AUDIT STANDARTLARI
REJA:
1.Auditning professional standartlari tavsifi
2.Auditorlik standartlarining asosini tashkil etuvchi tamoyillar
3. Auditorlik standartlari tarkibi
Tayanch so’z va iboralar: Standartlar, auditning xalqaro standartlari,
auditorlik faoliyatining milliy standartlari, auditorlik tashkilotlarining ichki
standartlari, xalqaro buxgalterlar va auditorlar federatsiyasi, auditorlik
standartlari kengashi, auditning malaka va etika talablari, standart talablari
1.Auditning professional standartlari tavsifi
Amerika Qo'shma Shtatlarida auditorlar Amerika institutining diplomli
buxgalterlar jamiyati (AICPA), Aktsiyadorlik jamiyatlarida Buxgalteriya
nazorat kengashi (PCAOB) va Xalqaro auditorlik va professional standartlar
kengashi (IAASB) tomonidan chiqarilgan standartlar asosida faoliyat
yuritadilar. Bu turli tashkilotlar tomonidan chop etilgan auditorlik standartlari
umumiy maqsadga qaratilgan bo’lib, auditni sifatli tarzda amalga oshirishga
xizmat qiladi. Auditorlik standartlari asosida auditorlar moliyaviy hisobot
bo’yicha auditorlik xulosasini tuzish va taqdim etishda dastur sifatida
foydalanib hamda kompleks audit doirasida mijozning moliyaviy hisobotlari
bo’yicha ichki nazoratini baholaydi.
Audiorlik standartlari nafaqat kompaniylarning audit tekshriuvlarida,
balki (barchasida) tashkiliy huquqiy tuzilishi, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar
barcha sub’ektlarga ham qo’llaniladi. Misol uchun, AQSH AJlari Qimmatli
qog'ozlar va birja komissiyasi (SEC) tartibiga bo'ysunadi va PCAOB auditorlik
standartlariga muvofiq audit amalga oshiriladi AJlari bo’lmagan tashkilotlar
AICPA tomonidan tashkil etilgan umumiy qabul qilingan audit standartlari
asosida audit o’tkazilishi lozim. Bundan tashqari, yuridik manzil bo’yicha eng
muhimi qaysiki ochiq aktsiyadorlik jamiyatlarida (mavjud bo'lsa) audit
qilinganda auditor PCAOB yoki AICPA yoki IAASB tomonidan ishlab chiqilgan
standartlar asosida olib borishini aniqlashtirib olishi shart.
2004 yilda AICPAning Auditorlik standartlar kengashi (ASB) standartlar
tushunarli bo'lishi uchun qayta loyihani boshladi. AICPAning standartlarni
yangilash loyihasi, standartlarni o'qishni engillashtirish, tushunish va qo'llash
uchun mo'ljallangan. Loyiha doirasida, ASB Auditning Xalqaro Standartlari
(ISAs) bilan bir vaqtda ishladi. ASB uning standartlarini bir joyga jamlagan
holda tushunarli formatda tayyorladi. Har bir standart bo’yicha quyidagi
bo'limlar taqdim etiladi:
-
Standartning kirish izohi maqsadi va ko'lamini tushuntiradi.
-
Mavzuga doir talablardan maqsad belgilanadi.
-
Standartlardagi aloqador o’ziga hos ma’noli jumlalarning ta'riflari
-
Auditorning standartining maqsadiga yetishi uchun
talablarni
aniqlasitirish. Talablar "auditor qilishi kerak" yoki “auditor bajarishi shart”
so’zlaridan foydalangan holda ifoda etiladi.
-
Ilova va boshqa izoh materiali, standart talablarini qo'llash uchun
talablarga mos manbalar va kelgusidagi yo'l-yo'riqni o'z ichiga oladi.
ASB 2012 yilda uning eng mukammal standartlari bo’yicha Auditorlik
yagona Hisobotini (SAS sonli 122) nashr qildi. Bu mukammal standartlar 2012
yil 15 dekabrdan keyingi davrlaridagi moliyaviy hisobotlarga tadbiq etildi.
IAASBning maqsadi professional xizmatlar va boshqa shunga aloqador
standartlar asosida, xalqaro va mahalliy audit va professional standartlarni
birlashtirish orqali yuqori sifatli auditorlik xizmatini ko’rsatish, shu tariqa
butun dunyo bo'ylab amalda audit sifatini mustahkamlash va kuchaytirish va
shu orqali global auditorlik va professionallik kasbini ishonchini
mustahkamlashdir.
IAASB standartlari tushunarli, aniq va izchil bo'lishi kerakligini talab
etadi. Shunga ko'ra, 2004 yilda, IAASB uning xalqaro standartlar aniqligini
oshirish uchun dastur boshladi. IAASBning standartlarni yangilash loyihasi
2009 yilda tugallandi, va 2013 yilning, IAASBning aniqlanishi standartlari 36
xalqaro standartlar va Sifat Nazorati Xalqaro Standarti 1 to’plamidan tashkil
topdi. Xalqaro standartlar quyidagi alohida bo'limlarda keltirilgan axborotni
o'z ichiga oladi, bu esa AICPA ning standartlari formatiga juda o'xshaydi:
Kirish auditorlar majburiyatlaridan va boshqalardan tashqari maqsadi, ko'lami
va Xalqaro standartlar mavzusi matnlari haqida ma'lumotlarni o'z ichiga
oladi.
Maqsad - auditorning maqsadli aniq bayonini o'z ichiga oladi.
Amaldagi jumlalar ta’riflari kiritilgan.
Har bir maqsad uchun talablar taqdim etilgan. Talablar "auditor
bajarishi kerak" so’zlaridan foydalangan holda ifoda etiladi .
Ilova va boshqa izoh materiali, standart talablarini qo'llash uchun
talablarga mos manbalar va kelgusidagi yo'l-yo'riqni o'z ichiga oladi.
PCAOB 2002 yildan vujudga kelgan, u
AQSH aktsiyadorlik
kompaniyalari amal qiladigan auditorlik standartlarini chop etadi. 2013
yilda , PCAOB o'n oltita audit standartlarini chop etdi. Bundan tashqari,
PCAOB 2003 yil 16 aprelda AICPA o’rniga standartlar chiqardi (PCAOB
muvaqqat standartlar deb ataladi). Shunday qilib, PCAOB aktsiyadorlik
kompaniyalari uchun PCAOB standartini AICPA standarltari o’rniga talab qildi.
2003 yil 16 apreldan so'ng AICPA tomonidan chiqarilgan standartlar,
PCAOBning muvaqqat standartlari qismi emas.
Audit standartlari orasida katta o’xshashlik mavjud. Barcha
standartlarda audit ishini rejalashtirish va qay tariqa amalga oshirish va
natijalari qanday bo'lishi kerak kabi yagona tamoyillar mavjud. Auditorlik
standartlarini umumiy solishtirish 1-jadvalda ko'rsatilgan.
1-jadval
AQSH va xalqaro Auditorlik standartlarini solishtirish
IAASB
PCAOB
AICPA
Nufuzli manba
Xalqaro
buxgalterlar
federatsiyasi va
ushbu
standartlar amal
qiluvchi
mamlakatlar
tomonidan
AQSh
Kongressining
2002
yil
Sarbanes-Oxley
qonuni
Tarixiy, o'z-o'zini
tartibga
soladigan kasb
sifatida
Muhim atamalar
Auditning xalqaro
standartlari (ISA)
Audit standartlari
(AS)
va
muvaqqat
standartlari (AU)
Audit standartlari
bo’yicha Hisobot
(AU-C)
Standartlarning
qo’llanilish
doirasi
Auditning
xalqaro
standartlari talab
qilinadigan
mamlakatlarda
va
jumladan
Evropa
va
AQSH
aktsiyadorlik
kompaniyalari
auditida
AQSH
aktsiyanerlik
bo’lmagan
kompaniyalari
auditida
rivojlanayotgan
mamlakatlarda
Audit
standartlarning
uyg’unlashuvi
Xalqaro
uyg’unlashuv
talab etiladi
Joriy
vaqtda
xalqaro
uyg’unlashuvga
talab yo’q
Xalqaro
uyg’unlashuv
talab etiladi
2. Auditorlik standartlarining asosini tashkil etuvchi tamoyillar
Amerika Qo'shma Shtatlarida audit standartlari tarixan o'n umumiy
qabul qilingan audit standartlari (odatda o'n standartlar deb ataladi )
moliyaviy hisobotlar auditi uchun poydevor bo'lib xizmat qilgan. Ayni paytda,
PCAOB standarti bu o'n standartlarni birlashtiradigan standart tashkil etdi.
AICPA etti tamoyillari bilan o'n standartlari o'rnini almashdi. Tahriran audit
standartlari farqi bo'lsa-da, asosiy maqsad audit sifatli tarzda amalga
oshirilishi kerak.
1.
Majburiy tayyorgarlik va mahoratlilik. Auditor tekshirish o’tkazishda
maxsus texnik tayyorgarlikka va auditorlarning professional xulq sifatlariga
ega bo’lishi kerak.
2.
Mustaqillik. Har qanday vazifani bajarishda auditor yoki auditorlar
mustaqil bo’lishi shart.
3.
Majburiy malakaviy ziyraklik. Tekshirishni o’tkazishda va xulosani
tayyorlashda auditordan professional ziyraklik talab etiladi.
Ob’ektlarning ish standartlari:
1.
To’g’ri rejalashtirish va nazorat. Ishni auditorlik tekshiruvi muvofiq
holda rejalashtirilishi lozim, agarda auditorning yordamchilari mavjud bo’lsa,
ularning faoliyatini nazorat qilib borish lozim.
2.
Ichki nazorat tizimini tushunishning etarliligi. Auditor auditorlik
tekshiruvining ko’lami va unga sarflanadigan vaqtni to’g’ri belgilash
maqsadida ichki nazorat tizimiga etarlicha baho berishi shart.
3.
Zarur dalillarning etarli miqdori. Auditorlik hisoboti haqida fikr
tayyorlash uchun tekshirish, so’roq, kuzatish va tasdiq usullari orqali etarli
hajmda dalillar yig’ish.
Auditning umumqabul qilingan standartlari
3-chizma. Auditning umumiy malaka va etika standartlari:
Xulosa standartlari:
1. Hisobotning GAAP bilan mos tushishi. Xulosada moliyaviy
hisobotning buxgalteriya hisobining umumqabul qilingan tamoyillarga mos
kelishi haqida ma’lumot keltirib o’tiladi.
2. GAAP qoidalariga amal qilinmaydigan holatlar. Xulosada o’tgan yillar
nuqtai nazaridan hisobot yilida ko’zda tutilmagan holatlar mavjudligi
aniqlanishi kerak.
3. Ma’lumotlar bilan yoritib berishning etarliligi. Moliyaviy hisobotdagi
axborot to’liq adekvat holda yoritib berilishi lozim, agarda xulosada boshqa
holatlar ko’zda tutilmagan bo’lsa.
4. Moliyaviy hisobot haqida fikrning to’liq bayon etilishi. Xulosa
moliyaviy hisobotning to’liqligi haqida fikrni yoki fikrning mavjud emasligi
haqida tasdiqni o’z ichiga olishi kerak. Agarda yakuniy xulosa berilmagan
bo’lsa, mos keluvchi tamoyillar bilan inobatga olish kerak. Auditorning ismi
moliyaviy hisobot bilan bog’liq barcha hollarda xulosada auditorlik
tekshiruvining aniq shakldagi turi bayon qilinishi shart, agarda bu ko’zda
tutilgan bo’lsa, shuningdek, auditor o’z zimmasiga oladigan mas’uliyatning
darajasi haqida fikr bildirib o’tishi kerak.
To’g’ri rejalashtirish
va nazorat.
Ichki nazorat tizimini
tushunishning
etarliligi.
Zarur dalillarning
etarli miqdori.
standartlari
Hisobotning GAAP bilan
mos kelishi.
GAAP qoidala
riga amal qilin
maydigan holat
lar.
Ma’lumotlar bilan yoritib
berishning etarliligi.
Moliyaviy hisobot haqida
fikrning to’liq bayon
etilishi.
Majburiy
tayyorgarlik va
mahoratlilik.
Mustaqillik.
Majburiy malakaviy
ziyraklik.
etika standartlari
AICPA o'n standartlari o'rniga, auditda yetakchi etti asosiy tamoyillarni
ishlab chiqdi. Ularning o'ziga xos tamoyillari to'rt kategoriya bo’lib, ular
quyidagilar:
1. Auditning maqsadi foydalanuvchilar uchun moliyaviy hisobotning
ishonch darajasini oshirishdan iborat. Auditor moliyaviy hisobot bo’yicha
xulosa bildirganda bu maqsadga erishiladi.
2. Audit bu menejment tayyorlangan moliyaviy hisobotlar, moliyaviy
hisobotlar ustidan ichki nazoratni ta’minlash, va auditor uchun tegishli
axborot bilan ta’minlash va auditorga foydalanishga ruxsat bulishiga
asoslangandir.
Majburiyatlar
3. Auditorlar tegishli vakolat va imkoniyatlarini saqlab qolish uchun audit
davomida professional shubha va axloqiy talablarga rioya qilish kerak
Taqdim etish
4. Auditor moliyaviy hisobotlardagi muhim xato mavjud bo’lganda
sabablarini bilishi lozim.
5. Asosli sabablarini olganda auditor rejalashtirish va kuzatishi, muhimlik
darajasini aniqlashi, jiddiy xatolarni riskini aniqlashi, audit dasturini tuzish va
amalga oshirish uchun risklarni baholashi.
6. Auditda auditor moliyaviy hisobotlarda mavjud jiddiy xatolar haqida
mutlaq ishonch bilan ta'minlash imkoniyatiga ega bo’lmagan tabiiy
cheklovlar mavjud.
Hisobot
7. Auditor to’liq izholay olmagan fikrini moliyaviy hisobotda jiddiy xatolik
bo’yicha auditorlik xulosasida bildiradi
jadval
Auditorlik xulosasini shakllantirish jarayoni har bir bosqichning
harakatlari
Auditorlik xulosasini shakllantirish
jarayoni etapi
Etap doirasidagi harakatlar
I bosqich. Mijoz jalb qilish qilish va
uzluksizlikni ta’minlash uchun qaror
qabul qilish
Audit uchun zamin hozirlash
Mijoz
bilan
umumiy
audit
tushunchasini rivojlantirish
II bosqich. Riskni baholashni amalga
oshirish
Muhimlikdarajasi
va
risklarni
baholash
Aniqlangan risklarga javob berish
III bosqich. Ichki nazoratning
samarali ishlashi bo’yicha
dalil
to’plash
Agar mavjud bo’lsa nazorat testini
tanlash
Agar mavjud bo’lsa nazorat testini
bajarish
Agar mavjud bo’lsa nazorat testi
natijlarini hisobga olish
IV bosqich. Hisob yozuvlari bo’yicha
mohiyatan
dalillar
to’plash,
axborotni ochib berish va tasdiqlash
Mustaqil jarayonlarga tegishli
amallarni bajarish
V bosqich. Auditni yakunlash va
auditorlik xulosasini tuzish
Auditorlik tekshiruvni yakunlash
Xulosa turini aniqlashtirish
Auditor sifatida faqat bir tashkilotning moliyaviy hisoboti auditni
amalga oshirish mumkin, yoki tashkilot moliyaviy hisobotlari auditi va
moliyaviy hisobotlarni ustidan ichki nazorat integratsiyasini amalga oshirish
mumkin. Kompleks audit AQShda yirik aktsiyadorlik kompaniyalari uchun
talab qilinib, uning asosiy tamoyillari har qanday moliyaviy hisobotlar auditi
uchun amal qiladi. "Kompleks auditning ijobiy tomoni” amaliy auditda
ko'rsatilishicha, moliyaviy hisobot auditi va ichki nazorat integratsiyasi
auditda samaradorlikka olib keladi. Audit xulosasini shakllantirish jarayoni
asosan moliyaviy hisobot auditi va kompleks audit uchun bir xil bo'ladi. Biroq,
kompleks auditda auditor moliyaviy hisobot ustidan ichki nazorat tizimining
samaradorligi fikrini beradi va moliyaviy hisobotlar bo’yicha xulosa berishda
qo'shimcha audit ishini amalga oshiradi. Xususan, mijozning balans
sanasidagi ichki nazorat tizimida jiddiy xatolik mavjud bo’lganda auditorning
amalga oshiradigan ishi ortadi.
Audit xulosasini shakllantirish jarayonining muhim jihati mijozning ichki
nazorat tizimi va moliyaviy hisobotlar bilan bog'liq majburiyatlari hisoblanadi.
Bu munosabatlar rejalashtirish va audit o'tkazish uchun muhim ahamiyatga
ega. Auditorlik xulosasini shakllantirish jarayoni quyidagi bosqichlardan
iborat:
I bosqich. Mijoz jalb qilish qilish va uzluksizlikni ta’minlash uchun qaror
qabul qilish
II bosqich. Riskni baholashni amalga oshirish
III bosqich. Ichki nazoratning samarali ishlashi bo’yicha dalil to’plash
IV bosqich. Hisob yozuvlari bo’yicha mohiyatan dalillar to’plash,
axborotni ochib berish va tasdiqlash
V bosqich. Auditni yakunlash va auditorlik xulosasini tuzish.
Har bir bosqich doirasida auditor moliyaviy hisobot auditi yoki
kompleks auditini amalga oshirishda turli amallarni bajaradi. 6-jadvalda
ushbu amallar ko'rsatilgan. Ushbu amallar auditorlik kasbi, qonunchilik va
professional javobgarlikka ta'sir qiladi. 6-jadvaldagi har bir amalni bajarishda,
auditor sifatli professional faoliyat va axloqiy qarorlar qabul qilishni xoxlaydi.
3. Auditorlik standartlari tarkibi
1999-2012 yillar davomida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
tomonidan 21 ta auditorlik faoliyatining milliy standartlari ishlab chiqilgan.
7-jadval
Amaldagi auditorlik faoliyatining milliy standartlari
№
Standartning № va nomi
O’z. R. MV
tasdiqlagan sana va
№
1.
№3- AFMS «Auditni rejalashtirish»
14. 10. 1999 №54
2.
№4- AFMS
"Mijoz faoliyati (biznesi) bilan
tanishish"
20.07.1999 y. N 57
3.
№5- AFMS «Auditor ishining sifatini nazorat qilish»
04. 08. 1999 №62
4.
№6- AFMS «Auditni hujjatlashtirish»
04. 08. 1999 №61
5.
№9- AFMS «Muhimlik va auditorlik tavakkalchiligi»
04. 08. 1999 №63
6.
№10- AFMS «Moliyaviy hisobot tarkibidagi boshqa
axborotlar»
09. 09. 1999 №75
7.
№11- AFMS «Ma’lumotlarni kompyuterda ishlash
(MKI) sharoitida audit o’tkazish»
09. 09. 1999 №76
8.
№12- AFMS «Auditorlik tekshiruvlari jarayonida
buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini
baholash»
26.12. 2006 №108
9.
№13- AFMS «Tahliliy amallar»
04. 08. 1999 №64
10. №14- AFMS «Auditorlik tanlash»
27. 07. 1999 №59
