UMUMIY MA’MURIY HUQUQQA KIRISH MAVZU DOIRASIDA KO'RIB CHIQILADIGAN ASOSIY MASALALAR: 1. Davlat boshqaruvi tushunchasi, funksiyalari va prinsiplari 2. Ma'muriy huquq tushunchasi, predmeti, subyetlari. 3. Ma'muriy huquq uslubi, tizimi va prinsiplari 4. O'zbekiston Respublikasi huquq tizimida ma'muriy huquqning tutgan o'rni 5. Ma'muriy huquq normalari, ularning turlari va funksiyalari 6. Ma'muriy huquqiy munosabatlar va ularning turlari I. Ma'muriy huquq atamasi arabcha “ma'muriy-boshqaruv” so'zidan olingan bolib, “boshqaruv huquqi” ma'nosini anglatadi. Shu sababli fanning mazmun mohiyatini ochib berishdan avval “boshqaruv”, “davlat boshqaruvi” , lozim bo’lsa “davlat” tushunchalarini anglab olish zarur bo'ladi. “Davlat" keng ma'noli tushunchadir. Davlat - suverenitetga, boshqaruvning hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishning maxsus apparatiga ega bo'lgan, shuningdek, huquq normalari(qoidalari)ni yaratishga qodir bolgan ommaviy hokimiyatning siyosiy- hududiy tashkilotidir. Davlat - butun mamlakat miqyosidagi hokimiyatning maxsus boshqaruv va majburlov apparatiga ega bo'lgan, barcha uchun majburiy qonunlar chiqaradigan va suverenitetga ega bo'lgan yagona siyosiy tashkilotdir. Davlat - jamiyat siyosiy tuzilishining odamlar, guruhlar, tabaqalar, tashkilot, hamkorlikdagi faoliyatini va o'zaro munosabatini tashkil etuvchi, yo'naltiruvchi va nazorat qiluvchi asosiy institutdir. Davlat hokimiyatning bosh instituti : Hokimyat davlat orqali o'z siyosatini amalga oshiradi “hokimiyat" , “davlat" , “siyosat" tushunchalari bir-biriga yaqin bo'lib, bir-birlarini belgilab beradi. Boshqaruv davlat paydo bo'lmasdan oldin vujudga kelgan bo'lib, kimni, nimani yoki qandaydir faoliyatni “yo'naltiruvchi", unga rahbarlik qilish ma‘nosini anglatadi. Boshqaruv - turli xil (biologik, texnik, ijtimoiy) tashkil etilgan tizimning funksiyasi bo‘lib, uning yaxlitligini ta'minlaydi, ya'ni tizim oldida turgan vazifalarning amalga oshirilishiga erishiladi, uning tuzilmasi va faoliyatining o'rnatilgan tartibi saqlab turiladi. Boshqaruv o‘z mohiyatiga ko‘ra subyektning obyektga nisbatan boshqaruvchilik ta'sirini anglatib, tizimni tartibga solish va faoliyatini ta'minlashni tashkil etadi. Boshqaruv - maqsadga muvofiq tartibga solingan ta‘sir etish bo'lib, subyekt va obyekt o‘rtasidagi munosabatda qo‘llaniladi hamda subyekt tomonidan bevosita amalga oshiriladi. Boshqaruv obyektning subyektga, ya'ni boshqariluvchi elementning boshqaruvchi elementga bo‘ysunganligi mavjud bo‘ladi. Aksinchada boshqaruv bo‘lmaydi. Huquqshunos olimlar boshqaruvning shakli turini ko‘rsatib o‘tadi: 1-turi: Jamiyatni boshqarish( ijtimoiy boshqarish) ijtimoiy hayotga yoki uning bir qancha yoxud ayrim sohalariga ta‘sir etish, ijtimoiy sharoitni boshqarish 2-turi: Davlatni boshqarish - davlat hayotini uning olib borayotgan siyosatiga moslashtirish maqsadida davlat yoki uning institutlarining maqsadga muvofiq ta‘sir etishidir. Davlat boshqaruvi - ommaviy ehtiyoj bilan manfaatlarini anglash, ularni baholash va tarkibiy qismlarga ajratish, aniq maqsadlar qo‘yish , ma‘lum bir qarorlar ishlab chiqish va ularning amalga oshirilishini ta'minlash uchun mavjuddir. Shu sababdan davlat boshqaruvini tashkil etish va amalga oshirishning ijtimoiy mexanizmiga o‘zaro bog‘liq bo'lgan ijtimoiy hodisalarning, ya'ni ,,ehtiyoj - manfaat - maqsad - qaror -harakat - natija ‘‘ ning yagona zanjiri sifatida namoyon bo'ladi. II. Davlat boshqaruvining mazmun-mohiyatini yoritib berishda uning quyidagi xususiyatlarini ko‘rsatib o‘tish lozim : 1) davlat boshqaruvi - ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshirishga qaratilgan hamda qonun chiqarish va odil sudlov faoliyatidan shakli, uslublari va mazmuniga koʻra ajralib turadigan alohida faoliyat turi xisoblanadi. Davlat boshqaruvi - bu qonunlar va boshqa normativ (qonunosti) hujjatlarni qoʻllash boʻyicha olib boriladigan ijrochilik va farmoyish berish faoliyatidir; 2) davlat boshqaruvi - huquqni qo'llash bilan bir vaqtda maʼmuriy huquq ijodkorligi (huquq oʻrnatish) faoliyatini amalga oshiradi. Davlat boshqaruvi organlarining huquq ijodkorligi shunda namoyon boʻladiki, ular vakolatlari doirasida boshqa huquq subyektlari (boshqaruv obyekti) uchun majburiy boʻlgan xulq-atvor qoidalarini ishlab chiqadilar va tasdiqlaydilar, ularning bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradilar, maʼmuriy yurisdiksiyaviy (huquqni himoya qilish) faoliyatni yuritadilar; 3) davlat boshqaruvi - qonunlarni ijro etish, shuningdek, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish zarurati vujudga kelgan hamma joyda amalga oshiriladi. Davlat boshqaruvi davlat va jamiyat hayotining muhim sohalari - xo‘jalik-iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va maʼmuriy-siyosiy sohalarda amalga oshiriladi. Davlat boshqaruvi nafaqat davlatga qarashli boʻlgan obyektlarni, balki nodavlat notijorat va boshqa tashkilotlarni ham qamrab oladi (bunda davlat boshqaruvi tartibga solish va kontrol-nazorat faoliyati sifatida namoyon bo'ladi); 4) davlat boshqaruvi - bu ijro etuvchi hokimiyat faoliyatining obyektiv qonuniyatlariga asoslangan va davlat manfaatlari, fuqarolar huquqlari va erkinliklarini, jamoat tartibi va xavfsizligini taʼminlashga qaratilgan doimiy va rejali faoliyatdir. Davlat boshqaruvi jarayonida davlat vazifalari va funksiyalari amalga oshiriladi; 5) davlat boshqaruvi - davlat tomonidan tuziladigan va yagona davlat boshqaruvi organlari tizimini tashkil etadigan ijro etuvchi hokimiyat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat nomidan va davlat ko'rsatmasiga binoan, harakat qiladigan ushbu organlar xususiyatiga koʻra davlat-hokimiyat vakolatiga ega boʻladi va shu vakolat doirasida faoliyat yuritadi; 6) davlat boshqaruvi - qonuniylik prinsipiga amal qiladi, ijro etuvchi hokimiyat organlarining faoliyati qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga asoslanadi. Boshqaruv faoliyati davlat organlari tomonidan faqatgina ularga berilgan vakolat doirasidagina amalga oshiriladi; 7) davlat boshqaruvi — vertikal (subordinatsiyaviy, iyerarxik) hamda gorizontal aloqalar va munosabatlar asosida tashkil etiladi. Boshqaruv jarayonida eng koʻp tarqalgan munosabatlar vertikal bo‘lib, boshqaruv subyektlarining maʼmuriy va intizomiy bo‘ysunuvi asosida vujudga keladi. So'nggi vaqtlarda boshqaruv jarayonida boshqaruv subyektlarining tengligiga asoslangan yangi shakldagi gorizontal munosabatlarning vujudga kelishini ham kuzatish mumkin (masalan, ijro etuvchi hokimiyat organlari oʻrtasida vakolatlarni qayta taqsimlash, ommaviy yoki maʼmuriy-huquqiy shartnomalar tuzish va hokazo); 8) davlat boshqaruvi - tashkil etish prinipiga asoslanadi, yaʼni butun boshqaruv mexanizmining maqsadga muvofiq va doimiy ish jarayonini taʼminlovchi xilma-xil shakllar unga xosdir. Davlat boshqaruvi organlarining tashkilotchilik faoliyati ham tashqi, ham ichki maʼmuriy funksiyalarni ijro etishni oʻz ichiga oladi; 9) davlat boshqaruvi - yurisdiksiyaviy xususiyatga ega boʻlgan vakolatlarni ham oʻz ichiga oladi, yaʼni ijro etuvchi hokimiyat organlari tomonidan “majburlovga oid” boshqaruvni amalga oshirishning maʼmuriy tartibini (suddan tashqari) taʼminlaydi (masalan, maʼmuriy jazo yoki maʼmuriy ogohlantiruv yoxud maʼmuriy cheklov choralarini qoʻllash). Davlat boshqaruvini mazmun mohiyati uning funksiyalarini amalga oshirishda yaqqol namoyon bo'ladi. Davlat boshqaruvi funksiyalari tom ma'noda boshqaruvning harakatga keltiruvchi organlari,ya'ni a‘zolaridir. Umuman davlat va uning organlari funksiyalari faoliyatining asosiy yo'nalishlari bo'lib, uning ijtimoiy xolatini belgilaydi,inson va fuqarolar huquq va erkinliklarining amalga oshirilishini, davlat va jamiyatni samarali bir meyorda bajarilishini ta'minlaydi Davlat boshqaruvi - asosiy funksiyalari jumlasiga quyidagilarni ko'rsatish mumkin. 1) davlat boshqaruvi organlari faoliyatini axborot bilan taʼminlash funksiyasi, yaʼni davlat boshqaruvi faoliyatini amalga oshirish uchun zarur boʻlgan axborotni yigʻish, olish, qayta ishlash va baholash; 2) davlat boshqaruvi tizimi rivojlanishining istiqbolini belgilash funksiyasi. Istiqbolni belgilash - bu kasbiy tajriba, amaliyot va ilmiy-nazariy yutuqlarga asoslangan maʼlumotlarga tayanib, davlat boshqaruvi va boshqaruv organlari faoliyati rivojidagi oʻzgarishlar, maʼlum hodisa va jarayonlarning natijalarini oldindan koʻra bilishdir. Istiqbolni belgilash boshqaruv qarorlari qabul qilishda juda muhimdir. Boshqaruvning bu funksiyasisiz ijtimoiy jarayonlarning natijalari, jamiyatning istiqboldagi, holati va davlat organlari faoliyatining samaradorligini aniqlash mumkin emas; 3) rejalashtirish funksiyasi - davlat boshqaruvi tizimidagi u yoki bu jarayonlarning yo'nalishlari, rivojlanishning sifat va miqdor ko'rsatkichlari, davlat funksiyalarining amalga oshirilishini belgilash hisoblanadi. Bundan tashqari, rejalashtirish funksiyasi orqali davlat faoliyati va boshqaruvini takomillashtirish va isloh qilishning maqsad va vazifalari hamda yo'nalishlari belgilanadi. Mazkur funksiyani amalga oshirish jarayonida davlat boshqaruvi turli sohalaridagi aloqalarning rivojlanish dasturlari, shuningdek, davlat boshqaruvi organlari faoliyati va tuzilishini oʻzgartirish hamda yaxshilash boʻyicha dasturlar ishlab chiqiladi; 4) tashkil etish funksiyasi — bu oʻrnatilgan tartib va prinsiplarga asoslanib, davlat boshqaruvi tizimini shakllantirish, boshqaruv tizimida boshqaruvchi va boshqariluvchining tuzilishini belgilashdir. Tor maʼnoda, tashkil etish - davlat organlari, davlat personali (xizmatchisi), davlat boshqaruvi jarayonlari tuzilishini belgilash hisoblanadi. Tashkil etish faoliyati - davlat boyushqaruvi organlari faoliyatini taʼminlovchi harakatlar va qarorlarni o‘z ichiga oladi, 5) farmoyish berish funksiyasi, yaʼni davlat organlari vakolatlari va mansab majburiyatlarini amalga oshirish, davlat faoliyatining belgilangan tartibini taʼminlash boʻyicha vujudga keladigan boshqaruv munosabatlarini kundalik tartibga solishdir. Farmoyish berish davlatning rahbar xodimlari (mansabdor shaxslar) tomonidan tegishli koʻrsatmalar berishdir; 6) rahbarlik qilish funksiyasi - davlat organlari (davlat xizmatchilari), boshqariluvchi obyektlari faoliyati va ular ayrim harakatlarining qoidalari, normalarini oʻrnatish hisoblanadi. Rahbarlik qilish bilan bir qatorda, “umumiy raxbarlik” atamasi ham mavjud. Umumiy rahbarlik - davlat faoliyatining mazmunini belgilashdir; 7) muvofiqlashtirish funksiyasi - bu turli davlat boshqaruvi organlari (davlat xizmatchilari) faoliyatini davlat boshqaruvining umumiy maqsad va vazifalarini amalga oshirish uchun yo‘naltirishdir. Muvofiqlashtirish orqali boshqaruv faoliyatining tizimi tashkil etiladi va uning ish jarayoni taʼminlanadi. Masalan, bir necha mustaqil davlat organlari mavjud va ularning har biri oʻzining tashkiliy tuzilmasi, maqsad va vazifalariga ega boʻlib, maʼlum bir muammoni ularning birgalikdagi faoliyati orqali hal etish kerak boʻlganida, muvofiqlashtirish vakolatiga ega davlat organini tashkil etish ehtiyoji vujudga keladi; 8) kontrol qilish funksiyasi - davlat boshqaruv tizimi va uning tuzilishining oʻrnatilgan standart va normalarga mos kelishi yoki mos kelmasligini, davlat organlari faoliyati va ayrim boshqaruv subyektlari harakatining natijalarini, davlat boshqaruvida belgilangan va amalga oshirilgan holatlarni oʻrganish va baholashdir. Kontrol qilish boshqaruv faoliyatining sifati ustidan kuzatish, kamchilik va xatolarni hamda boshqaruv harakatlari va qabul qilingan aktlarning qonuniylik va maqsadga muvofiqlik prinsiplariga mos kelishini aniqlashdan iborat. Davlat faoliyatining maʼlum bir sohalarida u yoki bu harakatlarni amalga oshirish ustidan davlat hokimiyati organlari kontrol oʻrnatadilar. Kontrolni amalga oshirish vaqtida ketma-ketlik, asoslantirilganlik, oshkoralik, obyektivlik, qonuniylik va tezkorlikka amal qilish kerak. Kontrolning keng tarqalgan turlaridan biri nazorat hisoblanadi. Nazorat, odatda, maʼlum bir harakatlarning (qarorlarning) qonuniyligini tekshirish maqsadidagina amalga oshiriladi (kontrol va nazoratning mazmuni, xususiyatlari ushbu darslikning 17,18-bob-larida koʻrsatib oʻtilgan); 9) tartibga solish funksiyasi - bu davlat boshqaruvi tizimi va uning faoliyatini tashkil etish jarayonida boshqaruv uslublari hamda usullaridan foydalanishdir. Tartibga solish - jamoat tartibi va xavfsizligi, iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilarining tengligi, demokratik raqobat asoslarini, fuqarolarning huquq va erkinliklarini taʼminlash maqsadida boshqaruv obyektlari hamda turli huquq subyektlari uchun umummajburiy boʻlgan koʻrsatmalarni oʻrnatish hisoblanadi. Tartibga solish funksiyasi bir necha yoʻnalishlarda amalga oshirilishi mumkin. Masalan, normativ huquqiy akt orkali maʼlum bir sohadagi xulq-atvor qoidalarini belgilash yoki boshqaruvning aniq jarayonlarini (sertifikatlash, litsenziyalash, soliqqa tortish, ro'yxatga olish va hokazo) oʻrnatish; 10) hisobga olish funksiyasi - miqdor shaklida ifodalangan axborotlar, moddiy resurslar harakati, boshqaruv faoliyatining amalga oshirish natijalari, davlat organlari vakolatlari, davlat boshqaruv qarorlari hamda boshqaruv uchun katta ahamiyatga ega boʻlgan hujjatlarning mavjudligi va harakatini inobatga olishdir. Hisobga olish funksiyasi qandaydir predmet, hujjat va faktlarning mavjudligini aniqlash uchun qo‘llaniladi. Davlat boshqaruvi prinsiplari Har qanday davlat faoliyati singari davlat boshqaruvi ham ma'lum bir prinsiplarga tayangan holda amalga oshiriladi O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarini tahlil qiladigan bo'lsak, davlat boshqaruvining bir qator asosiy prinsiplarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. 1) Qonunning ustunligi va hamma uchun majburiyligi 2) qonuniylik - yagonalik prinsipu 3) Davlat boshqaruvi xalqning ishtiroki prinsipi; 4) Davlat boshqaruvining aholi madaniy darajasi bilan bog‘liqligi prinsipi; 5) Davlat boshqaruvining demokratik jarayonlari bilan bog‘liqligi prinsipi; Qonunning ustunligi va hamma uchun majburiyligi prinsipi. Bu prinsipga asosan O'zbekiston Respublikasining barcha qonunlari va boshqa huquqiy normalari muqaddas bo'lib, unga barcha shaxslar amal qilishi shart. Bu prinsip asosiy qonunimiz - Konstitutsiyamizning 15 - moddasida o‘z ifodasini topgan. Unga binoan, O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko‘radilar. 2. Ma‘muriy huquq tushunchasi, predmeti subyektlari va manbalari. Ma‘muriy huquq - davlatning ijro hokimyati organlari tuzilmasi va faoliyati doirasini o‘rganishga, ularning xususiy shaxslari bilan bo‘ladigan ijtimoiy munosabatlarni qo‘llashni o‘rganadigan huquq fanining alohida mustaqil tarmog‘idir. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, sovet ittifoqi davrida shakllangan va rivojlangan ma‘muriy huquq nazariyasida mamuriy huquq fani deliktlari (delikt lotincha-delictum-buzulish, ayb) aynan ayb ( fuqarolik ma‘muriy intizomiy huquqbuzarlik) yani huquqbuzarlik bilan bog‘liq bo‘lgan fan tarmog‘i sifatida qarash ustun edi. Vaholanki ma‘muriy-huquq bu pazitiv fan tarmog‘idir, uni faqatgina huquqbuzarliklar bilan bog‘liq bo‘lgan fan sifatida qarash noto‘g‘ri, har holda bugungi kundagi ilmiy yondashuv chuqur insonparvarlik nuqtayi nazaridan kelib chiqib ma‘muriy huquqni ijro hokimyati organlari bilan xususiy shaxslar o‘rtasida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni o‘rganishga qaratilgan fan tarmog‘i sifatida qarash doktirinasi shakllanib ulgurdi. Ma‘muriy huquq-o‘z tabiatiga ko‘ra ommaviy huquqiy fanlar turkimiga taalluqli bo‘lib o‘zining boshlang‘ich nuqtasini konstitutsiyaviy huquqidan o‘zlashtiradi. Boshqacha qilib ta’kidlaganda Ma‘muriy huquq konkretlashtirilgan konstitutsiyaviy huquqdir. Ma‘muriy huquq davlat boshqaruvini tashkil etish va amalga oshirish jarayonidagi ijtimoiy munosabatlar, yani davlat organlarining ijro etish va farmoyish berish faoliyatida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Ma‘muriy huquq davlat organlarini tashkil etish , qayta tashkil etish va tugatish tartibi , uning vazifa va maqsadlari , vakolatlari , hamda huquqiy maqomining boshqa tomonlarini , tuzilishi va faoliyat jarayonini belgilab beradi. U boshqaruvchi obyektlari aloqalarini tartibga soladi. Ushbu normalarni rejalashtirish tartibini , moddiy resurslarini taqsimlash va ish haqini mustahkamlaydi Ma‘muriy huquq - jamoat tashkilotlari va jamoat organlarining huquqiy maqomini o‘rgatishda katta ahamiyatga ega. U nafaqat boshqaruvchi , balki boshqaruvchi faoliyatini ham tartibga soladi. Shu bilan birga , ma‘lum bir ijtimoiy munosabatlar guruhini tartibga solib , mazkur munosabatlari uning predmetini tashkil etadi. Avvalgi paragrafda taʼkidlaganimizdek, Maʼmuriy huquq davlat boshqaruvi organlarining tuzilmasi, funksiya va vakolatlarini hamda ularning xususiy shaxslar bilan bo'ladigan oʻzaro munosabatlarini oʻrganadigan fan tarmogʻi. Shunday qilib, Maʼmuriy huquqning predmetini davlat boshqaruvi organlari faoliyatida boshqaruvi bilan bogʻlik bo'lgan hamda ularning jismoniy va yuridik shaxslar bilan boʻlgan munosabatlari natijasida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlar tashkil etadi. Yuqorida keltirilgan taʼrifni yanada batafsil va tushunarli tarzda bayon qiladigan bo'lsak, Maʼmuriy huquq predmeti doirasiga kiruvchi ijtimoiy munosabatlarni quyidagi shartli guruhlarga boʻlish mumkin. Aksariyat olimlar davlat boshqaruvi jarayonida vujudga keladigan quyidagi ijtimoiy munosabatlar guruhini maʼmuriy huquq predmetiga kiritadilar: 1) tashkiliy jihatdan biri ikkinchisiga boʻysunadigan davlat boshqaruvi organlari oʻrtasidagi munosabatlar (masalan, vazirlik davlat qoʻmitalarining ularga boʻysungan boshqarma va boʻlimlari o‘rtasida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlar); 2) bir-biriga boʻysunmaydigan davlat boshqaruvi organlari o‘rtasidagi munosabatlar (masalan, ikki vazirlik, vazirlik va davlat qoʻmitasi oʻrtasida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlar); 3) davlat boshqaruvi organlari va ularga boʻysunadigan korxona, muassasa va tashkilotlar oʻrtasidagi munosabatlar; 4) davlat boshqaruvi organlari va jamoat birlashmalari o‘rtasidagi munosabatlar; 5) davlat boshqaruvi organlari va fuqarolar oʻrtasidagi munosabatlar. Qayd etilgan barcha ijtimoiy munosabatlarda davlat organi ishtirok etadi. Bu qonuniydir, chunki boshqaruv faoliyati davlat funksiyalarini amalga oshirish shakllaridan biridir. Davlat boshqaruvi sohasida davlat nomidan harakat qiladigan va uning xohish-irodasini ifodalaydigan organning ishtirokisiz, maʼmuriy huquq predmetini tashkil etuvchi ijtimoiy munosabatlar boʻlishi mumkin emas. Shu sababli, ikki fuqaro oʻrtasida vujudga keladigan munosabatlar - maʼmuriy-huquqiy munosabatlar hisoblanmaydi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar oʻrtasida shartnomalar asosida vujudga keladigan munosabatlar ham maʼmuriy huquq predmetiga kirmaydi, chunki ular fuqarolik huquqi normalari bilan tartibga solinadigan shartnoma munosabatlari hisoblanadi. 1. Davlat boshqaruvi organlarining boshqaruv bilan bogʻliq boʻlgan munosabatlari. Ushbu munosabatlar ham oʻz navbatida 3 xil koʻrinishga ega. a) davlat boshqaruvi (yoki “Maʼmuriy organ”) organining internal, yaʼni ichki ish yurituvi bilan bogʻlik boʻlgan munosabatlari. Misol uchun, Maʼmuriy organning internal, yaʼni ichki ish yurituvi bilan bog‘liq bo'lgan munosabatlari Hokim topshirigʻiga koʻra, hokimiyatning Obodonlashtirish va koʻkalamzorlashtirish boʻlimi oʻzining choraklik va yillik tadbirlari rejasini tayyorlashi Tashki ishlar vazirligi MDH davlatlari bilan ishlash boshqarmasining TIV kollegiyasi yoki vazirga yillik xisobotini taqdim qilishi Tuman soliq inspeksiyasi rahbari tomonidan tuman xududidagi maʼlum bir mahallaga (fuqarolarning oʻzini-oʻzi boshqarish organi hududiga) uchastka soliq inspektorining tayinlanishi b) davlat boshqaruvi organining vertikal, yaʼni yuqori va quyi turuvchi davlat boshqaruvi organlari bilan bog'liq boʻlgan munosabatlari. Misol uchun, Maʼmuriy organning vertikal, yaʼni yuqori va quyi turuvchi davlat boshqaruvi organlari bilan bog'liq bo'lgan munosabatlari Qoida tariqasida viloyat hokimiyatlariga Moliya vazirligidan har yilning 15- aprelidan kechikmasdan kelib tushadigan byudjet so'rovi va u bo'yicha viloyat hokimiyatining tegishli choralarni ko'rishi va oʻz navbatida mazkur viloyat hududidagi tuman va shahar hokimiyatlariga byudjet surovini yuborishi Davlat dasturi asosida “Profilaktika inspektorlariga koʻmaklashuvchi professional faoliyatni takomillashtirish” yuzasidan Vazirlar Mahkamasidan IIVga qaror loyihasini tayyorlash va taqdim etish bo'yicha vazifa qo'yilishi, oʻz navbatida IIV mazkur masala yuzasidan vaziyatni oʻrganish va taklif-mulohazalar olish uchun oʻz tizimining quyi boʻgʻinlariga topshiriqlar berishi Vazirlar Mahkamasidan “Uzarxiv” Agentligiga “Arxiv ishi to‘gʻrisida”gi Qonunning 6-moddasi talablari asosida bepul va pulli xizmatlar koʻrsatishni yo‘lga qo‘yish bo'yicha chora tadbirlarni amalga oshirish topshirigʻini berishi, Agentlik esa shu asosda respublika arxivlarida qonunga koʻra mazkur xizmatni tashkiliy-huquqiy yoʻlga qo‘yish choralarini amalga oshirishi c) davlat boshqaruvi organining gorizontal, yaʼni bir-birining bo‘ysinuvida boʻlmagan davlat boshqaruvi organlari bilan munosabatlari. Misol uchun, Maʼmuriy organning gorizontal, yaʼni bir-birining bo‘ysinuvida boʻlmagan davlat boshqaruvi organlari bilan bo'lgan munosabatlari Sogʻlikni saqlash vazirligining ”Respublika ixtisoslashtirilgan tibbiyot markazlari tomonidan tashxis qo‘yish va davolash sifati standartlariga rioya qilgan holda aholiga pulli asosda yuqori malakali ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam koʻrsatish" Qoidalari yuzasidan Moliya vazirligi bilan pulli tibbiy xizmatlar tarif koefitsentlarini kelishib olishi Turizmni rivojlantirish davlat qoʻmitasi huzuridagi, “Turizm xizmatlarini sertifikatlash markazi” DUKning Milliy sertifikatlashtirish organi “Oʻzstandart” agentligi bilan birgalikdagi hamkorligida Turoperator va mehmonxona xizmatlarini sertifikatlashtirish, joylashtirish vositalariga toifa berish hamda sertifikatlashtirilgan turoperator va mehmonxona xizmatlarining standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlar talablariga muvofiqligining inspeksiya nazoratini amalga oshirish yuzasidan kelishib olishi bo'yicha ish yuritish Andijon, Samarqand, Toshkent viloyatlari hokimliklari 1996-yilgi Vazirlar Mahkamasi Qarori asosida bir oy muddatda harbiy savdo obyektlarini o‘z balansidan O'zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi balansiga o'tkazib berishi 2. Davlat boshqaruvi organlarining xususiy shaxslar bilan bog'liq bo'lgan munosabatlari. Ushbu munosabatlar ham oʻz navbatida 3 xilga ega. a) davlat boshqaruvi organi va xususiy shaxslar oʻrtasidagi tartib-taomillar bilan bog'liq bo'lgan munosabatlari. Misol uchun, Maʼmuriy organ va xususiy shaxslar oʻrtasidagi tartib-taomillar bilan bog'liq bo'lgan munosabatlar Jismoniy yuridik shaxslarning organga Aholiga avtotransport xizmatlarini koʻrsatish huquqini beruvchi litsenziyani olish uchun murojaat qilishi Yuridik shaxslarning tashkil etilayotgan nodavlat notijorat tashkilotini ro'yxatga olishni soʻrab Adliya organlariga qilgan murojaati Jismoniy shaxsning Davlat xizmatlari Agentligi bo'limlariga oʻz nomida uy- joy yoʻqligi to‘gʻrisidagi maʼlumotnomani olish uchun qilgan murojaatlari b) davlat boshqaruvi organi va xususiy shaxslar oʻrtasidagi yustitsion munosabatlari. Misol uchun, Maʼmuriy organ va xususiy shaxslar oʻrtasidagi yustitsion munosabatlar Hokimning xususiy shaxsning qonuniy egaligidagi yerini qonunga xilof yoki bahsli tarzda olib qo‘yishi va ushbu holat yuzasidan shaxsning yuqori turuvchi organga shikoyat qilishi Soliq inspeksiyasining noqonuniy yoki bahsli tarzda o‘tkazilgan tekshiruvlari ustidan shaxsning yuqori turuvchi organga shikoyat qilishi “Uzstandart” Agentligining sertifikat berishni asossiz ravishda rad etishi ustidan xususiy shaxsning yuqori turuvchi organga shikoyat qilishi c) davlat boshqaruvi organi va xususiy shaxslar oʻrtasidagi yurisdiksion munosabatlari. Misol uchun, Maʼmuriy organ va xususiy shaxslar oʻrtasidagi yurisdiksion munosabatlar Fuqaroning jamiyatda oʻrnatilgan oʻzini tutish qoidalarini mensimasligi natijasida mayda bezorilik huquqbuzarligini sodir qilishi. Shu sababli unga nisbatan ichki ishlar organlari xodimlarining taʼsir chorasini koʻrishi va shu bilan bogʻlik boʻlgan ish yurituv munosabatlarining yuzaga kelishi Xoʻjalik yurituvchi subyektning soliq toʻlovini oʻz vaqtida amalga oshirmaganligi tufayli uning bank hisob raqamiga inkasso cheklovining qo‘yilishi Yuridik shaxsning oʻz balansidagi binolarda yong'in xavfsizligini taʼminlashning zarur choralarini ko‘rmaganligi uchun unga nisbatan taʼsir chorasining koʻrilishi Guvohi boʻlganimizdek, Maʼmuriy huquq doirasiga kiruvchi ijtimoiy munosabatlarga har kim har kuni to‘qnash kelishi mumkin. Ushbu munosabatlarning aksariyati pozitiv tabiatga ega bo'lgan ijtimoiy munosabatlardir. Shuning uchun Maʼmuriy huquq predmetiga baho berishda uni delikt nuqtai nazaridan qarash noto‘gʻri. U yoki bu ijtimoiy munosabatlarni biror bir fan tarmogʻi predmetiga taalluqligi masalasini tahlil qilishda uning ishtirokchilarini, yaʼni subyektlarini aniklashtirish muhim. Maʼmuriy huquq subyektlariga quyidagilar taalluqlidir. 1. O‘zbekiston Respublikasining davlat boshqaruvi organlari va ularning mansabdor shaxslari; 2. Oʻzbekiston Respublikasining fuqarolari; 3. Oʻzbekiston Respublikasining yuridik shaxslari; 4. Fuqaroligi bo'lmagan shaxslar; 5. Belgilangan tartibda akkreditatsiyadan oʻtgan xorijiy mamlakatlarning yuridik va jismoniy shaxslari. Taʼkidlash joizki, ushbu subyektlar ichida davlat boshqaruvi organlari va ularning mansabdor shaxslari alohida “maqomga”ega. Chunki, yuqoridagi koʻrsatilgan subyektlar oʻrtasida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni Maʼmuriy-huquqiy munosabatlar deb taʼriflash uchun uning bir tomonida shartli ravishda davlat boshqaruvi organlari va ularning mansabdor shaxslari ishtirok etishi lozim. Esda saqlang! Ikki yoki undan ortiq ishtirokchilarning ijtimoiy munosabatga kirishishi natijasida yuzaga kelgan munosabatni maʼmuriy huquq tomonidan oʻrganiladigan munosabatlar sirasiga kiritishimiz uchun, uning bir tomonida davlat boshqaruvi organi va uning mansabdor shaxslari ishtirok etishi lozim, shuningdek boshqa subyektlar ayni maʼmuriy organ bilan ijtimoiy munosabatga kirishishi kerak. Fuqarolar, xususiy yuridik shaxslar oʻrtasidagi yoki xorijiy davlat fuqarosi bilan Oʻzbekiston Respublikasi yuridik shaxslari oʻrtasidagi ijtimoiy munosabatlar tegishincha fuqarolik, korporativ yoki konstitutsiyaviy huquq sohalari oʻrganadigan ijtimoiy munosabatlarning subyektlaridir. Xattoki, davlat hokimiyati organi bilan fuqaro oʻrtasidagi munosabatlarda ham uning ishtirokchilari Konstitutsiyaviy huquq tarmogʻining subyektlariga aylanishadi. Chunki, davlat hokimiyati organlari (Oliy Majlis palatalari, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi, Vazirlar Mahkamasi, Oliy sud va hokazo) faoliyati va ularning xususiy shaxslar bilan boʻladigan munosabatlari konstitutsiyaviy maqomga ega. Maʼmuriy huquq doirasi ishtirokchilari esa davlatning boshqaruv organlari (vazirliklar, davlat qoʻmitalari, agentliklar, qoʻmitalar, inspeksiyalar, markazlar, komissiyalar, hokimiyatlar va boshkalar) va ularning mansabdor shaxslari bilan chambarchas bogʻliq. Maʼmuriy huquq subyektlari ichida davlat boshqaruvi organlari va ular mansabdor shaxslarining oʻziga xos xususiyati shundaki, ushbu munosabatlarda “shartlarni” ommaviy boshqaruv organlari belgilaydi. Ularning bunday maqomda boʻlishi avval taʼkidlaganimizdek, umumdavlat miqyosida davlat hokimiyati organlari tomonidan belgilangan normalar asosida harakat qilishi sharti bilan izohlanadi. Boshqacha qilib taʼkidlaganda, ular xalqning, jamiyatning umumiy manfaatlaridan kelib chiqib, qonun normalari asosida harakat qilishini bildiradi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev taʼbiri bilan taʼkidlaganda, ”Xalq davlat organlariga emas, davlat organlari xalqqa xizmat qilishi kerak“. Davlat boshqaruvi organlarining Davlat hokimiyati organlari bilan boʻladigan munosabatlarida garchan bir tomonda ijro hokimiyati organlari ishtirok etishiga qaramasdan ularni Konstitutsiyaviy huquq subyektlari, yuzaga munosabatlarni Konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlar qatoriga kiritish oʻrinli. Zero, yuqorida taʼkidlaganimizdek, Maʼmuriy huquqning oʻzi Konstitutsiyaviy huquq zamirida paydo bo'ladi va rivojlanadi. Shu sababli ham ijtimoiy munosabatlar “kesishmasida" ustunlikning Konstitutsiyaviy huquqqa berilishi maqsadga muvofiq. Shuni alohida taʼkidlash lozimki, davlat boshqaruvi organidan litsenziya, ruxsatnoma olish orqali rasmiy ravishda faoliyat yuritib, fuqarolar va yuridik shaxslar bilan ijtimoiy munosabatlarga kirishadigan xususiy yuridik shaxslar (auditorlik firmalari, baholash tashkilotlari, xususiy bandlik agentliklari va hokazo) oʻzlarining qonuniy xizmatlarini koʻrsatishi davomida Maʼmuriy huquqning subyektlari maqomiga ega boʻlmaydi. Bunday vaziyatlarda ular fuqarolik, mehnat yoki tijorat huquqi kabi huquq tarmoqlarining subyektlariga aylanadi. Ushbu misolni aksiyadorlik jamiyatlari misolida ham taʼkidlash mumkin. Agar davlatning u yoki bu aksiyadorlik jamiyatidagi ulushi 30%dan ortadigan boʻlsa, unda ushbu jamiyatni Maʼmuriy huquqning subyekti sifatida baholash mumkin. Umuman har qanday huquq tarmog‘i singari Maʼmuriy huquqning asosiy subyekti boʻlgan davlat boshqaruvi organlari va ular mansabdor shaxslarining qarorlari va xatti-harakatlari qonun normalariga tayanishi kerak. Yaʼni qonuniylik prisnipi ushbu sohaga ham birdek taalluqli. III. Maʼmuriy huquq uslubi, tizimi va prinsiplari Avvalgi paragrafda taʼkidlaganimizdek, Maʼmuriy huquq normalari imperativ harakterga ega boʻlib, ular u yoki bu ijtimoiy munosabatlarning mazkur normalarda qat‘iy belgilangan tartibda (tanlash imkonisiz), davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tomonidan belgilangan shartlarda bajarilishi lozimligini anglatib, ular oʻz tuzilishiga koʻra 3 qismga boʻlinishini keltirgan edik. Bular gipoteza, dispozitsiya va sanksiya. O‘z navbatida dispozitsiya ham uch qismdan iborat boʻlib, bular tartibga solish, ruxsat berish va taʼqiqlash qismlaridir. Ushbu tushunchalar maʼmuriy huquq sohasi uslublari deb yuritiladi. Maʼmuriy huquq uslublari bu maʼmuriy-huquqiy ijtimoiy munosabatlarga taʼsir etishga qaratilgan huquqiy vositalar yig‘indisi hisoblanadi. Huquqiy vositalarga yuqorida taʼkidlaganimizdek majburiyat yuklovchi, ruxsat berish va ta‘qiqlash kabi vositalar kiradi. Bular Maʼmuriy huquq manbaalarida oʻz aksini topadi. Ushbu uchala qism yoki huquqiy vositalar yigʻindisi huquq normasining dispozitsiyasini tashkil etadi. (Batafsil tushunish uchun 1-chizmaga qarang) 1-chizma Huquq Tabiiy huquq Positiv huquq Dispositiv huquq Imperativ huquq Esda saqlang! Maʼmuriy huquq uslublari - bu maʼmuriy-huquqiy ijtimoiy munosabatlarga taʼsir etishga qaratilgan huquqiy vositalar yigʻindisi hisoblanadi. Huquqiy vositalarga yoki uslublarga majburiyat yuklovchi, ruxsat berish va taʼqiqlash kabilar taalluqli. Majburiyat yuklovchi - huquq normasi subyektlariga dispozitsiyasida mustahkamlangan harakatlarni oshirishga majburiyatining amalda belgilanganligini, aynan huquq normasida koʻrsatilganidek harakat qilish lozimligini anglatadi. Ruxsat berish - subyektlarga huquq normasi dispozitsiyasida mustahkamlangan harakatlardan birini qoʻllash, amalga oshirish uchun tanlash imkoniyatining berilishini anglatadi. Taʼqiqlash - subyektlarga huquq normasi dispozitsiyasida u yoki bu harakatni amalga oshirishni taʼqiqlab qo‘yilgan majburiyatni anglatadi. Gipoteza Dispozitsiya Sanksiya Ruxsat Taqiqlash Majburiyat Ushbu nazariy tushunchalarni amaliy misollarda, maʼlum bir huquq normasi asosida tushuntirishga harkat qilamiz. Misol uchun, Maʼmuriy huquq uslublari nomlanishi O'zbekiston Respublikasining Qonuni “Maʼmuriy tartib-taomillar to‘gʻrisida” 3-modda. Ushbu Qonunning qoʻllanilish sohasi Ushbu Qonun maʼmuriy organlarning manfaatdor shaxslarga nisbatan maʼmuriy-huquqiy faoliyatiga, shu jumladan, litsenziya, ruxsat berish, ro'yxatdan oʻtkazish tartib-taomillariga, davlat xizmatlarini koʻrsatish bilan bog'liq boshqa tartib-taomillarga, shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq boshqa maʼmuriy-huquqiy faoliyatga nisbatan tatbiq etiladi. Majburiyat yuklash 10-modda. Maʼmuriy tartib-taomillarning ochiqligi, shaffofligi va tushunarliligi prinsipi Maʼmuriy tartib-taomillar ochiq, shaffof va manfaatdor shaxslar uchun tushunarli bo'lishi lozim. 20-modda. Maʼmuriy ishlarning taalluqliligi Maʼmuriy organlar maʼmuriy ish yuritishni qonun hujjatlarida oʻz vakolatiga kiritilgan masalalar yuzasidan amalga oshiradi. Maʼmuriy ishlarning taalluqliligi to‘gʻrisidagi nizolar maʼmuriy organlar uchun yuqori turuvchi hisoblangan organ yoki maxsus vakolatli organ tomonidan hal etiladi. 22-modda. Maʼmuriy ish yuritish ishtirokchilari Maʼmuriy organ uchinchi shaxslarni maʼmuriy ish yuritishda ishtirok etishga o‘z tashabbusiga yoki manfaatdor shaxsning iltimosnomasiga koʻra jalb qilishi mumkin. Ruxsat berish 33-modda. Tegishli tarzda xabardor qilish Xabarnomani manfaatdor shaxsga tilxat olib shaxsan topirishning imkoni bo‘lmagan taqdirda, xabarnoma u bilan birga yashaydigan voyaga yetgan oila aʼzolaridan biriga yoki bunday shaxslar bo'lmasa, fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organiga yoki manfaatdor shaxsning ish beruvchisiga (taʼlim muassasasi maʼmuriyatiga) tilxat olib topshirilishi mumkin. 52-modda. Maʼmuriy hujjatning shakli Maʼmuriy hujjat yozma shaklda qabul qilinadi. Qonun hujjatlarida maʼmuriy hujjat boshqa shaklda, shu jumladan, boshqa tegishli hujjatni berish yoki muayyan harakatlarni amalga oshirish yoʻli bilan qabul qilinishi mumkinligi hollari nazarda tutilishshi mumkin. Yozma maʼmuriy hujjat maʼmuriy organning vakolatli mansabdor shaxsi yoki kollegial organ aʼzolari tomonidan imzolanadi va maʼmuriy organning muxri bilan tasdiqlanadi. 3-modda. Ushbu Qonunning qoʻllanilish sohasi Ushbu Qonun normativ-huquqiy hujjatlarni tayyorlash va qabul qilish, soliqlar va boshqa majburiy to'lovlarni undirish, davlat xizmatini oʻtash, referendumlar, saylovlar o'tkazish, mudofaa, jamoat xavfsizligi va huquq-tartibot sohasida, shuningdek, tezkor-qidiruv faoliyati, surishtiruv, dastlabki tergov, jinoiy majburlov choralarini koʻllash bilan bog'liq bogʻlik bo'lgan boshqa faoliyat, sud ishini yuritish, maʼmuriy huquqbuzarliklar to‘gʻrisidagi ishlarni yuritish sohasida yuzaga keladigan munosabatlarga nisbatan tatbiq etilmaydi. Taqiqlash 7-modda. Mutanosiblik prinsipi Maʼmuriy ish yuritish jarayonida jismoniy va yuridik shaxslarga koʻrsatiladigan taʼsir choralari maʼmuriy organ tomonidan koʻzlangan qonuniy maqsadga erishish uchun mos va yetarli bo'lishi hamda manfaatdor shaxslarga imkon qadar qiyinchilik tug'dirmasligi kerak. 42-modda. Arizaning mazmuni va unga qoʻyiladigan talablar Maʼmuriy organ arizachidan qonun hujjatlarida nazarda tutilmagan axborotni yoki hujjatlarni taqdim etishni talab qilishga, shuningdek, arizaga va unga ilova qilingan hujjatlarga nisbatan talablar qoʻyishga haqli emas. Ushbu uslublarni farqlash orqali maʼlum bir huquq normasini tahlil qilish, uning mazmuniga baho berish, qaysi uslubning ko'p uchrashini aniqlash orqali huquq normasining (qonunning, kodeksning) maqsad muddaosini tushunishimiz mumkin. Tushunish orqali uning istiqboliga baho berishimiz mumkin. Ushbu jihatdan ham Maʼmuriy huquq sohasining nazariy jihatlari oʻz ahamiyatiga ega. Maʼmuriy huquq sohasi boshqa aksariyat huquq sohalari kabi oʻz tizimiga ega. Maʼmuriy huquq tizimi ikki qismdan iborat. Bular umumiy qism va maxsus qism. Har qanday huquq sohasida bo'lgani kabi Maʼmuriy huquqning umumiy qismi nazariy masalalarni oʻz ichiga olgan boʻlib, unda - Maʼmuriy huquq tushunchasi, mohiyati va huquqiy fanlar tizimida tutgan oʻrni; - Maʼmuriy huquqning predmeti, subyektlari va manbaalari; - Maʼmuriy huquqning normalari, ularning turlari, funksiyalar; - Maʼmuriy-huquqiy munosabatlar va ularning yuzaga kelish shart-sharoitlari, prinsiplari; - Maʼmuriy huquqda davlat boshqaruvi organlarining boshqaruv shakllari va uslublari kabi nazariy masalalar tahlil qilinadi. Mazkur huquq sohasining maxsus qismi, ko‘prok amaliy masalalarga to'xtalib, unga yuqoridagi taʼkidlangan nazariy masalalarning amaliy ifodalari holati borasida fikr yuritaladi. Xususan, - Davlat xizmati tushunchasi, huquqiy asoslari, unga kirish, oʻtash va tugatilish asoslari; - Iqtisodiy, ijtimoiy va maʼmuriy-siyosiy sohalarni maʼmuriy-huquqiy tartibga solish asoslari; - Maʼmuriy organlarda maʼmuriy protses masalalari uning huquqiy asoslari; - Maʼmuriy organlarda maʼmuriy tartib-taomillarning huquqiy asoslari; - Maʼmuriy organlarda maʼmuriy ish yuritish tartibi; - Maʼmuriy organ tomonidan chiqariladigan maʼmuriy akt tushunchasi va mazmuni; - Maʼmuriy organning yoki uning mansabdor shaxslarining noqonuniy xatti- harakatlari va harakatsizligi ustidan shikoyat qilish tartibi kabi masalalar oʻz ifodasini topadi. Shuni alohida taʼkidlash kerakki, Maʼmuriy huquq tizimini oʻrganish orqali mazkur huquq sohasiga umumiy baho berishimiz, eʼtibordan chetda qolayotgan masalalarni ilgʻay olishimiz va unga urganish imkoniyati, huquq tizimida eng muhim va ikkilamchi masalalarni ajrata olishimiz bir so‘z bilan taʼkidlaganda huquq sohasini bir butun, bir biriga bogʻliq bo'lgan voqelik sifatida koʻrishimiz uchun muhimdir. Maʼmuriy huquq prinsiplari bir qator umumiy va oʻziga xos bo'lgan (maxsus) prinsiplarga ega. Uning umumiy, yaʼni huquq fanining boshqa tarmoqlariga ham xos boʻlgan prinsiplariga qonuniylik, inson va fuqarolar huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarining ustunligi, gumanizm kabi prinsiplar taalluqli. Shu joyda qonuniylik prinsipiga taalluqli boʻlgan qisqa maʼlumot. Bugungi kunda gʻarb mamlakatlari huquqiy doktrinasida koʻpincha “huquq ustunligi prinsipi” eʼtirof etiladi. Gʻarb olimlarining qarashlariga koʻra, “huquq ustunligi prinsipi” kengroq va ijtimoiy adolat prinsiplarini oʻz ichiga qamragan degan nazariyaga tayanadi. Maʼmuriy huquqning maxsus prinsiplariga quyidagilar taalluqli: - Umumiy manfaatning ustunligi prinsipi; - Mutanosiblik prinsipi; - Tenglik prinsipi; - Davlat boshqaruvining shaffofligi prinsipi; - Maʼmuriy diskretsiyaning maqsadga muvofiq cheklanishi prinsipi; - Davlat boshqaruvining samaradorligi prinsipi; - Manfaatdor shaxs fikrlarini inobatga olish prinispi; - Davlat boshqaruvining javobgarligi prinsipi. Huquqdagi, aniqrog'i normativ-huquqiy hujjatlardagi prinsiplar bu konunning mohiyatini, uning tabiatini va ruhiyatini anglatuvchi chuqur nazariy g'oyalarga asoslangan voqelikdir. Prinsiplar qonun subyektlariga u yoki bu normani amalga oshirishda tayanishi, eʼtiborga olishi zarur boʻlgan va ichki siyosiy-huquqiy bilim va tajribadan foydalanishni taqozo etuvchi omillar yigʻindisidir. Germaniyaning Berlin shahri Maʼmuriy sudi sudyasi Y.Pudelkaning ta'riflashicha: “Mazkur prinsiplar maxsus huquq normalarini sharhlashda katta ahamiyatga ega boʻlib, ular maʼmuriy tartib-taomillarni amalga oshirishda jarayonida mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari doirasini belgilaydi”. Shunday qilib, davlat boshqaruvi organlari va ularning mansabdor shaxslari oʻz faoliyatini amalga oshirishi davomida tegishli qonunlarga tayanib, umumiy manfaatning ustunligi prinsipidan kelib chiqib qaror qabul qilishi zarurligini anglatadi. Misol uchun, davlat xizmatchisi keng ommaga taʼsir etishi mumkin boʻlgan qaror qabul qilishda oʻz tashkiloti yoki o'zidan yuqori turuvchi rahbarining idoraviy yoki shaxsiy manfaatlariga javob beruvchi qarorni emas, balki omma, yaʼni jamiyatning aksariyat qismi manfaatlariga javob beruvchi ijtimoiy adolatli bo'lgan qarorni qabul qilishi kerak. Misol uchun, davlat boshqaruvi organiga biror bir xo'jalik yurituvchi subyekt yoki xorijiy investor, maʼlum bir tarixiy obidalar, noyob flora va faunaga ega boʻlgan, shuningdek, mahalliy aholining tarixiy, maʼnaviy xotiralari bilan bogʻliq hududni tijorat maqsadlarida ajratib berishni so‘rab murojaat qilsa, mansbdor shaxs yuqorida qayd etilgan omillarni, albatta,eʼtiborga olishi va joiz bo'lsa, umumiy manfaatlarning ustunligi prinsipiga tayangan holda bunday tijorat loyihasidan voz kecha olishi kerak. Anglab yetkaningizdek, prinsip masalasi, nafaqat, huquqiy, balki chuqur siyosiy, tarixiy, maʼnaviy, falsafiy va mantiqiy bilim hamda ilmni talab qiluvchi omildir. Maʼmuriy huquqda mutanosiblik prinsipi alohida ahamiyatga ega boʻlib, bu ham, eng avvalo, inson va fuqarolar huquq hamda qonuniy manfaatlari ustunligi asosida shakllangan prinsipdir. Bunda davlat boshqaruvi organi va uning mansabdor shaxslari tomonidan qaror qabul qilinishida jismoniy va yuridik shaxslarga ko'rsatiladigan taʼsir choralarimaʼmuriy organ tomonidan koʻzlangan qonuniy maqsadga erishish uchun mos va yetarli bo'lishi hamda manfaatdor shaxslarga imkon qadar qiyinchilik tug'dirmasligi kerak. Misol uchun, tegishli ruxsatnomalarsiz faoliyat yuritayotgan “tadbirkorlik subyekti” aniqlangan taqdirda, masʼul davlat boshqaruvi organlari oʻz funksiyalari va qonuniy vazifa va vakolatlaridan kelib chiqib, eng avvalo, uni qonuniy faoliyat yuritish yoʻnalishiga oʻtkazish choralarini koʻrishi lozim. Boshqacha qilib taʼkidlaganda, uni “soyadagi iqtisodiyotdan” qonuniy yoʻlga boshlash yoʻllarini qidirishi kerak. Chunki, mazkur faoliyat bilan norasmiy shug'ullanayotgan tadbirkor ham kamida bir necha oilaning bandligini taʼminlayotganligini eʼtiborga olishi kerak. Aholi bandligini taʼminlash, yangi ish oʻrinlarini yaratish esa ommaviy boshqaruv organlarining ham bosh vazifalaridan hisoblanadi. Agar norasmiy tadbirkor ogohlantirishlardan soʻng ham norasmiy faoliyatni davom ettirsa, soʻngra unga nisbatan qonun doirasida keltirgan zarari miqdorida tegishli huquqiy taʼsir chorasini koʻrish lozim. Tenglik prinsipi oʻz nomi va mazmun-mohiyatidan kelib chiqib, davlat boshqaruvini amalga oshirishda va davlat xizmatchilarining xususiy (jismoniy va yuridik) shaxslar bilan yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarida tenglikni taʼminlashi lozimligi tushuniladi. Taʼkidlash kerakki, aslida ushbu prisnip ham umumhuquqiy prinsiplar qatoriga taalluqli. Ammo uning ahamiyatini eʼtiborga olib, shuningdek, xususiy shaxslarning oʻz qonuniy manfaatlarini ro'yobga chiqarishini so'rab davlat boshqaruvi organlariga qiladigan murojaatlari odatiy va kundalik holat ekanliginI anglagan holda, ushbu munosabatlarda davlat boshqaruvi organlari tomonidan fuqarolarning tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, eʼtiqodi, millati, jinsi va faoliyat turidan, shuningdek, yuridik shaxslar mulki shaklidan qat'iy nazar ularga bir xil munosabat koʻrsatib, davlat xizmatlarini teng munosabatlarda amalga oshirishni anglatadi. Misol uchun Davlat xizmatlari agentligining joylardagi bo'limlariga biror bir ruxsat berish koʻrinishidagi hujjatni olish uchun ikki xil mulk shaklidagi yoki yillik tovar aylanmasiga (biri 200 million ikkinchisi 2 milliard) turli xil boʻlgan yuridik shaxslar murojaat qilsa, koʻp sonlik to'laydigan yuridik shaxsning manfaatlarini ustun qoʻyib qonunda maxsus belgilanmagan ustunliklar va imtiyozlarni berish yoki uning ishini birinchi koʻrib chiqib hal qilish ko'rinishidagi munosabatlar amalga oshirilmasligi lozimligini anglatadi. Davlat boshqaruvining shaffofligi prinsipi oʻzining mazmun-mohiyatiga ko'ra katta ahamiyatga ega prinsiplardan biridir. Jumladan, bugungi kundagi davlat boshqaruvi organlarining shaffofligi masalasi inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarining ideal darajada taʼminlanishi, korrupsiya va shunga o'xshash salbiy, xavfsizlikka tahdid soluvchi illatlarni bartaraf qilishga qaratilgan, huquq kategoriyasi bilan bir qatorga siyosiy kategoriya bilan ham baholanadigan prinsiplardan biridir. Oʻzbekiston Respublikasida davlat boshqaruvi organlarining shaffofligi va ochiqligini taʼminlash uchun bir qator ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, 2014-yil 5-may sanasida O'zbekiston Respublikasining “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining ochiqligi to'gʻrisida”gi 369-son Qonuni qabul qilingan. Taʼkidlash kerakki, “shaffoflik” va “ochiqlik” tushunchalari oʻrtasida sezilarli darajada farqlar mavjud boʻlib, shaffoflikni taʼminlash masalasi ,avvalo, ochiqlikni, yaʼni davlat boshqaruvi organlarining faoliyati to'gʻrisidagi axborotlarning,.ularning tarkibiy, hududiy va boʻlinmalarining huquqiy maqomini belgilovchi normativ-huquqiy hujjatlarning, boshqaruvi organlari tomonidan qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlar, normativ hamda boshqa hujjatlar, shuningdek, ularning ijro etilishining borishi to'gʻrisidagi maʼlumotlarning, boshqaruv organlari tomonidan oʻtkaziladigan ommaviy tadbirlar.(majlislar, kengashlar, uchrashuvlar, matbuot konferensiyalari, brifinglar, seminarlar, davra suhbatlari va boshqalar) to'gʻrisidagi maʼlumotlarning va boshqa shu kabi shaffoflikda maʼlumotlarning joylashtirilishi tushunilsa, murojaat qilgan shaxsga uning ishtirokida unga doir komissiya tarkibidagi ishlarni koʻrib chiqish, uning fikr va mulohazalarini eshitish, davlat boshqaruvi organlarining lokal (ichki) tartib qoidalar bilan bogʻlik boʻlgan hujjatlarning keng omma eʼtiboriga doimiy tarzda havola etilishi, davlat boshqaruvi organi faoliyati samaradorligiga oid boʻlgan statistik boshqaruvi organi faoliyati samaradorligiga maʼlumotlarning murojaatlarsiz ham tizimli tarzda eʼlon qilib turilishi, turli darajadagi mansabdor shaxslarning ish haqi va soliq deklaratsiyalariga oid maʼlumotlar bilan tanishish imkoniyatining yaratilganligi kabi masalalar shaffoflik prinsipining ifodasidir. Maʼmuriy diskretsiyaning maqsadga muvofiq cheklanishi prinsipi bu qaror qabul qiluvchi mansabdor shaxs uchun maʼlum darajadagi “erkinlik, tanlash imkoniyatining mavjudligi”ni zarur darajada qonunan cheklab qoʻyishidir. Maʼlumki, mansabdor shaxsda diskretsion vakolatning koʻpayib ketishi qonuniylik prinsipining buzilishiga va inson huquq va manfaatlarining poymol boʻlishiga olib kelishi mumkin. Ammo, diskretsiyaning ham maʼlum maʼnoda mavjud bo'lmasligi qonunlarning amaliyotda uchrashi mumkin boʻlgan turli xil vaziyatlarni hal qilib bera olmasligi mumkinligini koʻrsatishi va natijada yana qonuniylik prinsipining buzilishiga va inson huquq va manfaatlarining poymol boʻlishiga olib kelishi mumkin. Xususan, O'zbekiston Respublikasining “Faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash toʻgʻrisida”gi Qonuni 11-moddasi talablariga koʻra: "Litsenziya har bir litsenziyalanadigan faoliyat turi uchun alohida beriladi. Litsenziya daʼvogarining arizasiga muvofiq litsenziya litsenziyalanayotgan faoliyat turining bir qismiga (qismlariga) berilishi mumkin“ deb belgilangan. Bu yerda oxirgi ”mumkin“ degan soʻzning mavjudligi diskretsiyani, yaʼni mansabdor shaxsning oʻzi qaror qabul qiladigan vaziyatni yuzaga keltirmoqda. Endi tasavvur qiling, agar qonunda ”mumkin“ soʻzining oʻrniga ”shart“, ”lozim“ yoki ”kerak“ so'zlari ishlatilganida, unda litsenziya litsenziyalanayotgan faoliyat turining bir qismiga (qismlariga) beriladigan va qaror qabul qiluvchi mansabdor shaxs uchun boshqa yoʻli qolmagan boʻlar edi. Bunday holatning ijobiy va salbiy tomonlari mavjud. Agar birinchisi nisbatan tushunarli boʻlgan boʻlsa, ikkinchisi, yaʼni salbiysi shunda ko'rinishi mumkinki, litsenziyaga talabgor shaxs, tadbirkor oʻz moliyaviy imkoniyatidan kelib chiqib litsenziya shartining faqat bir qismini bajarishni va shu qismi uchungina soʻngra soliq to'lay olishi mumkinligini bildiradigan boʻlsa, qonun bunday holatni ta'qiqlab qoʻygan boʻlar edi. Natijada yana inson huquq va manfaatlarining, tadbirkorlik erkinligi kafolatlarining buzilishiga olib kelishi mumkin. Ammo shunga qaramasdan, Maʼmuriy huquq nazariyasi diskretsiyaning maqsadga muvofiq bunday holat cheklanishi prinsipi mavjudliginiva qonunlarimizda imkon qadar kam uchrashi lozimligi tarafdoridir. Davlat boshqaruvining samaradorligi prinsipi nisbatan yangi prinsiplardan boʻlib, ushbu prinsipning bugungi kunda huquqiy asoslarini shakllantirish ishlari endi boshlanmoqda. Maʼlumki, har bir davlat boshqaruvi organi maʼlum muddat oralig'ida oʻz faoliyatini baholashi, amalga oshirilgan ishlari natijasida o'z funksiyalarini qanchalik darajada samarali amalga olib borganligini, yoʻl qo'yilgan xato va kamchiliklarni aniqlashi va bartaraf etish choralarini ko'rishi lozim. Buning uchun uning minimal darajada erishishi kerak boʻlgan ”marralari" belgilanishi kerak. Va eʼtiborlisi ushbu marralar omma manfaatlariga, boshqacha aytganda, jamiyat va har bir shaxs manfaatlariga javob berishi, ularning huquq va qonuniy manfaatlariga, umumeʼtirof etilgan xalqaro-huquqiy normalarga mos boʻlishi kerak. Zero, ushbu samaradorlikni aniqlashtiruvchi “marralarni” kuzatib turgan jamiyatning har bir aʼzosi uni nazorat qila olishi va oʻz munosabatini bildira olishi lozim. Ushbu prinsipning mohiyati shundan iborat. Manfaatdor shaxs fikrlarini inobatga olish prinispi Maʼmuriy ish yuritish davomida yuzaga keladigan, qonun hujjatlarining bartaraf etib boʻlmaydigan barcha qarama-qarshiliklari va noaniqliklari manfaatdor shaxslar oʻrtasida kelishmovchiliklar mavjud bo'lmagan taqdirda, ushbu manfaatdor shaxslar foydasiga talqin qilinishini anglatadi. Taʼkidlash kerakki, shunday prinsip O'zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksida ham koʻrsatilgan boʻlib, unga koʻra Soliq to'gʻrisidagi qonun hujjatlaridagi bartaraf etib boʻlmaydigan barcha qarama- qarshiliklar va noaniqliklar soliq to'lovchining foydasiga talqin qilinadi? Taʼkidlash joizki, ushbu prinsipning nazariy nomlanishi bilan biz keltirgan qonunlardagi misollar orasida kichik lug'aviy farqlar mavjud. Ammo, uning tub mohiyati va mazmuni birdir. Yaʼni davlat boshqaruvi organlari tomonidan ishlar olib borilishida ular murojaat qilgan tomonning oʻzidan uning fikrlarini eshitishi va inobatga olish yoʻllarini qidirishi, boshqacha aytganda imkon qadar uning tarafini olish choralarini koʻrish kerak. Shu nuqtai nazardan, mazkur qonunlardan keltirilgan amaliy misollar ushbu prinsip mazmunini ochib berishga xizmat qiladi. Davlat boshqaruvining javobgarligi prinsipi barcha oldingi prinsiplar bilan chambarchas bogʻliqlikga ega ekanligini taʼkidlash joiz. Chunki qonuniylikni, davlat boshqaruvining shaffofligini, manfaatdor shaxs fikrlarini inobatga olinmagan va mutanosiblikni taʼminlanmasdan va shu tariqa inson va fuqarolar huquqiy hamda qonuniy manfaatlarini buzilishiga yo'l qoʻygan mansabdor shaxsga nisbatan tegishli javobgarlik bor ekanligini har qanday qonun taʼminlashi kerak. Busiz hech bir prinsip va hech qanday qoida kutilgan samarani bermasligi mumkin. Yuqoridagi prinsiplarga asoslangan qonun normalari mansabdor shaxs tomonidan eʼtiborga olinmasligining oldini oluvchi norma mavjud bo'lmas ekan unda bunday qonun kutilgan natijani bermaydi. Har bir qonunning, normaning, oldingi paragraflarda taʼkidlaganimizdek, sanksiya qismi boʻlishi kerak. Va bunday sanksiya qismi mazkur ijtimoiy munosabatlarning har ikkala tomoniga tegishli bo'lmog'i zarur. Zero, qonun normasini, inson huquq va qonuniy manfaatlarini buzgan mansabdor shaxs tegishli va mutanosib tarzda javobgarlikka tortilishi kerak. Paragraf mazmunini oʻzlashtirish uchun kichik kazusli misol A ismli fuqaro oʻz turmush oʻrtogi bilan birga aholi gavjum joylashgan shahar mavzelaridan birida, mazkur xududda yashovchilarga qishloq xo'jalik mahsulotlarini sotish bilan shug'ullanish uchun kichik savdo shahobchasini ochdi va oʻz faoliyatini boshlab yubordi. Oradan biroz vaqt o‘tib, ushbu yangi “ochilgan” savdo shahobchasidan uchastka soliq inspektori xabar topdi va ulardan oʻz faoliyatini qonuniy olib borishi lozimligini va buning uchun Davlat xizmatlari mazkazidan belgilangan tartibda ro'yxatdan oʻtish lozimligini tushuntirdi. Aks xolda ularning harakatlari maʼmuriy huquqbuzarlik sifatida baholanishini tushuntiridi va ularga oʻz faoliyatini qonuniylashtirish uchun 30 kalendar kuni vaqt berdi. Mazkur vaqt davomida fuqaro A oʻz nomiga oilaviy tadbirkorlik subyektini rasmiylashtirdi. Belgilagan tartibda qishloq xo‘jalik maxsulotlari bilan savdo qilish huquqini beruvchi ruxsatnomani oldi, bankdan hisob raqamini ochdi, respublika inkassatsiya xizmati bilan uch tomonlama shartnoma tuzdi va davlat foydasiga belgilangan soliqni toʻlaydigan bo'ldi. Natijada uning faoliyati nafaqat o‘ziga balkim, soliq to'lash orqali jamiyatga, hujjatlarga ega bulish orqali sifatli mahsulotlar bilan savdo qilishini isbotlab-mahalliy aholiga, oʻzini va oila aʼzolarining ish bilan taʼminlanganligini eʼtiborga yangi ish oʻrinlarini yaratish masalasida-davlatga foyda keltiradigan boʻldi. 1. Mazkur misolda imperative huquq normalarining belgilarini angladingizmi? Ular nimalarda oʻz ifodasini topgan, izohlang. 2. Mazkur huquqiy tartibga soladigan normativ-huquqiy vaziyatni hujjatni aniqlang va uning tuzilishiga baho bering. 3. Mazkur vaziyatda nazariy tomondan Maʼmuriy huquqning qaysi prinsiplari eʼtiborga olinganligini tushuntiring. 4. Faoliyatni tegishli ruxsatnomalarsiz amalga oshirganlik uchun qonunlarda belgilangan javobgarlikni baholang. IV. O'zbekiston Respublikasi huquq tizimida maʼmuriy huquqning tutgan oʻrni Boshqaruv jarayonida turli xil huquq normalari taʼsiri ostida boʻladigan va maʼmuriy huquq predmeti doirasiga kirmaydigan munosabatlar tartibga solinadi. Shu tariqa, Oʻzbekiston Respublikasi huquq tizimi turli tarmoqlarining oʻzaro munosabati vujudga keladi. Maʼmuriy huquq fani konstitutsiyaviy huquq va moliya huquqi fanlariga juda yaqin turadi. Lekin shu bilan birga, bu huquq tarmoqlari oʻzining tartibga solish predmeti (ijtimoiy munosabatlar doirasi) va oʻziga xos xususiyatlariga qarab bir- biridan farqlanadi. Konstitutsiyaviy huquq fani huquq tizimida alohida oʻrin egallaydi. Unda davlatning ijtimoiy tuzilishi va davlat siyosatining asoslari, davlat bilan shaxs oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlar, milliy-davlat va maʼmuriy-hududiy tuzilish, davlat organlari tizimining asoslari, inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari ifodalanadi. Konstitutsiyaviy huquq fanining predmeti maʼmuriy huquq fanining predmetidan kengdir. Jumladan, konstitutsiyaviy huquq barcha davlat organlari uchun umumiy bo'lgan tashkil etish va faoliyat ko'rsatish prinsiplarini belgilab beradi. Maʼmuriy huquq normalari esa yuqoridagilarga asoslanib, davlat boshqaruvida ularni qoʻllashni tartibga soladi. Konstitutsiyaviy huquq fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va burchlarini maʼmuriy huquq esa ularni amalga oshirish tartibini belgilab beradi, yanada aniqlashtiradi; fuqarolarning huquqiy maqomini boshqa huquq va majburiyatlar bilan to'ldiradi; fuqarolar tomonidan huquq, erkinlik va majburiyatlar bajarilishining boshqaruv mexanizmini belgilab beradi. Masalan, Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan, fuqarolar davlat organlari va mansabdor shaxslarning noqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqiga egadir. Ushbu jarayon konstitutsiyaviy huquq normalari bilan tartibga solingan. Maʼmuriy huquq esa, mana shu shikoyatlarning qaysi organga tegishliligi, shikoyatni koʻrib chiqish muddati va tartibini belgilab beradi. Maʼmuriy huquq moliya huquqi bilan ham bog'liqdir. Moliya huquqi davlatning moliyaviy faoliyati sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni, yaʼni davlat va mahalliy organlar oldida turgan vazifa va funksiyalarning amalga oshirilishini taʼminlash maqsadida pul mablagʻlari jamgʻarmalarini tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Moliya huquqining asosiy vazifasi O'zbekiston Respublikasi milliy daromadini taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Davlatning moliyaviy faoliyati oʻz mazmuniga koʻra davlat boshqaruvining bir koʻrinishi hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan olganda, moliya huquqining tartibga solish predmeti maʼmuriy huquqqa qaraganda biroz torroq. Moliya huquqida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda to‘gʻridan-to‘gʻri buyruq berish uslubi (maʼmuriy huquq singari) qoʻllaniladi. Davlat moliyaviy faoliyatini amalga oshiruvchi davlat organlarining moliya sohasidagi vakolatlarining mazmunini moliya huquqi normalari, ularni amalga oshirish jarayonini esa, maʼmuriy huquq normalari tartibga soladi. Demak, davlat moliyaviy faoliyatini amalga oshiruvchi davlat organlarining vakolat doirasini belgilovchi huquqiy normalar bir vaqtning oʻzida ham maʼmuriy huquq, ham moliya huquqi normasi hisoblanadi. Maʼmuriy huquq moliya sohasidagi boshqaruv munosabatlarini tartibga solsa, moliya huquqi moliyaviy munosabatlarning oʻzini tartibga soladi. Uzoq vaqt mobaynida bu huquq tarmoqlari (konstitutsiyaviy, maʼmuriy va moliya huquqi) yagona tarmoq sifatida oʻrganib kelingan. Keyinchalik jamiyatda ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi, yangi ijtimoiy munosabatlarning vujudga kelishi bilan konstitutsiyaviy huquqdan maʼmuriy huquq, maʼmuriy huquqdan esa moliya huquqi ajralib chiqdi. Hozirgi vaqtda moliya huquqi tarmogʻining oʻzida ham yangi mustaqil tarmoqlarining (masalan, soliq huquqi, bank huquqi va hokazo) vujudga kelayotganini koʻrish mumkin. Maʼmuriy huquq fuqarolik huquqi bilan chambarchas bogʻlikdir. Bu ikki huquq tarmogʻi ayrim hollarda bir xil ijtimoiy munosabatlarni turli uslublar yordamida tartibga soladi. Masalan, vakolatli davlat organining buyrug'iga binoan, bir xo'jalik tashkiloti boshqasiga bino yoki inshootni beradi. Bunda davlat boshqaruv organi hokimiyat uslubidan foydalanadi, yaʼni maʼmuriy huquq yordamida ikki xo'jalik yurituvchi tashkilotning mulkiy munosabati tartibga solinadi. Fuqarolik huquqi esa, mazkur tashkilotlar oʻrtasida vujudga keladigan shartnoma munosabatlarining mazmunini belgilab beradi. Fuqarolar ishtirokidagi koʻpgina fuqarolik-huquqiy munosabatlari davlat boshqaruv aktlari orkali vujudga kelishi mumkin. Baʼzi hollarda esa, mulkiy munosabatlar davlat boshqaruvi aktining oʻzidan to‘gʻridan-to‘gʻri (yaʼni shartnomasiz) kelib chikishi mumkin. Ayrim hollarda davlat boshqaruv organlari davlat organi sifatida emas, balki fuqarolik huquqi normalari asosida harakat qiluvchi yuridik shaxs sifatida namoyon boʻladi. Demak, jamiyatda vujudga keladigan ayrim ijtimoiy munosabatlar maʼmuriy huquqning ham, fuqarolik huquqining ham tartibga solish predmeti tariqasida namoyon boʻlishi mumkin. Lekin bu munosabatlar turli xildagi tartibga solish uslubiga ega. Fuqarolik huquqida ishtirok etuvchi tomonlar teng huquqlarga ega boʻladi. Maʼmuriy huquqda esa hamma vaqt bir tomonda davlat organi (mansabdor shaxs) ishtirok etganligi sababli munosabat ishtirokchilarining biri ikkinchisiga nisbatan ustun turadi, yaʼni davlat manfaatini koʻzlab harakat qilayotgan tomon ikkinchi tomonga majburiy boʻlgan koʻrsatmalarni beradi. Ba‘zi bir maʼmuriy huquq normalari mehnat huquqi normalari bilan oʻzaro bog'liq. Maʼmuriy huquq normalari mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi davlat boshqaruv organlarining (masalan, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari) vakolatini belgilab beradi. Mehnat munosabatlari sohasidagi boshqaruv aktlarining mazmunini mehnat huquqi, ushbu aktlarni chiqarish tartibini maʼmuriy huquq belgilaydi. Masalan, fuqaro korxona bilan mehnat shartnomasini tuzganida mehnat huquqi normalari bilan tartibga solinadigan munosabatlarga kirishadi. Korxona rahbarining xodimni ishga qabul qilish to‘gʻrisida chiqargan buyrugʻi maʼmuriy huquq tomonidan tartibga solinadi. Davlat apparatidagi xizmat maʼmuriy huquq tomonidan ham, mehnat huquqi tomonidan ham tartibga solinadi. Maʼmuriy huquq jinoyat huquqi bilan ham chambarchas bogʻliq. Maʼmuriy huquq oʻzida koʻpgina umummajburiy bo'lgan qoidalarni (masalan, yo‘l harakati, pasport tizimi, sanitariya va hokazo) mujassamlashtiradi. Maʼmuriy huquq fani qanday huquqbuzarliklar maʼmuriy huquqbuzarlik hisoblanishini, ularni koʻrib chiqish tartibini, maʼmuriy javobgarlik va jazoni belgilaydi. Jinoyat huquqi esa, qanday xatti-harakatlar jinoyat hisoblanishi va bular uchun qanday jinoiy javobgarlik choralari qoʻllanilishini belgilab beradi. Bu ikki huquq tarmogʻi bir- birining normalarini harakatga keltirishi mumkin. Masalan, takroran maʼmuriy huquqbuzarlik sodir etish jinoiy javobgarlik normalarini, ijtimoiy xavfi uncha katta boʻlmagan qilmishlar esa maʼmuriy javobgarlik togʻrisidagi normalarni harakatga keltiradi. Demak, maʼmuriy huquqning Oʻzbekiston Respublikasi huquq tizimida tubdan oʻrni va ahamiyatini aniqlash maqsadida uni huquq tizimining boshqa tarmoqlari bilan oʻzaro xos xususiyatlarini aniqlab olish lozim. V. Maʼmuriy huquq normalari, ularning turlari va funksiyalari Umumiy huquq nazariyasidan maʼlumki, huquq normalari tabiiy va pozitiv huquq shakllariga ajratiladi. Dastlabki shakl bo'yicha inson va fuqarolarga tabiat tomonidan inʼom etilgan va hech bir qonun yoki hujjatbilan tartibga solinmaydigan, har kim tugʻilishi bilan maʼlum huquq va erkinliklarga ega boʻlishi nazarda tutiladi. Bunday kategoriyadagi huquqlarni asosan erkinliklar deb yuritish oʻrinlidir. Chunki, odatda huquq oʻrnatiladi, erkinlik esa tabiiy ravishda har bir insonda mavjuddir. Erkinliklar jumlasiga yashash, eʼtikod qilish, harakatlanish, erkin kasb turini tanlash, fikr bildirish va boshqalar talluqli. Pozitiv huquq shakli esa jamiyatda yuzaga kelayotgan turli xil ijtimoiy munosabatlarni qonunlar va kodekslar orqali tartibga solish “yoʻli” boʻlib, unga koʻra umumiy tenglikni taʼminlash va jamiyat manfaatlaridan kelib chiqib, umumiy tartib qoidalarni rasmiy ravishda, yaʼni davlat hokimiyati organlari tomonidan mustahkamlab qoʻyish tushuniladi. Shuni taʼkidlash kerakki, pozitiv huquq tabiiy huquq shakli eʼtirof etadigan asosiy erkinliklar doirasini inkor etmaydi, balki uni maʼlum maʼnoda tizimlashtirishga harakat qiladi. Odatda pozitiv huquq, nazariy jihatdan katta ikki guruhga ajratiladi. Bular dispozitiv normalar va imperativ normalar. Dispositiv normalarga qoida tariqasida, xalqaro-huquqiy normalar, davlatlarning konstitutsiyalari yoki kabi umumiy reja konsepsiya va strategiya koʻrinishidagi hujjatlar taalluqli. Chunki bunday hujjatlarning aksariyat normalari tavsiyaviy harakterga ega boʻlishi bilan izohlanadi hamda uning normalari oʻzgartirilib amalga oshirilishi uchun yuridik javobgarlikni keltirib chiqarmaydi. Misol uchun, Xalqaro-huquqiy normalar BMTning Inson huquqlari umumjaxon Deklaratsiyasi BMTning Fuqarolar ijtimoiy-iqtisodiy huquqlariga oid Xalqaro Pakt Turli xil konvensiyalar Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Muqaddima qismi normalari 1-modda. O’zbekiston - suveren demokrtik respublika. Davlatning “Oʻzbekiston Respublikasi” va “O’zbekiston” degan nomlari bir maʼnoni anglatadi. 7-modda. Xalq davlat hokimiyatining birdan bir manbaidir. Konsepsiya va strategiyalar 2012-yil 12-noyabrda eʼlon qilingan Mamlakatni modernizatsiya qilish va rivojlantirish hamda fuqarolik jamiyatini shakllantirish konsepsiyasi 2017-yil 7-fevralda kabul kilingan 2017-2021-yillarda Uzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi Yuqorida taʼkidlangan xalqaro-huquqiy normalarning dispozitivligi shundaki, mazkur hujjatlarning matnida ularning dunyo davlatlari uchun tavsiya, oʻziga xos etalon vazifasini oʻtashi belgilangan boʻlsa, Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining va umuman har qanday davlat Bosh qonunning yuqorida taʼkidlangandek umumiy eʼtirof etish xarakteriga ega boʻlgan normalari mavjud boʻladi, shuning uchun ham bunday normalarni haqli ravishda dispozitivnormalar qatoriga kiritish oʻrinlidir. Konsepsiya va strategiyalarga to'xtaladigan boʻlsak. ular uzoq muddatlarga mo'ljallangan reja, loyiha ekanligini anglash qiyin emas.yani u vaqt oʻtishi bilan reja va loyixada koʻzlanganidan boshqa koʻrinishda yuzaga kelishi mumkin. Imperativ normalarga davlatlarning qonunlari va kodekslari hamda turli xil qonunosti hujjatlari taalluqlidir. Maʼmuriy huquq tarmogʻi ham huquq fanining bir qismi bo'lib, oʻz oʻrganish predmeti doirasi davlat boshqaruvi organlari bilan bevosita bogʻlik bo’lganligi sababli uning normalari imperativ, yaʼni bajarilish majburiy va anik xarakterga ega. Ammo bunday fikr ushbu majburiy normalarning aslo umumiy adolat va tenglik prinsiplarini inkor etishini anglatmaydi. Shunday qilib, Maʼmuriy huquq manbaalari imperativ uslubga ega ekanligini xulosa qilish mumkin. Maʼmuriy huquq normalari oʻz mazmuniga koʻra, moddiy va protsessual normalarga boʻlinadi. Moddiy normalar Maʼmuriy huquq subyektlarining huquq va majburiyatlarini oʻzida mujassamlashtirgan huquq normalarini anglatsa, protsessual huquq normalari mazkur moddiy normalarni amalga oshirish tartib-taomillarini oʻzida aks ettiradi. Misol uchun, Moddiy normalar Oʻzbekiston Respublikasining Qonuni “Jazoni ijro etish muassasalaridan ozod qilingan ayrim toifadagibshaxslar ustidan maʼmuriy nazorat to'g'risida ” 3-modda. Maʼmuriy nazorat to'g'risidagi qonun hujjatlari Maʼmuriy nazorat to'g'risidagi qonun xujjatlari ushbu Qonun va boshqa qonun xujjatlaridan iborat. Agar Oʻzbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O'zbekiston Respublikasining maʼmuriy nazorat to'g'risidagi qonun xujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo'lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qoʻllaniladi. 16-modda. Maʼmuriy nazoratni amalga oshirishda ichki ishlar organlariniig huquqlari Maʼmuriy nazoratni amalga oshirishda ichki ishlar organlari quyidagi huquqlarga ega: Nazorat ostidagi shaxsning xulq-atvori to‘g‘risida ish, o‘qish yoki xizmat joyi maʼmuriyatidan, jamoat birlashmasidan, yashash joyidagi fuqarolarning oʻzini o‘zi boshqarish organidan, shuningdek fuqarolardan maʼlumotlarni soʻrash va olish; Nazorat ostidagi shaxsga uy-joy berish va uni ishda joylashtirish toʻg‘risida tegishli davlat organlariga, boshqa korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga iltimosnomalar yuborish; Profilaktik suxbat o‘tkazish uchun nazorat ostidagi shaxsni uning yashash joyidagi ichki ishlar organlariga chaqirish , nazorat ostidagi shaxsni talabi bilan bunday suxbatlarni advokat , jamoatchilik , fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organi vakillari yoki yaqin qarindoshlari ishtirokida o‘tkazish; Nazorat ostidagi shaxsdan oʻziga nisbatan belgilangan maʼmuriy cheklovlarga rioya etish hamda zimmasiga yuklatilgan majburiyatlarni bajarish bilan bogʻlik masalalar yuzasidan og‘zaki va yozma tushuntirishlar talab qilish. Ichki ishlar organlari maʼmuriy nazoratni amalga oshirish bo‘yicha aloxida tadbirlarni oʻtkazishda davlat organlari, fuqarolarning oʻzini oʻzi boshkarish organlari, boshqa tashkilotlar va fuqarolar bilan hamkorlik qilishi mumkin. O’zbekiston Respublikasining Qonuni “Fuqarolarning rekproduktiv salomatligini saqlash to‘gʻrisida” 7-modda. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining fuqarolarning reproduktiv salomatligini saqlash sohasidagi vakolatlari Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi: Fuqarolarning reproduktiv salomatligini saklash sohasida yagona davlat siyosati amalga oshirilishini taʼminlaydi; Fuqarolarning reproduktiv salomatligini saqlash sohasidagi davlat dasturlarining ishlab chiqilishini, tasdiqlanishini va amalga oshirilishini taʼminlaydi; Davlat organlarining va boshqa tashkilotlarning fuqarolarning reproduktiv salomatligini saqlash sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtiradi; Fuqarolarning reproduktiv salomatligini saqlash boʻyicha davlat tomonidan kafolatlangan xizmatlarning xajmini belgilaydi. 8-modda. Oʻzbekiston Respublikasi Sogʻliqni saqlash vazirligining fuqarolarning reproduktiv salomatligini saqlash sohasidagi vakolatlari Oʻzbekiston Respublikasi Sogʻliqni saqlash vazirligi: Fuqarolarning reproduktiv salomatligini saqlash sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshiradi;