da relyativistik realistik potensial Fermi potensialning pastki
qismi, ossilyator o’rasinikiga qaraganda keng, deyarli katta masofada chuqurroqdir.
Demak, katta moment zarra o’rani chuqur ekanligini sezadi: xilma-xillik bekor
qilinib katta l li energiya holatlari pastroqqa siljiydi bunday hol to’g’ri burchakli o’ra
uchun yaqqol ko’rinadi (4-chizma).
Har bir qobiqdagi nuqsonlar soni o’zgarnaydi va “sehrli” 50, 82, 126 sonlar
hali ko’rinmaydi. Olimlar bu sonlarni olish uchun murakkab shakldagi parabola
shisha shakldagi o’ralarni ko’rib chiqdilar. Ammo olingan sonlar “sehrli” sonlarga
o’xshamaydi. Shuning uchu qobiq modeli sohasida sehrli sionlarni toppish uchun
ko’p urunishlar bo’ldi. Og’ir ahvoldan qutilish yo’lini mashhur nemis olimasi M.
Gippert – Mayer topdi.
4-rasm
Ossilyator qobiqlari. Chapda garmonik ossilyatorning energiya sathlari, o’ngda ossilyator
potensialining ko’rinishini o’zgartirish yo’li bilan turlanishi bekor qilingan energiyalar
sathlari. Chuqurni berilgan qobiqqacha to’ldirilgan nuklonlar to’la soni ko’rsatilgan.
21
Shu vaqtga qadar energiya sathlarini faqat n, l kvant sonlari bilan tavsiflab
kelgan edik. Nuklonning spini borligi hisobga olinmagan edi. Nuklon l momentli
holatda to’la harakat miqdori momenti l±1/2 bo’lgan 2 ta hollarda bo’lishi mumkin.
Masalan, n=1 qobiqda 1p holatda nuklonning harakat miqdori moment 1/2 yoki 3/2
bo’ladi. Mos ravishda holatlar 1𝑝1/2 𝑣𝑎 1𝑝3/2 sifatida belgilanadi. Garmonik
ossilyator o’rasi uchun bu ikki holat xillangan. Bu xillanish spinga bog’liq kuchlarni
hisobga olinganda bekor qilinadi. Gippetr-Mayer muhokamaga spin- orbita
kuchlarini kiritdi, ularning potensiali
𝑈𝑙𝑠 = −𝑈(𝑟) (𝑙⃗∗ 𝑠⃗), (11)
Bunda 𝑠⃗ nuklonning spini, U(r) nuklondan yadroning markazigacha bo’lgan masofa
r va bog’liq funksiya. Spin- orbital kuchlarining kiritilishi yakka zarrali sathlarning
zarraning to’la moment 𝑗⃗ bo’yicha joylashishiidagi buzilishini tuzatadi. Endi
𝑗⃗ = (𝑙⃗+ 𝑠⃗)2 = 𝑙2 + 𝑠2 + 2(𝑙⃗∗ 𝑠⃗) (12)
Tenglikdan foydalanamiz va 𝑈𝑙𝑠 = −𝑈(𝑟) (𝑙⃗∗ 𝑠⃗) potensialning tarkibiy
qismlari uchun quyidagi qiymatlarga ega bo’lamiz
(𝑙⃗∗ 𝑠⃗) =
1
2 (𝑗2 − 𝑙2 − 𝑠2) = {
1
2 𝑙 , 𝑗 = 𝑙 + 1/2
−
1
2 (𝑙 + 1), 𝑗 = 𝑙 − 1/2
(13)
5-rasm
Momentga ega bo’lgan sathning ikki sathga ajralishi. Spin- orbital o’zaro ta’sir to’la
harakat miqdori moment j=l+1/2 bo’lgan sathni kamaytirib, j=l-1/2 bo’lgan sathni
ko’taradi.
Shunday qilib, energiya sathlarini 𝑙 +
1
2 va 𝑙 −
1
2 sathlargacha ajralishi nuklon
spini va uning orbital momentlarining o’zaro ta’siridan ekan 6.8- rasm. Spin – orbital
22
ta’sirini hisobga olganda hamma “sehrli”sonlarni osongina olish mumkin. Spin –
orbital parchalanish orbital harakat miqdori 𝑙 ning ortishi bilan ko’payib boradi.
Shuning uchun sathlarning tilinishi 𝑙 lari katta bo’lgan og’ir yadrolarda muhimroq
ahamiyat kasb etadi. Yuqorida aytilganidek, berilgan 𝑙 ning qiymatida 𝑗 = 𝑙 + 1/2
li sath 𝑗 = 𝑙 − 1/2 li sathdan pastda yotadi. U sath uchun xillanish karrasi 2𝑗 + 1 =
2𝑙 + 2 bo’ladi. Moment 𝑗 = 𝑙 − 1/2 bo’lgan yuqori sath karrali xillangan bo’ladi,
I.3.6-rasmda osstillyator N=3 qobiqni to’la to’ldiruvchi nuklonlar soni 40. Yaqinroq
“sehrli”son esa 50.
Chizma I.3.6 da 1g9/2 holatning xillanishi 10 ekanligi ko’rsatilgan. 1g9/2 sathni
energiyasi spin-orbital kuchlar ta’sirida kamayadi va osstilylatorning N=3 qobig’iga
kirib oladi . Shuning uchun unda nuklonlarning to’la soni 50 ga yetib, to’g’ri “sehrli
“qobiqni to’ldiruvchi sonni olamiz. Xuddi shunday mulohazalarni 1h11/2 sath ustida
ham yuritish mumkin. Bu sath uchun xillanish karraligi 12. Energiya bo’yicha biroz
pastga siljib, N=4 bo’lgan osstillyator qobig’iga kirib qolgan bu sath 82
“sehrli”songa olib keladi. 1i13/3 energiya sathi pasayib, N=5 qobiqqa kirib qoladi va
unga 14 nuklon qo’shilib 126 “sehrli” nuklonlar sonini tug’diradi.
Proton va neytronlar uchun spin-orbital o’zaro ta’sir hisobga olingan holdagi yadro
sathlarining diagrammasi. Har bir sathdagi proton va neytronlarning soni hamda “sehrli”
sonlar ko’rsatilgan. Ossilyator sathlar guruhi chapda. Neytron va protonlar A 50 gacha
taxminan bir xil diagrammaga ega. Katta A lar uchun farq paydo bo’la boshlaydi. Kichik
harakat miqdori momentlariga ega b’lgan neytronlar sathi kichik momentli energiya
sathlaridan pastroq yotadi.[5*]
Bu mulohazalarning hammasi 7-chizmada o’z aksini topgan. Unda yadro
energiyasi sathlarining ketma-ketligi keltirilgan. Neytron va proton uchun bunday
diagrammalar alohida hisoblanishlari ham mumkin. Demak, tajribalardagi yadro
energiya sathlarining ketma-ketligini to’g’ri tushuntirish uchun yadrolarda deyarli
kuchli spin- orbital o’zaro ta’sirlarni hisobga olish zarur ekan.