ATROF MUXIT HOLATINI BAHOLASH
1. Ekologik vaziyat va ekologik muvozanat
2. Ekologik vaziyatni baholash mezonlari
3. O‘zbekistonda tarkib topgan ekologik vaziyatlar
Tayanch iboralar:
Tabiatdan foydalanish, ekologik ahvol, sharoit, holat, ekologik–tang, sanitar-
gigienik sharoit, landshaftning buzilishi, kirim-chiqim, baholash mezonlari,
miqdoriy va sifatiy ma’lumotlar, qanoatlanarli, o‘rtacha, keskin, tang, falokatli,
o‘rtacha ko‘rsatkich, gravitatsion jarayonlar.
Inson bilan tabiat o‘rtasida o‘zaro munosabatlarning kuchayishi natijasida
tabiiy muhitda o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Tabiatdan foydalanish tamoyillarining
buzilishi nafaqat atrof muhitda o‘zgarishlarning sodir bo‘lishiga ta’sir etmay, balki
jamiyatda ham aks ta’sir shakllanadi, boshqacha aytganda jamiyat tabiiy
boyliklardan qanchalik asoslangan holda foydalanishiga qarab shunchalik naf
ko‘radi. Bu jarayonda tabiiy muhitda turli darajada vaziyat tarkib topadi. Vujudga
kelgan ekologik vaziyatlarni o‘rganish amaliy ahamiyatga ega.
Mutaxassislar u yoki bu joy (hudud)ning ekologik holatini turli so‘zlar bilan
tavsiflaydilar. Masalan sharoit, ahvol, holat, vaziyat va boshqalar. Bu so‘zlarning
o‘rtasida keskin farq deyarlik yo‘q, ular bir ma’noni anglatadi yoki sinonim deb
hisoblash mumkin. Lekin bu so‘zlar orasida vaziyat ekologik ahvolni aniq
tavsiflashga juda mos keladi. Boshqacha aytganda ekologik ahvol tizimida vaziyat
aniqlik kiritadi. Bu borada fanda mutaxassislar orasida haligacha yakdil fikrga
kelishilganicha yo‘q (A.Kalesnik va boshqalar, 1992, A.SHestakov,1992;
A.Rafiqov, 1998).Ekologik vaziyat turli iboralar bilan ishlatiladi; ekologik-
iqtisodiy, ekologik– tang, sotsial–ekologik, landshaft ekologik, geovaziyat va
boshqalar. Bizningcha ekologik vaziyat tushunchasi haqiqatga yaqinroq. CHunki,
har bir ekotizim yoki landshaftning ekologik vaziyati mavjud bo‘ladi.
Ekologik vaziyatni talqin qilishda ham turli fikrlar bildirilgan.
A.S.SHestakov (1992) ekologik vaziyatni sharoit va ahvolning o‘zaro almashib
kelishi natijasida ma’lum holatning vujudga kelishi bilan bog‘liq deb tushuntiradi.
A.A.Kalesnik va boshqalar (1992)ning ta’kidlashicha, hohlagan geotizimning
ekologik holatini ekovaziyatning alohida jilosi deb qarash lozim, ekovaziyat
deyilganda, geotizim doirasida bir–birlari bilan bog‘liq bo‘lgan abiotik va biotik
omillarning jamlanmasini tushunish kerak deb asoslaydilar. B.I.Kochurov va
boshqalar (1996) ekologik vaziyatni turli darajada noqulayliklar vujudga
keltiruvchi ekologik holat va insonning hayotiy tizimlari bilan bog‘liq ekologik
muammolarning makon va zamonda almashib kelishidan iborat deb ta’kidlaydilar.
A.S.Stepanovskix (2000) geoekologik vaziyatni faqatgina antropogen hodisa
va jarayonlarga nisbatan, qo‘llashni taklif qilsa, A.G.Isachenko (2003) tabiiy
muhitning ekologik holati sifatida talqin etadi. SH.M.SHaripov (2006) fikricha,
ekologik vaziyat– muayyan ierarxik pog‘onadagi geotizimilarda jamiyat bilan
tabiat o‘rtasidagi munosabatlar sababli tabiiy holda barqaror rivojlanayotgan bir
butunlik hamda modda va energiya almashinuvining buzilishidan so‘ng vujudga
kelgan ayni vaqtdagi holati: sanitar–gigienik sharoit; tabiat komponentlarining sifat
va son jihatdan kamayishi; tabiiy landshaftlarning buzilishi hamda o‘zgarishi va
hakazolar.
Bizningcha ekologik vaziyat ma’lum ekologik sharoitda mavjud bo‘lgan
ekologik muvozanat, uning tadrijiy holati, komponentlarning shu vaziyatdagi
me’yoriy xususiyatlari, o‘zgarish yo‘nalishlari, tirik tabiat bilan notirik tabiat
o‘rtasidagi munosabatning barqarorlik holati, kishi (inson)larning turg‘un tibbiy
holat darajasidan iborat (A.Rafiqov,2000).
Ekologik muvozanat–ma’lum chegaralangan hudud (landshaft)da tirik va
notirik tabiat o‘rtasidagi tenglik, to‘g‘ri munosabat, bir–birlarini taqozo qilish,
ma’lum darajadagi o‘lchamlari (kirim-chiqim, biomasssa va boshqalar) bilan
tavsiflanadigan xususiyatlari, tirik organizmlarning o‘zaro munosabatlaridan iborat.
Ekologik muvozanat tabiiy va antropogen omillar ta’sirida buzilishi mumkin.
Buzilish natijasida avvalo o‘simlik guruhlarining tarkibi va tuzilmasi zararlanadi.
Ta’sir qisqa muddatli va barqaror bo‘lishi mumkin. Qisqa muddatli ta’sir makonda
vaqti-vaqti bilan sodir bo‘ladi. Barqaror ta’sir natijasida ekotizim (geotizim)
favqulotda, ba’zan bir tekis o‘zgarishga uchraydi (bu hol ta’sir xarakteriga bog‘liq).
3.2.Ekologik vaziyatni baholash mezonlari
Ekologik vaziyatni baholash (yoki tasniflash) mezonlarini ishlab chiqish
ancha murakkab masala. Bu borada ma’lum omillar va mezonlarni hisobga olishga
to‘g‘ri keladi. Mutaxassislar tomonidan turli mezonlar taklif qilingan, lekin bu
borada yakdil fikrga kelingani yo‘q. Birinchi marta nashr etilgan “O‘zbekiston
ekologik xaritasi”, (masshtabi 1:1 mln, 1991)da mezonlar darajasi berilgan.
O‘zbekiston tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi xizmatchilari (V.L.Savello,
1998) ekologik vaziyatlarni baholash uchun 18 indikatordan iborat mezonlar
darajasini ishlab chiqdi. G.A.Tolkacheva va boshqalar (1998) bu borada atmosfera
havosini, G.A.Tinina va boshqalar (1998) suv sifatini baholashning yangi
mezonlarini taklif qilishgan. R.M.Razaqov (2000) respublika hududini ekologik
jihatdan rayonlashtirish uchun 20 ta mezondan iborat darajaning zarurligini
o‘qtiradi. SH.T.Iskandarova (2000) er usti suvlarining genetik jihatdan baholash
uslubiyotini ishlab chiqdi va uni ekologik vaziyatlarni baholashda qo‘llanilishini
ta’kidladi. O‘zbekistonda mavjud ekologik vaziyatlarni aniq baholash uchun
ko‘plab ta’riflar ishlab chiqilgan, lekin ulardan amaliy jihatdan foydalanish
murakkab, avvalo ko‘plab miqdoriy va sifatiy ma’lumotlar zarur bo‘ladi, ulardan
foydalanish uchun ko‘p ma’lumotlarni qayta ishlash lozim.
SHularni e’tiborga olib hozirgi vaqtda yangi mezonlar darajasi taklif qilingan
(A.Rafiqov, 1999). U soddaligi va ko‘plab mayda ko‘rsatgichlardan xolisligi bilan
ajralib turadi.
Ekologik vaziyatlarning darajalari: qanoatlanarli, o‘rtacha, keskin, tang va
falokatli bo‘lishi mumkin (14-jadval).
(14-jadval)
O‘zbekiston ekologik vaziyatlar darajasini aniqlovchi mezonlar
Mezonlar
Geotizimlarning ekologik vaziyatlari
Falokatli
Tang
Keskin
O‘rtacha
Qanoatlan
arli
1
2
3
4
5
6
1.
Geotizimlar
holati
Geotizimlarni
ng buzilishi,
tiklanmaydiga
n jarayonlar
kuchayadi
Buzilgan
geotizimlar
tiklanmaydig
an
xususiyatlarg
a ega bo‘ladi
Tabiatning
ayrim
komponentl
arida
buzilish
kuzatiladi
Tuproq va
o‘simliknin
g buzilish
belgilari
kuzatiladi
Ayrim
o‘simlik
va
hayvonlar
ning
miqdoriy
kamayishi
kuzatiladi
2.Tabiat
komponentlarining
holati:
2.1.Atmosfera
3,3 dan yuqori
(API
eng
yuqori
bo‘lgan
mintaqa)
3,0-3,3 (API
yuqori
bo‘lgan
mintaqa)
2,7-3,0
(API baland
bo‘lgan
mintaqa)
2,4-2,7
(API
O‘rtacha
bo‘lgan
mintaqa)
2,4 gacha
(API past
bo‘lgan
mintaqa)
2.2. Er usti
suvlarining sifati
(suvlarnning
ifloslanish indeksi,
SII)
6-10 va udan
ko‘p
(juda
iflos
va
haddan
tashqari iflos)
4-6 (iflos)
2-4
(ifloslangan
)
1-2
(o‘rtacha
ifloslangan)
1 gacha
toza
2.3. Er usti
suvlarininng
minerallashuvi
( har l da g)
Juda baland
(3-5)
Baland (2-3)
O‘rtacha
(1-2)
Ruxsat
etilgan (0,5-
1) gacha
Me’yorda
(0,3-0,5)
2.4. Ichimlik
suvining davlat
andozasiga mos
75-90
50-75
35-50
20-35
10-20
kelmasligi, %
2.5. Voha
tuproqlarining
pestitsidlar bilan
ifloslanishi (har ga
da kg)
10 dan ortiq
5-10
3-5
1,3-3,0
1,3 dan
kam
2.6. Tuproq
sho‘rlanishi
SHo‘rxok
Kuchli
O‘rtacha
Kuchsiz
SHo‘rlan
magan
2.7. Tuproqlarning
eroziyaga
berilganligi
Juda kuchli
(jar eroziyasi)
Kuchli
O‘rtacha
Kuchsiz
Eroziyaga
berilmaga
n
2.8. Erlarning
deflyasiyaga
berilganligi
Juda kuchli
(barxan
re’lefi)
Kuchli
(haraktdagi
qumlar
vujudga
keladi)
O‘rtacha
(botiqlar
25-50%
maydonda
tarkib
topadi)
Kuchsiz
(botiqlar 25
% gacha
maydonda
tarkib
topadi)
Deflyasiya
yuz
bermaydi
(botiqlar
10 %
gacha
maydonda
tarkib
topadi)
2.9.
O‘simlik
qoplami
ahvoli
(mahsuldorlik
darajasi, %)
15 dan kam
15-30
30-60
60-90
90 dan
yuqori
2.10. YAylovlar
degradatsiyasi
(buzilgan
yaylovlar
maydonini
ko‘payishi, %)
7,5 dan ko‘p
5,0-7,5
2,5-5,0
1,5-2,5
1,5 gacha
2.11. Umurtqali
Qayta
Kuchli
O‘rtacha
Kuchsiz
Tabiiy
hayvonlar
faunasinng ahvoli
o‘zgargan
(sinantrop va
keltirlgan
turlar 50 %
dan ortiq)
o‘zgargan
(sinantrop va
keltirlgan
turlar 50 %
gacha)
o‘zgargan
(sinantrop
va
keltirlgan
turlar 10 %
gacha)
o‘zgargan
(sinantrop
va
keltirlgan
turlar oz)
fauna
(hayvon
turlari)
o‘zgarmag
an
3. Aholi sog‘ligi
holati
Barcha
yoshdagi va
ijtimoiy
guruhdagi
aholining
ahvoli
qo‘rqinchli
holda
Barcha
yoshdagi
aholining
sog‘ligi
hamma joyda
yomonlashad
i
Aholining
ayrim
guruhlarini
ng sog‘ligi
yomonlasha
di
Aholi
sog‘ligi
yomonlashu
v belgilari
vujudga
keladi
Me’yorda
gi holat
3.1. Umumiy
o‘lim
Juda ko‘p
(1,3)
Ko‘p (1,2)
Ko‘proq
(1,1)
Respublika
o‘rtacha
ko‘rsatkichi
ga
mos
keladi
(1,0)xx
Respublik
a o‘rtacha
ko‘rsatkic
hi-dan
past
(-1,2xxx)
3.2. YOsh bolalar
o‘limi
Juda ko‘p
(1,6)x
Ko‘p (1,4)x
Ko‘proq
(1,2)x
Respublika
o‘rtacha
ko‘rsatkichi
ga
mos
keladi (1,0)
Respublik
a o‘rtacha
ko‘rsatkic
hidan past
(-1,4 xxx)
3.3.Aholining
kasallanishi
Juda ko‘p
(1,3-1,4)x
Ko‘p (1,2-
1,3)x
Ko‘proq
(1,1-1,2)x
Respublika
o‘rtacha
ko‘rsatkichi
ga
mos
keladi
(1,0)xx
Respublik
a o‘rtacha
ko‘rsatkic
hidan past
(-1,3-2,0
xxx)
“x” Respublika o‘rtacha ko‘rsatgichidan shuncha marta katta.
3.3. O‘zbekistonda tarkib topgan ekologik vaziyatlar
YUqoridagi tasniflash O‘zbekiston hududi uchun o‘rtacha olingan, ayrim
hududlar uchun boshqa bir tizimga ega bo‘lish mumkin. Masalan, tog‘li qismlarda
(G‘arbiy Tyan-SHan, Hisor va h.k.) eng qulay qanoatlanarli, o‘rtacha va boshqalar.
Tekislik qismida esa o‘rtacha, kuchli, keskin, tang va boshqalar tarzida ham
bo‘lishi mumkin. Ushbu darajalar ma’lum mezonlar asosida aniqlanadi. Masalan,
geotizim (ekotizim)larning holati, tabiat komponentlarining holati, aholi sog‘ligi
holati kabilar e’tiborga olinadi.
Qanoatlanarli ekologik vaziyat uchun aynan ayrim o‘simlik va
hayvonlarning miqdoriy kamayishi xarakterli. O‘rtacha vaziyatda esa, tuproq va
o‘simlik qoplamining buzilish belgilari kuzatiladi. Keskin vaziyatda-tabiatning
ayrim komponentlari buzilishi yuz beradi. Tang vaziyatda–buzilgan geotizimlar
tiklanmaydigan xususiyatlarga ega bo‘ladi. Falokatli vaziyatda–geotizimlarning
buzilishi va tiklanmaydigan jarayonlar kuchayadi.
Aholi sog‘ligi holati bo‘yicha qanoatlanarli vaziyat me’yordagi holatga ega.
O‘rtacha vaziyatda–sog‘ligi bo‘yicha yomonlashuv belgilari vujudga keladi, keskin
vaziyatda–barcha yoshdagi aholining sog‘ligi hamma joyda yomonlashadi,
falokatli vaziyatda–barcha yoshdagi va ijtimoiy guruhdagi aholining ahvoli
qo‘rqinchli holda bo‘ladi. Ekologik vaziyat to‘g‘risida to‘liq ma’lumot
A.A.Rafiqovning “O‘zbekistonda ekologik vaziyatlar darajasini aniqlovchi
mezonlar” nomli maqolasida berilgan (Geografik ekologiya va tabiatdan
foydalanish muammolari. T.: Universitet, 1999, 40-43 betlar).
Ekologiyada ko‘proq ikki vaziyatga e’tibor beriladi: ofatli va halokatli.
Ofatli vaziyatda organizmlar populyasiyasida turlarning tanlanishi kuchayadi,
buning natijasida populatsiyadagi xususiyatga ega bo‘ladi, keyingi ofatli vaziyatda
kamroq zarar ko‘radi. Falokat natijasida barcha populatsiya qiriladi, ulardan
genentik esdalik saqlanib qolmaydi.
O‘zbekistonda ekologik vaziyat umuman olganda o‘rtacha barqaror, joylarda
turlicha: qanoatlanarli vaziyatdan tortib falokatli vaziyatgacha mavjud. Baland va
o‘rtacha balandlikdagi tog‘larning suv ayirg‘ich qismlari eng qulay va qulay
