AWIL-XOJALIQ ENTOMOLOGIYASI PÁNINIŃ MAQSETI HÁM WAZIYPASI Reje 1. Awıl-xojalıq entomologiyası pániniń maqseti hám wazıypası. 2. Awıl-xojalıq entomologiya pániniń rawajlanıw tariyxı. 3. Zıyankeslerge qarsı gúresiw usılları. 4. Mámleket qararları xaqqında tusinik. Awıl-xojalıq entomologiyası zıyankes nasekomalardıń biologiyası hám ósimliklerdiń zıyanlanıwı hám de zıyankes nasekomalarǵa qarsı gúresiw ilajların úyretedi. Dún`yada tiri organizimler ishinde nasekomalar túrleri hám sanı jaǵınan eń kóp tarqalǵan bolıp, olar topıraqta, ósimliklerde hám hátte nasekomalardıń ózinde de rawajlanadı hám óz tirishiliklerin dawam ettiredi. Nasekomalar júdá kishi organizmler bolıwı menen bir qatarda júdá tez kóbeyiw qásiyetine iye bolıp, olar adam hám haywan organizmleri menen paydalanatuǵın ónimler menen azıqlanıp sanaat hám azıq-awqat ónimlerine shıdamlı konkret kórsetedi. Áyemgi adamlarǵa nasekomalar jaǵımsız tásirin tiygizip, olar qáwim bolǵan dáwirlerde búrgeler, shıbınlar hám peshshelerge qarsı gúres alıp barǵan. Sonıń menen birge adamlar, pal hárresi hám jipek qurtlarınan bir neshshe mıń jıllar dawamında kóbeytip, olardan paydalanıp kelgen.Awıl-xojalıq entomologiyası zıyankeslerin úyreniw menen bir qatarda, paydalı nasekomalar, jırtqısh hám parazitler biologiyası hám olardıń sırtqı ortalıǵı menen óz-ara baylanısın úyrenedi. Awıl-xojalıq entomologiyası pániniń tiykarǵı wazıypası zıyanlı nasekomalar tásirinde kemeyetuǵın hasıldı saqlap qalıwdan ibarat bolıp, ol ósimlikti zıyankeslerge qarsı shıdamlılıqqa sorttıń kásiyetine, agrotexnika dárejesine, almaslap egiwdegi ornı hám agrobiologiyanıń faktorlarǵa baylanıslıǵı úyreniledi.Sonıń ushın awılxojalıq ekonomikası ulıwma biologiya, fiziologiya, mikrobiologiya, zoologiya, topıraqtanıw, ósimgershilik, tuxımgershilik hám selekciya ulıwma diyxanshılıq, agroximiya, paxtashılıq, ósimliklerdi ximiyalıq qadaǵalaw pánleri menen tikkeley baylanıslı. Hár jılı awıl-xojalıq zıyankes nasekomalardan úlken zıyan kórip awıl xojalıq eginleri hám ónimlerine 100 mıńnan zıyat túrdegi nasekomalar zıyanın tiygizip, olardan bir neshshe onnan artıq túrleri ósimgershilik tarawına úlken ekonomikalıq zıyan keltiredi. Gúresiw sharaların alıp barılmaǵanada hátte bir yamasa 2 túrdegi zıyankesler ósimgershilikke málim bir tarawda 50-60% hám ayrım jaǵdayda onnanda zıyat óz zıyanın tiygizip tarawdıń ekonomikasında nátiyjesiz qaldırıp qoyıwı da múmkin. Dún`ya júzi boyınsha hár jılı awıl-xojalıq eginleriniń ónimdarlıǵınıń 30% den artıǵı zıyankeslerde, kesellikler hám jabayı ot-shóplerdiń zıyanlanıwdan nabıt bolmaqta. Rawajlanǵan mámleketlerde joqarıdaǵı zıyanlı organlar tásirinde 20- 25% hasılı nabıt bolsa, kem rawajlanǵan mámleketlerde 40% hátte 50% ke shekem hasılı nabıt bolmaqta.Awıl xojalıǵı zıyankeslerine qarsı aldın alıwda, xojalıq hám sholkemlestiriw sharaların kóriw, agrotexnikalıq, mexanikalıq, biologiyalıq karantin, tadbirleri tiykarında gúres alıp barıw hám ortalıqtıń ekologiyalıq jaqtan saqlawda júdá kerekli bolǵan sırtqı ortalıqqa tásir etiwshi ıssıqanlı organizmlerge hám de paydalı organizmlerge zıyan jetkizbeytuǵın ekologiyalıq taza insekticidlardı qollawdı qorǵawdıń tiykarı bolıp qalıwı kerek. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń Oliy májlisiniń sessiyasında sóylegen «Keleshek áwlad Ózbekstannıń rawajlanıwınıń fundamenti» degen miynetinde awıl xojalıqtıń túpten jańadan payda etiw degen. Xázirler Keńesinde wálayatlar, rayon hákimshilikleri menen bolǵan ushırasıwındaǵı sóylegen sózlerinen kelip shıqqan halda, awıl xojalıqtıń pánlerinde kadrlar tayarlap shıǵarıwda milliy dástúrler tiykarında rawajlanıwda, alımlar aldında kóplegen wazıypalardı qoyadı. Awıl-xojalıq entomologiyasınıń rawajlanıw tariyxı.Nasekomanıń awıl-xojalıq eginlerine jetkizetuǵın zıyanı ásirimizden 3000 jıl aldın qádimgi Mısırda nasekomalardıń massalıq kóbeyiwi hám onıń awıl-xojalıqta jetkeretuǵın úlken zıyanı haqqında 1490-1904-jıllarda Livan, Palestina hám Mısır úlken mashqalalar keltirip shıǵarǵanlıǵı haqıında maǵlıwmatlar bar. Evropada zıyankesler haqqında 552-553-jıllarında úlken ekonomikalıq zıyan keltirilgenligi kórsetip ótilgen. Entomologiya pánin ilimiy tiykarda úyreniw XVII ásirden baslanǵan. Bunda qyyu-jılı Redi (Redi) nasekomalar tuwralı ótkerilgen tájiriybelerinen nasekomalardıń kóbeyiwiniń ilimiy tiykarlarǵa baylanıslı bolıp pikirleri bayan etiledi. Sonnan bir jıl ótkennen keyin Italiya alımı Mal`pigidiń qyir- jılı jipek qurtı antologiyası haqqındaǵı jumısı islep, basıp shıǵıldı. Keyin ala Gollandiya alımı Ya.Svammerdame 1680-jılda birinshi entomologiya páni tuwralı ilimiy isti islep shıqtı. Ózbekstanda entomologiya pánin rawajlandırıwda kóplegen alımlar miynet etip, óz ilimiy isleri menen awıl-xojalıq entomologiyasınıń tiykarın jarattı. Tiykarınan V.F.Oshanik hám R.A.Alimjanovlardıń yarım qattı qanatlılar túr sostavı, tarqalıwı hám xojalıqtaǵı áhmiyetlerin úyrenip shıǵıp, qońsı oraylıq Aziya mámleketlerine de ámeliy járdem berdi. Ózbekstanda awıl-xojalıq entoiologiyasınıń tiykarın salıwshılarınıń biri V.V.Yaxontov bolıp onıń Orta Aziya awıl-xojalıq eginleri hám ónimleri zıyankesleri de oǵan qarsı gúresiwdegi miyneti qote-jılda jarıqqa shıqtı.A.I.Platnikov 1928-jılda «Orta Aziya ósimliklerine zıyan tiygiziwshi nasekomalar» degen miyneti, 1929-jılı V.P.Nevskiydiń «Orta Aziya shiralari» kitapları. R.A.Olimjanovtıń «Suwǵarılatuǵın diyxannıń jerleriniń omırtqasız haywanlar zoofaunası» degen hám keyin jazılǵan «Entomologiya» kitapları. M.N.Narziqulovtıń miynetleri awıl-xojalıq entomologiyasın rawajlandırıwǵa múnásip úlesin qostı. B.P.Uvarovtıń qowu-jılı shıqqan «Orta Aziya shegirtkeleri» ushın kitabı awıl-xojalıq eginlerin saqlap qalıwda úlken áhmiyetke iye boldı. Awıl-xojalıq entomologiya páni rawajlanıwına kóplep alımlar qatarına professor F.M.Uspenskiy, K.Ch.Larchenko, A.A.Beguzinler úleslerin qosqan. Házirgi waqıtta Ózbekstan ósimliklerdi qorǵaw ilimiy izertlew institutı bar bolıp bul jerde awıl xojalıq entomologiyası pániniń barlıq tarawlarında ilimiy izleniwler alıp barılǵan. Bul institutda kóplep qániygelikler tayarlaw isleri alıp barıladı. AWIL XOJALIQ EGINLERINIŃ ZIYANKESLERGE QARSI GÚRES USILLARI Awıl xojalıq eginleriniń zıyankeslerge qarsı gúreste qaysı usıllardan paydalanıw qatar shárt sharayatlardan kelip shıǵıp bunda eginlerdiń túri zıyankeslerdiń biologiyalıq qásiyetleri qollanatuǵın agrotexnikalıq usıllar ósimliklerdiń rawajlanıw fazası usılın qollanıw ornı, usılınıń texnologiyası, zıyankeslerdiń túri hám sanı. Ósimliklerdiń zıyanlanıw dárejesi hám ótkizetuǵın usılı ekonomikalıq hám biologiyalıq nátiyjesin esapqa alıw zárúr. Gúres sharaları. Bir neshe shara hám usıllar kirip olar tómendegi tiykarǵı toparlarǵa bólinedi. Bular usıllar agrotexnikalıq gúres, fizikalıq, mexanikalıq, biologiyalıq, ximiyalıq hám ósimlikler karantinin óz ishine aladı. Agrotexnikalıq usıl. %simliklerdi zıyankeslerden qorǵawda agrotexnikalıq usıl tiykarǵı orınların iyeleydi. Agrotexnikalıq usıl menen zıyankeslerdiń rawajlanıwı ushın anıq emes sharayat jaratıladı hám zıyanlanǵan ósimlikler ósiwi rawajlanıwı ushın da paydalı organizmler ushın jaqsı sharayatlar jaratıladı. Almaslap egiw. Awıl xojalıq eginlerin bir jerge bir neshe jıllar dawamında egiliwi sol ósimlikke bolǵan zıyankesler toplanıwǵa alıp keledi hám sol ósimlikti zıyankestegi taza ósimlik túrine maslasıwǵa májbúr qıladı yamasa jasaw jayın úyretedi.Topıraqqa islew beriw. Júdá kóplep zıyankeslerdiń ómir keshiriwi topıraqqa ótip ósimlik tamırı hám eginleriniń qaldıǵı menen azıqlanıp kún keshiredi. Sonıń ushın jerden jaqsılaw óz waqtında islew ósimlikten saǵlom hám kúshli bolıp ósiwi hám rawajlanıwına imkaniyat jaratadı. Tóginlerdiń áhmiyeti. Mineral, organik tóginler ósimliktiń ósiwi hám rawajlanıwdaǵı roli hám olardıń awıl xojalıq eginleriniń tásiri málim bolıp, olar zıyanlı organizmlerge shıdamlılıǵın asırıwda úlken áhmiyetke iye. Egiw waqtı hám usılları. Ósimliklerdi zıyankesler menen zıyanlawshı ósimliklerdi egiw waqtı menen júdá baylanıslı, awıl xojalıq ósimliklerin egiwde eń qolay waqıt tańlaw meterologik hám agrotexnikalıq faktorlar menen bir qatarda zıyanlı nasekomalar bolıwı hám olardıń rawajlanıw qásiyetleri menen erte egilgen ǵawashada kesh egilgen ǵozalarǵa qaraǵanda erte rawajlanıw esabına zıyankeslerdiń birinshi yamasa ekinshi áwladları jaqsı kóbeyiwine shekem ǵoza kúshli bolıp bul zıyankeslerge shıdamlılıǵı gúzetiledi, ǵoza bitleri shigit kesh egilse may ayınıń basında payda bolatuǵın jońıshqa kúshli bolıp bul zıyankeslerge shıdamlılıǵı gúzetiledi, ǵawasha bitleri shigit kesh egilse may ayınıń basında payda bolatuǵın jońıshqa bitleri tezlik penen nállerdi zıyanlaydı. Suwǵarıw múddetleri. Jerlerdiń shorlıǵın juwıwda hám kópshilik zıyankesler nabıt bolıp ketedi. Xorezm, Buxara, Ferǵana wálayatlarda suw beriw hám jaqsı jolǵa qoyılǵan bunda topıraq shorın juwıw, jabayı otlar tamır paqallar shiriw hám topıraqtaǵı ıǵalın saqlaw menen bir qatarda topıraqta qıslawshı júdá kóp zıyankesleri kirip xash tashlashadi. Eginlerge islew beriw. Awıl xojalıq eginleri tuwrı hám waqtında tárbiyalaw saw ósimliklerdiń ósiwi hám rawajlanıwına imkaniyatlar jaratıladı. Miywe terekleri hám shaqaların tártipke salıw, zárúr bolmaǵan shaq nálshelerin putaw, siyreklestiriw, ónimsiz sortı hám shaqaların qırqıw jaqsı nátiyje beredi. Biologiyalıq usıl. Awıl xojalıq eginleriniń zıyankesleri júdá tez rawajlanıwı, kóbeyiwiniń aldın alıwda bul zıyankeslerdiń tábiyiy dushpanları, jırtqıshlar parazitler hám kesellik qozdırıwshı organizmlerden paydalanıladı. Házir biziń mámleketimizde bul usıl júdá úlken maydanlarda júdá kóp ósimliklerdi zıyankeslerge qarsı qollanıp kelmekte. Házir mámleketimizde 500 den artıq biolaboratoriya hám biofabrikalar payda bolıp, olar bir neshe túrdegi entomofaglarda kóbeytilip islep shıǵarıwda qollanılmaqta.Ósimlik karantini burın bizde bolmaǵan, lekin basqa mámleketlerde payda bolǵan qáwipli zıyankesler, kesellikler hám jabayı shóplerdiń kirip keliwiniń aldın alıwdan ibarat. Bul shara mámleketimizde júdá qáwipli bolǵan awıl xojalıq eginleriniń zıyankesleri, jabayı shóp hám kesellikleriniń kirip keliwi hám tarqalıwınıń aldın alıwdan ibarat bolǵan mámleket tadbiri. Karantin sózi Italiyan tilinen alınǵan bolıp Guarante giorni (qısqasha guarantine) yaǵnıy 40 kúnlik múddetin bildiredi. Ximiyalıq usılda qorǵwda zıyanlı organizmlerden joq etiwde ximiyalıq zatlar- pestecidlerden paydalanıwǵa tiykarlanıp. Ósimliklerdi ximiyalıq qorǵaw usılı bir qatar abzallıqlarǵa hám úlken universallıq qásiyetlerine iye, awıl xojalıq eginlerge kóplep zıyankeslerge qarsı ombarxanalar, ıssıxanalar, elevatorlar hám basqa jayların zıyansızlantırıwshı hám qollanıw múmkin. Fizika-mexanik usıl. Ósimliklerdiń zıyankeslerge qarsı mexanikalıq sharalar sıpatında olardı toplanıwına, turıp qalıwına, háreketleniwi yamasa ósmliktiń zıyanlanıwınıń aldın alatuǵın zatlardan paydalanıladı. Bunnan tısqarı ósimlik qaldıqları hám nasekomalar uyasın joq etiw ósimlik denesindegi góne qabıqların tazalaw hám basqa mexanikalıq sharalarǵa kiredi.