AWIL XOJALIQ EGINLERINIŃ TIYKARǴI ZIYANKESLERI HÁM OLRǴA QARSI GURES USILLARI. ZIYANKESLERGE QARSI GÚRESIWDIŃ TIYKARǴI USILLARI Reje: 1. Agrotexnikalıq gúres sharalarınıń áhmiyeti. 2. Biologiyalıq gúres sharalarınıń áhmiyeti. 3. Fizika mexanikalıq gúres sharalarınıń áhmiyeti. 4. Ximiyalıq gúres gúres sharalarınıń áhmiyeti. 5. Ósimliklerdi karantinnen saqlawdıń áhmiyeti. 6. Integraciyalıq gúres diziminiń áhmiyeti.. Awıl xojalıq mádeniy ósimliklerge zıyan beretuǵın nasekomalardı joq etiw ushın awıl xojalıǵında qollanılatuǵın ilajlar tómendegi gruppalarǵa birigedi. 1. Agrotexnikalıq usıl. 2. Biologiyalıq usıl. 3. Fizika mexanikalıq usıl. 4. Ximiyalıq gúres usılı. 5. Ósimliklerdi karantinnen saqlaw usılı. 6. Integraciyalıq úsıl. Bular bir-biri menen tıǵız baylanıslı házirgi waqıtları zıyankeslerdiń xarakterine qaray bul metodlar júdá qatal dárejede bir biri izbe-iz ótiwi shárt. AGROTEXNIKALIQ METOD. Bul ulıwma agrotexnikalıq sistemada úlken áhmiyetke iye. Bunı paydalanıw ósimlik zıyankesleriniń sırtqı ortalıq e-niń qatınasında boladı. Bunıń wazıypası zıyanlı túrdiń rawajlanıp kóbeyiwi ushın qolaysız agrotexnikalıq jaǵdaylar dúziw. Sonday-aq mádeniy ósimliktiń ósip rawajlanıwı ushın qolaylı jaǵday jaratıw hám ǵalaba biologiyalıq dárejede joq etetuǵın biologiyalıq entomofaglardıń túr kórsetkishiniń saqlap qalıwǵa usaǵan wazıypalardı aldımızǵa qoyadı. Agrotexnikalıq metodtı qollanıwda kóp rasxod talap etilmeydi. Sebebi sol ósimliktiń biologiyalıq dáwirinde ósiw rawajlanıw ushın kerek bolǵan kompleksli agrotexnikalıq ilajlardıń biri bolıp esaplanadı. Ondaǵı áhmiyetlisi topıraqtı ósimliktiń zúrááti jıynalǵan keyin gúz aylarında qalǵan qaldıqların jıynaw. Topıraqtı erte báhárde egiske tayarlaw ilajların egisten burın dárilew (hár qıylı sposobta) sol jerdiń klimatına kerek bolǵan almaslap egiwdi xojalıqta qollanıw. Jabayı ósimliklerdi joq etiwge qollanıp barlıq metodlardı qollanıw hám zúrááti óz-ara. Sonday jıynawǵa usıǵan jaǵdaylar menen baylanıslı boladı. Eń aldıńǵı orındı ósimliklerdi almaslap egiw úlken orındı iyeleydi. Topıraqtıń awqatlıq zatın joq etiw zúrááti jaqsılawda mısalı` paxta karadrina sovkaları, paxtanıń eń qáwipli zıyankesi. Goroxtaǵı gorox zerkovkası sol ósimliktiń basqada rawajlanıwı boladı. Garoxtıń ornına almaslap egiwde belgili bir rataciya ótkennen keyin basqa ósimlik egiliw kerek. Zıyanlandırıwdı azaytıwda tóginniń roli.Awıl xojalıq ósimliginiń ósip rawajlanıwda mineral` organikalıq tógininiń tásiri júdá paydalı. Tógin ósimliktiń zıyankestiń tásirinde zıyanlaǵan jerin qaytadan ósip jetistiriliwin támiyin etedi hám ósimliktiń zıyankestiń jaraqatlaǵan jeri tezden tómenleydi. Tógin hár qıylı jaǵdayda beriledi. Tógin ósimliklerdiń ósiw rawajlanıwǵa belgili btir fazanı qásiyetine keltiriw hám tezletiwden ibarat. Suferfosfat ósiw, rawajlanıw dáwirinde miywege tásir etedi. Eki jaǵınan kalıy spiznıy zıyankes nasekomalardıń rawajlanıwın joq etiw ushın qollanıladı. Amiochnıy selitra topıraqtaǵı siyalxonıy hám qara qońızlarǵa zıyanlı dolgonogsiklarǵa tásir etedi. Tógin beriw nátiyjesinde tez ósiwin rawajlanıwın tezletip zıyankestiń tuwrı keliw faktorların támiyin etedi. Mısalı dánli ósimliklerdi jiytuǵın shved shıbını, zlaklar semeystvosındaǵı ósimliklerdiń ádepki fazalarında zıyanlaydı. Buwazlanıw fazasına ótkennen keyin zıyanlay almaydı. Usı fazaǵa deyin derlik az zıyanlanadı. Ósimliklerge beriletuǵın tógin zıyanlı nasekomalarǵa, ósimliktiń shıdamlıǵın arttırıw maqseti nde beriledi. Topıraqta rawajlanǵan kapusta gúbelegi menen zıyanlanǵan ósimlikte tógin berilse sol ósimliktiń nasekomalar menen zıyanlanıwına shıdamlıǵı artadı. Zıyankes nasekomalardıń rawajlanıwına topıraqtıń islewdiń tásiri Bizge belgili zıyanlı nasekomalardıń wákilleriniń hár qıylı fazaları topıraqta jasap qıslap qaladı. Mısalı Buzawbaslar semeystvosındaǵı qońız provolichniklerdiń licheynikleri barlıq waqıtları topıraqta jasaydı. Shegirtkeler topıraqqa máyek salıp embrional dáwirin ótedi. Gúbeleklerdiń quwırshaqlanıw dáwiri topıraqta ótedi. Sonıń ushın topıraqtı islew úlken áhmiyetke iye. Topıraqtı qayta islegende sostavındaǵı kóp nasekomalar nabıt boladı yamasa olardıń óliwsheńligi t-utF ge shekem alıp keledi. Bul jaǵday topıraqtı tereń islewge tıǵız baylanıslı. Zıyankes ósimlikti zıyanlaǵanda egiw umsılına tıǵız baylanıslı boladı. Egiw waqıtta burın bolsa bul waqıtları kópshilik zıyanlılar payda bolaman degenshe ósimlikti rawajlandırıp alamız. Erte ósken dánli ósimliklerdi ayırım fazaların zıyankes payda bolmastan ósimliktiń rawajlanıw fazaların támiyin etemiz. Mısalı- Paxta erte egilse gúzlik sovka gúbelektiń lichinka fazasına tuwrı kelmeytuǵının támiyin etemiz. Jabayı shópler topıraqtaǵı awqatlıq zatlardı ózine tartıp alıp tayar zat penen awqatlanadı. Vegetaciya dáwirinde óziniń tuxımı menen pataslaydı. Xoqarǵıdaǵı basqada keleshekte awıl xojalıq ósimlikleriniń zıyanlı nasekomalardıń uyası bolıp esaplanadı. Sonıń ushında jabayı shóplerge qarsı gúresiw ushın islenetuǵın jumıslardı planlı ámelge asırıw kerek. Paxtanıń eń qáwipli dushpanı paxta sovkası paxta biyti ádepki waqıtları paxtaǵa jaqın jerde ósip atırǵan jabayı ósimliklerdi massovıy awqatdan keyin jabayı ósimliklerden paxtaǵı ótedi onı joq etiw ushın otaq shóplerdi joq etiw kerek. BIOLOGIYALIQ GÚRES. Zıyankeslerdiń rawajlanıwdan joq etiw ushın barlıq fazalarına zıyanın tiygizip tábiyǵıy paydalı nasekomalardan paydalanıwımız hár túrli zıyanlı nasekomalardı jewshi quslar ósiriwim kerek. Kenelerdiń paydalı túrleri nasekomalardı parazit etiwshi mikroorganizmler h.t.basqalar. Nasekomalardıń (zıyanlı) rawajlanıwına tásirin tiygizip joq etedi. Zıyanlı nasekomalardı jewshi sút emiziwshi quslarǵa kirip, jarǵanat barsuk kiredi. №uslardıń kópshiligi nasekomalardıń lichinkaları menen awqatlanadı. Jırtqısh nasekomalardan úlken payda kelmekte, kenelerden paydalanıw úlken áhmiyetke iye. Jujelicalar gúbelekler semeystvosınan qurtları menen awqatlanadı hám ayırım qońızlardıń túrleri skreyit degen qońız kapusta shıbının quwırshaǵınıń lichinkasın joq etedi. №umırısqalar japıraqtı kemiriwshi nasekomalardıń lichinkasın 30,000 ǵa jaqının joq etetuǵını anıqlandı. Házirgi waqıtları toǵay zıyankesleriniń joq etiwde qumırısqalardı qoldan taratıp atır. Kapusta jewshiler sırt ellerden ákelinip klimatqa beyimlestirilmsekte. Mısalı` almadıǵı zıyanlı zatlardı joq etiw ushın sırt ellerden karanyanıy tripa qiyw-jılı ákelindi. Mayeznik afelenus Italiyadan alıp kelindi. Parazit nemotmalardan paydalanıw úlken áhmiyetke iye. Toǵayda kene qozdırıwshı bakteriya gribler viruslardı paydalanıwǵa boladı. Bulardan kóp qollanıw entobakterin denedrotacelin, baberin h.t. basqalar. Bul úshewine ulıwma xarakteristikanı paxta sovkasına qarsı gúresiw ushın 1980-jılı G.Shamuratovtıń kitabınan paydalanılsın. FIZIKALIQ HÁM MEXANIKALIQ GÚRESIW. Mexanikalıq gúres qıyın hám qımbat bolǵanı ushın bul metodlarda islengen funkciyanı basqa metodlar menen orın almastırıw ushın onsha keń qollanılmaydı. Bul metod júdá zıyankesler kóbeyip ketken waqıtları ayırım salmalar qazılıp onı túsirip keyin jawıp óltiriledi. Zıyankesti toplaw nátiyjesinde krimanka etiledi. Fizikalıq metod zúráátlikti saqlaw hám qayta islewde júrgiziwdi garox tuxımında qıslawshı garoxin zernovkanı joq etiw ushın skladlarda 10-110С ta suwıtıw kerek. y sutkadan keyin sırtqa shıǵıp óledi. Fjol zernovkası 100S ta qw saattan keyin sırtqa shıǵıp óledi. Ósimliklerdiń karantin etiw jolı menen zıyanlı nasekomalardı joq etiw massalıq kóbeygen waqıtları qollanıladı. Ol 2 gruppaǵa bólinedi. Sırtqı karantin sırtqı sırt ellerden nasekomalar ótkeriw ekinshi ishki karantin bir respublikadan ekinshi respublikaǵa ótkeriliw. Revolyuciyaǵa shekem Rossiyaǵa shetten ákelingen. XIMIYALIQ GÚRESIW. Házirgi waqıtları ximiyalıq gúres eń baslı orındı iyeleydi. Ximiyalıq metodlardan mazmunı záhárli ximiyalıq zatlardı pistecidlardı, zıyankeske tásir etetuǵın waqıtda paydalanıw. Zıyanlı nasekomalarǵa qarsı qollanılatuǵın zatlar ensektocidlar dep te ataladı. Zıyanlı nasekomalardı akrocitlar dep ataydı. Al pentidcit dep ol awıl xojalıǵındaǵı kemiriwshilerge qarsı qollanılatuǵın zatlardı zoocit delinedi. Zıyanlı nasekomalarǵa qollanılatuǵın zıyanlı yadroximikatlar bir neshshe gruppalarǵa kiriwshi zatlar qollanıladı. Yadro ximikatqa organikalıq birikpeler kirip olar eń kóp preparat retinde qollanıladı. Oǵan fosfor organikalıq preparatlar kiredi. Xlorofos ximiyalıq preparatlar koncentrattı parashok túrinde, gaz túrinde, duman payda etiwshi gazlar túrinde paydalanıladı. Plumgi gaz zıyanı tek ǵana jabıq teplicada yamasa skladlarda qollanıladı. Zıyanakeslerdiń ayırım túrlerine záhárnli ximiykat óziniń awqatlıq zatına aralastırıp beriledi hám záhárlenedi. Ósimliklerdi ximiyalıq jol menen qorǵawda túyirtpeklengen jemtik tayarlaw úlken áhmiyetke iye. ÓSIMLIKLERDI KARANTINNEN SAQLAWDIŃ ÁHMIYETI. Awıl xojalıq eginlerin zıyankeslerden keskin hám jabay shóplerden qorǵaw hár tarepleme jaqtan (joqarı jetilisken) jetik kadrlar tayarlawdan baylanıslı ósimliklerdi zıyanlanǵan ósimlik keselliklerden hám jabayı shóplerden qorǵaw isleri tuwrı shólkemlestiriw ushın talabalar ósimliklerdi qorǵaw máplerin shuqır ózlestiriw zárúr. Ósimliklerdi qorǵawda karantin usılı úlken áhmiyetke iye. Ásirese bul usıl qáwipli zıyankesler, ósimlik kesellikleri jabayı otlar temperatura hám basqa sharayatda zıyan keltiretuǵın dárejede kóbeyedi. Múmkin bolǵan jaylarǵa kelip qalıwdı aldın alıw kelib qalǵanda joq qılıwǵa qaratılǵan. Birinshi karantin tuwrısındaǵı nızam y-aprel` qiue-jılda Rossiyada shıqqan. Bul nızam shet elden tok qálemshelerdi alıp keliwin biykar etiwi haqqında edi. Soǵan uqsas nızamlar 1881, 1910 hám 1912-jıllarda da shıqqan edi. Kolorado qońızın tarqalıp ketiwiniń aldın alıw ushın 1875-jılda AQShdan kartoshkanı alıp keliwdi tuwrı karantin etiw tuwrısındaǵı qarar shıqtı. 1931-jıl 3-iyun`da Mámleket ósimlikleri karantin xızmeti qabıl etildi Sol jılı awıl xojalıq ósimliklerdi alıp keliwi hám alıp shıǵıw tuwrısındaǵı tártibi basıp shıǵarıldı. 21-iyul` 1962-jılı mámleket karantin xızmetin nızamın birinshi márte qabıl etti. 1980-jılı ózgergen nızam shıqtı. Bul nızamda birinshi bolıp karantin názerindegi organizmlerdi dizimi basıldı. 1986-jılı jáne bir márte jańa nızam qabıl etti. Ózbekstan ǵárezsizlikke erisiwde hám karantin xıyazmeti dúzildi. 1995-jılı 31-avgust kúni Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi qarırına qarap Ózbekstan Respublikalıq karantin tuwrısındaǵı nızam qabıl etildi. Nızam qy moddadan ibarat bolǵan. INTEGRACIYALIQ ÚSIL. Keyingi jıllarda barlıq awıl xojalıq eginlerinen, usılardan baǵlar, júzimzarlar, ovosh, palız eginlerinen jeterlishe ónim alıw tiykarǵı mahsetlerden biri, olarǵa túrli zıyankes, kesellik qozǵatıwshıların hám jabayı shóplerdi jetkizip atırǵan zıyanlardı óz waqtında hár tárepleme qolawdan ibarat. Ósimliklerdi zıyanlı organizmlerden integraciyalıq qorǵaw óz aldına zıyankes hám kesellik qozǵatıwshıların ekonomikalıq zıyan keltiriw muǵdarı shegarasında saqlawdıń imkanı bolǵan barlıq (agrotexnikalıq, fizikalıq, mexanikalıq, biologiyalıq, karantin hám basqa) usıllardan nátiyjeli paydalanıwda óz aldına mahset qılıp qoyadı. Ósimliklerdi integraciyalıq qorǵaw (Integrated pest Supression) sózinen alınǵan bolıp, zıyanlı organizmlerdi bar usıllardan paydalanǵan halda joq etiw mánisin bildiredi. Integraciyalıq qorǵawdıń tiykarǵı wazıypaları ónimdi ekonomikalıq, ekologiyalıq hám isletilgen záhárlerdiń ósimlik ónimlerindegi qaldıq muǵdarı talaplarına juwap beretuǵın tárizde qorǵaw. Ásirimizdiń 50-jıllarında «Integraciyalıq qorǵaw» sózi kóplep ilimiy qozǵatıwshılar tamanına hár túrli dálilleniwine qaramastan, ósimliklerdiń ósiw sharayatları saqlanǵan halda ol jerdegi zıyankeslerdi qırıp taslaw emes, bálki zıyan keltirmeytuǵın muǵdarda uzaq múddet saqlap turatuǵın sharaların izlewden ibarat. Ósimliklerdi integraciyalıq qorǵaw hár tarepleme jaqınlawı sózinen kelip shıqqan dáwirden baslap túrli tuman ózgerislerge ushradı. Aldın integraciyalıq qorǵaw teoriyası hám ámeliyatında basqa sózler hám mirát etilgen. Tiykarında zıyanlı nasekomalardı qıratuǵın barlıq gúres sharaları qollanılǵanda insekticidler átirap ortalıqqa zıyan jetkizbese onı kompensacion usulı dep atawdı qotu-jılda Sandler mirát etken. Keyinshelik 1967-jılda Gollandiyalıq alım Eaiter tamanınan «gormonik» yaki «garmonlastırılǵan» gúres sózi usınıs etildi, lekin bul sóz qabıl qılınbadı. Keyin 1971-jılda Matus «N`yuansirlanǵan gúres» yaǵnıy «tazalanǵan gúres» sózin usınıs qıldı. Dáslepki payıtta integraciyalıq gúres biologiyalıq hám ximiyalıq gúresti birgelikte qollaw usılı formasında túsinilgen. Bunda tiykarǵı itibar agrobiocenozdaǵı paydalı jánliklerge zıyan jetkizbeytuǵın preparatlardı tańlawǵa, islew beriw sanın hám muǵdarın kemeytiriwge qaratılǵan. Házirgi payıtta átirap ortalıqtı qorǵaw tiykarınan ósimliklerdi integraciyalıq qorǵaw eń qolay shara esaplanadı. Bul shara bazı bir zıyanlı túrlerdi qırıp taslawdan ibarat emes, bálkim átirap ortalıqqa zıyan jetkizbeytuǵın halda olardıń sanın eń kem muǵdarda saqlap turıwdı óz aldına maqset qılıp qoyadı. Bunday jaqınlasıwı ósimliklerdi qorǵaw aldın jol qoyılǵan pesticidlerdi qollanıw aqıbetlerin tamamlanıwına imkan beredi. Keyinshelik sol nárse anıq bolıp qaldıq agrobiocenozdaǵı basqa jánlikler rawajlanıwın esapqa almay turıp, bólek túrlerge qarsı gúres sharaların ótkiziw múmkin emes eken. Sol sebepli «integraciyalıq gúres» usılında sonday zat hám usıllardı qollaw kerek olar tek ǵana zıyanlı jánliklerdi óltirsin, balki paydalı túrlerdiń saqlanıwın hám nátiyjeliligin asırsın. Bul gúres jolları aldınǵılardan sol menen parq qıladı, pesticidler menen islew beriw kóbinshe zıyankeslerdiń anıq muǵdarın esaplamay turıp qırıp taslaw sharaların ótkizbewdi, bul sharalardı biraq zıyanlı nasekomalar muǵdarın joqarı bolǵan táǵdirde ǵana taqoza etedi. Bazı bir hallarda gúres sharaların dalalardıń tek zıyankes muǵdarı kóp bolǵan jaylarda ótkiziledi. Ósimlik zıyankeslerine qarsı gúresiwshi gúres sharaları parazit hám jırtqısh nasekomalar hám basqa zıyanlı organizmler sanın basqarıp turıwshı faktorların esapqa alǵan halda ótkiziw talap qılınadı. Juwmaqlap aytqanda, integraciyalıq gúres sharasın zamanagóy túsinshesi sonnan ibarat, onıń tiykarǵı wazıypası agrobiocenozdaǵı populyaciya arasındaǵı yamasa olar ortasındaǵı múnásibetlerdi basqarıp barıwdan ibarat.