Ayrim yuridik kasb vakillari faoliyatining axloqiy asoslari. Reja: 1. Advokat faoliyatining axloqiy asoslari 2. Ichki ishlar xodimlari faoliyatining axloqiy asoslari 3. Prokuratura xodimi faoliyatining axloqiy asoslari 4. Adliya organlari va muassasalari xodimlari faoliyatining axloqiy asoslari 5. Notarius faoliyatining axloqiy asoslari 6. Yuridik xizmat xodimlari faoliyatining axloqiy asoslari 1. Advokat faoliyatining axloqiy asoslari Advokat faoliyatining axloqiy asoslari haqida gapirilganda O’zbekiston Respublikasi “Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida”gi qonunining 2-moddasida advokatlik faoliyatining asosiy tamoyillaridan biri sifatida “kasb etikasi, advokatlik siri va qasamyodiga rioya etish” belgilanganligini e’tirof etish joiz bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi “Advokatlar to’g’risida”gi qonunining 9-moddasi talabiga binoan “Advokat, advokat yordamchisi, advokatning byurolari, hay’atlari va firmalari mansabdor shaxslari va texnik xodimlarining advokatlik siri bo’lmish ma’lumotlarni oshkor etishi va bu ma’lumotlardan o’z manfaatlari yoki uchinchi shaxslar manfaatlari yo’lida foydalanishi man etiladi”. Advokatning majburiyati sifatida advokatlik sirini oshkor qilish mumkin emasligi O’zbekiaston Respublikasi JPK 53-moddasida belgilangan bo’lib, unda “Himoyachi: gumonni yoki ayblovni rad etadigan yoxud javobgarlikni engillashtiradigan holatlarni aniqlash uchun qonunda nazarda tutilgan barcha vosita va usullarni qo’llashi hamda gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchiga zarur yuridik yordam ko’rsatishi, haqiqatni aniqlashga dalillarni yo’q qilish, soxtalashtirish, guvohlarni ko’ndirishga urinish va qonunga xilof boshqa harakatlar bilan to’sqinlik qilmasligi; ishning tergovi va sud majlisi vaqtida tartibga rioya etishi shartligi ko’rsatilgan. Advokatlar rioya qilishi lozim bo’lgan kasbiy talablar O’zbekiaston Respublikasi Advokatlar Palatasining ta’sis konferentsiyasida 12.09.2008 йилда qabul qilingan “O’zbekiaston Respublikasi Advokatlari kasb etika qoidqalari”da belgilab qo’yilgan, unga ko’ra advokatlar kasb etika qoidalari bu - advokatlar o’z kasb vazifasini ado etish jarayonida ularning odob-axloqi, ishonch bildiruvchi va hamkasblar, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, davlat va boshqaruv, jamoat tashkilotlari bilan o’zaro munosabatlariga qo’yilgan talablar majmuidir.1 Ushbu qoidalarning 2.8-bandida, “kasbiy faoliyatini sherikchilik shartnomasi asosida birgalikda amalga oshiruvchi advokatlar yuridik yordam ko’rsatishda barcha sheriklarga sirni tarqatish qoidasiga amal qilishlari kerak”ligi,2 2.6- bandida advokat o’ziga ishonch bildiruvchi shaxs tomonidan ishonilgan axborotni faqatgina uning manfaatlari yo’lida, agar u qarshi bo’lmasa, boshqa advokatlar bilan maslahatlashuvlar o’tkazishi mumkinligi3 istisno tariqasida belgilab qo’yilgan. Advokatning o’ziga xos odob-axloqi, ma’naviy tamoyillari va boshqa kasbiy fazilatlari quyidagilarda namoyon bo’ladi. Advokat o’zining odob-axloqi bilan xalq o’rtasida hurmat va e’tiborga sazovor bo’lishi, advokatlik sha’niga dog’ tushiradigan, kasbining obro’sini to’kadigan, jamiyatning unga nisbatan bo’lgan hurmati va ishonchiga putur etkazadigan xatti- harakatlarni sodir etishdan o’zini saqlashi lozim. 1 Cаломов Б.Жиноят ишларида адвокатнинг иштироки.Т., Адолат, 2007.- 56 б. 2 Адвокат. 2009, №1. – 32 б. 3 O'sha yerda. – 32 б. Kasb etikasi, avvalombor, advokatlarga himoyasi ostidagi shaxslar bilan advokatlik sirini saqlash orqali ishonchli munosabatlarni ta’minlashga ko’maklashadi; Ikkinchidan, himoyasi ostidagilar bilan yaqin munosabatda bo’lganligi, bu kasbning aynan yuqori darajada erkin, mustaqilligi va ma’lum darajada yopiqliligi sababli advokatning o’zini himoya qiladi; Uchinchidan, advokatning sud, davlat hokimiyati organlari, boshqa tashkilotlar bilan, ammoviy axborot vositalari bilan, kasbdoshlari va advokatlik uyushmalari bilan munosabatlarini tartibga solishga yordamlashadi; To’rtinchidan, advokatlik kasbining nufuzini uning axloqiy normalari, tamoyillari va qoidalarining qattiyligi, jiddiyligi, “yuksakligi” va “oydinligi”ni, shuningdek ularga rioya qilish bo’yicha nazorat tizimini jamiyatdoshlariga namoish qilish hisobidan qo’llab-quvvatlaydi4. Axloq tamoyillari advokatga u yoki bu masalani, muammolarni hal qilishda, o’zining shaxsiy yoki himoyasi ostidagi shaxsning harakat faoliyatini tanlashda mo’ljal vazifasini o’taydi. Bu mo’ljallarning zarurligi shu bilan ifodalanadiki, avvalombor barcha hayotiy voqealarni oldindan ko’rib bilib bo’lmaydi, ammo shunday bo’lsada har bir holatda va har vaqtda advokat o’z oldiga, ishoch bildirgan, davlat, jamiyat, kasbdoshlari, kasbi oldida o’z nuqtai nazarini, amalga oshirmoqchi bo’lgan xatti-harakatini ishonchli asoslab berishi kerak. Xalqaro yuristlar Assotsiatsiyasi advokatlari etikasining bosh tamoyillarida advokatlarning kasbiy burchlari quyidagicha keltirilgan: 1. Advokatlar o‘zlari munosabatda bo‘layotgan kishilar bilan o‘zaro ishonch va hamdardlikning eng yuqori darajasiga erishishi kerak; 2. Advokatlar sud oldidagi majburiyatlarni, odil sudlov talablarini hamda kasbiy etika talablarini bajarish asosida o‘z mijozlarining manfaatlariga eng muhim narsa sifatida qarashlari lozim; 4 Qarang: Васильева Г.А.Профессиональная этика юриста.Учебно-методический комплекс по дисциплине Челябинск, 2005. -108 b. 3. Advokatlar kasbiy burchini bajarish jarayonida olingan har qanday majburiyatlarni ular amalga oshirilmaguncha yoki bekor bo‘lmaguncha hurmat qilishi kerak; 4. Advokatlar, agar ularning yoki boshqa mijozlarining manfaatlari mijozning manfaatlari bilan qarama-qarshi bo‘lsa taklifni qabul qilmasliklari darkor; 5. Advokatlar qonunda ko‘zda tutilgan holatlardan boshqa holatlarda o‘zining oldingi va hozirgi mijozlarining sirlarini saqlashlari lozim; 6. Advokatlar o‘z mijozlarining advokatni erkin tanlash huquqini hurmat qilishlari lozim va h.k.5 Advokatlik kasbi uchun kasb etikasi ahamiyatining yuksakligi shu bilan belgilanadiki, uning huquqiy asosi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida, ko’pchilik asosiy tamoyillari O’zbekiston Respublikasining advokatura to’g’risidagi qonunida belgilab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 116-moddasida ayblanuvchi himoyalanish huquqi bilan ta’minlanadi, deb belgilab qo’yilgan. Tergov va sud ishini yuritishning har qanday bosqichda malakali yuridik yordam olish huquqi kafolatlanadi. Fuqarolarga, korxona, muassasa va tashkilotlarga yuridik yordam berish uchun advokatura faoliyat ko’rsatadi. Advokaturani tashkil etish va uning tartibi qonun bilan belgilanadi. O’zbekiston Respublikasining “Advokatura to’g’risida”gi qonunining 6-moddasida advokat kasbiy faoliyatini amalga oshirish chog’ida tegishli masalalarni hal etishda vakolatli bo’lgan barcha organlar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda jismoniy va yuridik shaxslarning topshirig’iga muvofiq ularning manfaatlarini ifoda etish va huquqlarini himoya qilish va b. harakatlarni bajarish, 7-moddasida o’z kasbiy faoliyatida amaldagi qonun hujjatlarining talablariga rioya etishi, unga yuridik yordam so’rab murojaat etgan jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya etish uchun qonunda ko’zda tutilgan vositalar va usullardan foydalanish shartligi belgilab qo’yilgan. 5 Qarang: Генеральные принципы этики адвокатов международной ассоциации юристов. //Российская юстиция, 1996, № 2 Advokatlik kasbi zimmasiga qonun talablariga og’ishmay amal qilish, o’z obro’sini jamiyat oldida qo’llab-quvvatlash va jamiyat oldidagi ijtimoiy-axloqiy javobgarligini kelishilgan shakllarda amalga oshirishni muayyan axloqiy tamoyillarga binoan harakat qilish majburiyatini yuklaydi. Qonun advokatlik faoliyatining quyidagi asosiy tamoyillarini belgilagan: - qonunning ustunligi; − advokatning mustaqilligi; − kasb etikasiga, advokatlik siri va qasamyodiga qat’iy rioya etish; − qonun hujjatlarida man qilinmagan usullar va vositalarni qo’llash. O’zR “Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida”gi qonuni, 5-moddasiga binoan, davlat o’z o’rnida tegishli mas’uliyatlarni oladi. Misol uchun, advokatning mustaqilligi davlat tomonidan unga vakolatlik faoliyati kafolatlari berilishi hamda ijtimoiy himoyalanishi orqali ta’minlanadi. - Davlat har bir fuqaronong teng va erkin yuridik yordam olish huquqini ta’minlash uchun advokatura bilan hamkorlik qiladi, advokaturani fuqarolar murojaat etish uchun qulay bo’lgan joylarda zarur binolar bilan belgilangan tartibda ta’minlaydi (mazkur qonunning 12-m); - advokatning hayoti va sog’lig’I davlat himoyasida bo’ladi (mazkur qonunning 10-m). Mazkur qonunning 2-moddasi mohiyatiga ko’ra advokat zimmasiga o’zini odobli-axloqli, halol, oqilona tutish va ishonch bildirganning huquq va qonuniy manfaatlarini qonun hujjatlarida man qilinmagan barcha usullar va vositalar bilan himoya qilish, advokatlar kasb etika qoidqalariga og’ishmay rioya qilish majburiyatini yuklaydi. 2. Ichki ishlar xodimlari faoliyatining axloqiy asoslari Axloq tamoyillarini biron-bir shaxs yaratmagan, u muayyan ijtimoiy munosabatlarga muvofiq moddiy va ma'naviy hayot jarayonida kishilar ijtimoiy turmushining, axloqiy munosabatlarining talablarini birmuncha umumlashgan holda aks ettiradigan axloqiy ong shakllari sifatida vujudga kelgan qonun-qoidalar hisoblanadi. Shunga ko‘ra, umuminsoniy axloq tamoyillari deb jamiyatning ongida ishlab chiqilgan, insonning ma'naviy mohiyatiga, burchiga, hayotining mazmuniga va kishilar o‘rtasidagi o‘zaro talablarning tabiatiga taaluqli bo‘lgan umumiy talablarni aks ettiradigan, insonlar faoliyatining umumiy yo’nalishini ko‘rsatib beradigan va muayyan hulq-atvor normalariga asos bo‘lib xizmat qiladigan qonun-qoidalarga aytiladi. Umuminsoniy axloq tamoyillariga quyidagilar kiradi: insonparvarlik, o‘zaro yordam, ishonch, hamjihatlik, tinchliksevarlik, vatanparvarlik, adolatlilik, odamiylik, qonuniylik va h.k.lar bo’lib, ular axloq normalari orqali nomayon bo’ladi. Shunga ko‘ra ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb axloqi tamoyillari ham amalda axloq normalari orqali vojib bo‘ladi. Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb axloqining asoslari deb, jamiyat, davlat, vazirlik tomonidan ishlab chiqilgan, ichki ishlar idoralari xodimlarining xulqi, fe'l-atvorlarini tartibga soluvchi, bajarilishi shart bo‘lgan axloqiy -huquqiy talablar majmuasiga aytiladi. Ichki ishlar idoralari xodimlari kasb axloqining asoslari umumiylikdan xususiylikka va undan alohidalikka qarab amal qilgan holda xodimning o‘z xulqiy xatti-harakatlarini sodir etishda nima qilishi lozimligiga emas, balki uning qanday bo‘lishi kerakligiga qo‘yiladigan talab tarzida namoyon bo‘ladi. Xuddi shuningdek, axloqiy normalar jamiyatning, davlatning, xizmat jamoalarining xodimga munosabatini ifodalab, uning shaxsiga muayyan baho beradi. Shunday qilib, axloq normalari bir vaqtning o‘zida talab va baho normalari shaklini oladi, ya'ni jamiyat, davlat, xizmat jamoalari yomonlik keltiradigan xatti-harakatlarni ular orqali qoralaydi va yaxshilikka erishishga qaratilgan xatti-harakatlarni ular orqali maqullaydi. Bu bilan axloq, normalari faqat yomonlik uchun to‘siq emas, balki ayni paytda xodimlarni yaxshi ishlarga chorlovchi ma'naviy-axloqiy omil bo‘lib ham xizmat qiladi. Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb axloqining normalariga quyidagilar kiradi: xushmuomalalik va odoblilik, oddiy va kamtarlik, halollik va rostgo’ylik, ochiq ko‘ngillik va dangalchilik, saxiylik va muruvvatlilik, o‘zaro hurmat, do‘stona munosabat, samimiylik, sipolik, kattalarni hurmat qilish va boshqalar. Axloqqa zid illatlar, birinchidan, jamiyatning har tomonlama rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi; ikkinchidan, yoshlarni axloqiy-estetik tarbiyalash ishlariga halaqit beradi, uchinchidan, jinoyatlarning kelib chiqishini kuchaytirib yuboradi. Shuning uchun ham axloqqa zid illatlarga qarshi kurashish ichki ishlar idoralari xodimlarining asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Umuminsoniy axloqqa zid bo‘lgan axloqiy yomonliklarning eng qabih shakllaridan biri jinoyatdir. Uning jamiyatga zarari va uni tugatish yo‘llari haqida I.A.Karimov shunday degan edi: “Demokratik davlat o‘z fuqarolariga tinch yashash va mehnat qilish imkonini to‘la ta'minlab bermog‘i kerak. Lekin, ayni zamonda, jinoyatchilikka qarshi kurash shunchaki vaqtinchalik kampaniyaga aylanib ketmasligi lozim. Bu ish davlat siyosatining asosiy tamoyillaridan biri bo‘lmog‘i zarur. Jinoyatning yashirin va eng qabih turi bor. Bu - korruptsiya va poraxo‘rlik. Jinoyatning bu turi boshqaruv apparatini izdan chiqaribgina qolmay, bozor asoslarini ham barbod etishi mumkin. Byurokrat kimsa hadik yoki mas'uliyatsizlik tufayli jarayonni sekinlashtirib qo‘ysa, poraxo‘r ko‘pincha ko‘ra-bila turib, o‘z manfaatini o‘ylab davlat va xalq manfaatlariga zid qarorlarni qabul qiladi. Tadbirkorlar va ishbilarmonlarning poraxo‘rlik, qonunni chetlab o‘tib chayqovchilik qilishi, eng avvalo, tijorat ahlining o‘zini obro‘sizlantiradi, aholining qarg‘ishiga duchor etadi. Shu sababli, bozor munosabat-larining vijdonli va sofdil tarafdorlari turli o‘g‘ri va muttahamlarga o‘z oralaridan o‘rin bermasliklari kerak”6. Odamlar o‘rtasida ma'naviy-axloqiy qadriyatlarni shakllantirish ishlarini, ya'ni azaliy udumlar - kattani hurmat, kichikni izzat qilish, ayollarga oliyjanob munosabatda bo‘lish, har kuni salomlashish, mehmonning izzat-hurmatini joyiga qo‘yish, kamtarlik kabilarning hayotda qo‘llanilishini nazorat qilish asosida muntazam ravishda ish olib borish. Bu tadbirlarni amalga oshirishda ichki ishlar idorlari xodimlarining o‘rni beqiyosdir. Chunki u axloq, va huquq himoyachisi sifatida bu ishlarni amalga oshirishga mas'uldir. 6 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т 2.- Т.: “ Ўзбекистон”, 1996. 222-б. O‘zbekiston Respublikasi ichki ishlar vazirining 1993 yil 30 dekabrda chiqargan va “O‘zbekiston Respublikasi ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb odobnomasi»ni e'lon qilgan 446-buyrugida shunday deyiladi: “Ichki ishlar idoralari xodimi fuqarolar bilan muloqotda xushmuomala bo‘lishi, ularning ish bilan bog‘liq chigal savollariga va boshqa holatlar bo‘yicha murojaatlariga to‘g‘ri va aniq javob berishi, arz va shikoyatlarini imkoni boricha qonuniy hal qilishi lozim. Joylardagi aholi bilan aloqani mustahkamlab, takomillashtirib boradi. O‘z xizmat vazifasini bajarishi evaziga hadya va tortiqlardan voz kechadi”.7 Ichki ishlar idoralari xodimlarining maxsus kiyim-kechagini kiyganda va uni kiyish bilan bog‘liq holda quyidagilarni qilish qat'iyan man etiladi: - qimor o‘ynash, spirtli ichimliklar iste'mol qilish; - to‘y-xashamlarga, restoranlarga borish, u yerda raqsga tushish; - fuqarocha kiyimlar bilan aralashtirib kiyish; - mavsumga mos bo‘lmagan kiyimlarni kiyish, ularni iflos holda saqlash; - davlat belgilarini va boshqa farqlovchi belgilarni noto‘g‘ri taqish, ularga nisbatan hurmatsizlik qilish; - kiyimlarni o‘zgalarga berish, bosh kiyimsiz yurish, iflos oyok kiyimida, ayniqsa, ta'mirlanmagan, moylanmagan poyabzalda aholi oldida, ish joyida paydo bo‘lish; - cho‘ntaklarni har xil narsalar bilan to‘ldirish yoki qo‘lni cho‘ntakka tiqib yurish; - formadan o‘z xizmat vakolatini suiiste'mol qilgan holda shaxsiy maqsadlarda foydalanish va kiyim kiyish qoidalariga zid bo‘lgan boshqa xatti-harakatlarni qilish.8 Yuqoridagilardan kelib chiqib, shuni qayd etish mumkinki, ichki ishlar idoralari xodimlarining tashqi ko‘rinishi, birinchidan, uning ichki madaniyati, ya'ni tirishqoqligi, xizmatga shayligi, intizomliligi, o‘z kasbi va atrofdagilarga munosabatini bildiruvchi; ikkinchidan, fuqarolar va o‘z hamkasblarining ishonchiga 7 Ўзбекистон республикаси ички идоралари ходимларининг касб одобномаси. - Т.: ИИВ, 1993. - 5-б. 8 Қаранг: Ўзбекистон Республикаси ички ишлар идоралари ходимларининг касб одобномаси.-Т.:ИИВ, 1993.- 5-6. sazovar qiluvchi; uchinchidan, insonga estetik zavq beruvchi; to‘rtinchidan, atrofdagilarga axloqiy-ruhiy ta'sir o‘tkazish tarbiyalovchi omillardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 35-moddasiga asosan, “jinoyat ishi bo‘yicha dastlabki tergovni prokuratura, ichki ishlar organlarining va milliy xavfsizlik xizmatining tergovchilari olib boradilar”. Tergovchi tergov ishlarini uch asosiy qoidaga rioya etgan holda amalga oshirishi kerak: - protsessual normalarga, ya'ni tergov ishlarini qaysi mazmunda, qaysi shaklda va qaysi tartibda olib borishni belgilab beradigan qonun hujjatlariga tayanish; - kriminalistik taktikaga, ya'ni jinoyatni tezrok va samaraliroq ochish uchun zarur metodlardan unumli foydalanishga asoslanish; - axloq normalariga suyanish. Bunda protsessual qonunlar - tergovchi ishining mazmuni va shaklini; kriminalistik taktika - tergov metodikasini; etika esa uning axloqiy asoslarini belgilab beradi. Tergovchi yuqorida ko‘rsatilgan qoidalar asosida ish ko‘rish jarayonida, o‘ziga yuklatilgan vazifalarni muvaffaqiyatli bajarishi uchun bir qator shaxsiy, qolaversa, kasbiy hislatlarga ega bo‘lishi kerak. Bular quyidagilardan iborat: 1. Tergovchi intellektual aqlga ega bo‘lishi, ya'ni barcha bilimlardan, voqealardan, kasb-hunarlardan habardor bo‘lishi lozim. Aniqrog‘i, u har qanday mutaxassis bilan suhbatlasha olish qobiliyatiga ega bo‘lishi maqsadga muvofikdir; 2. Tergovchi o‘z kasbining ustasi bo‘lishi, ya'ni hamma normativ hujjatlarni yaxshi bilishi, kriminalistik taktikani yuqori darajada egallagan bo‘lishi, nihoyatda sinchkov va notiq bo‘lishi zarur. Tergovchi ruxshunos bo‘lishi, ya'ni odamlarning kayfiyatini tez ilg’ab olishi, o‘zining muomalasi, xatti-harakatlari bilan odamlarning ko’ngliga yo‘l topa olishi kerak. Tergovchi axloqan pok, ma'naviy jihatdan go‘zal bo‘lishi kerak. U axloq, odamlarni tarbiyalash vositasi ekanligini, go‘zallik esa dunyoni, odamlarni jaholatdan qutqaruvchi kuch ekanligini hech vaqt unutmasligi kerak. 5. Tergov harakatlarining axloqiy va huquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 27-moddasida quyidagicha bayon etilgan: “hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashkdri birovning turar joyiga kirishi, tintuv o‘tkazishi yoki uni ko‘zdan kechirishi, yozishmalar va telefonda so‘zlashuvlar sirini oshkor qilishi mumkin emas”. 3. Prokuratura organlari xodimi faoliyatining axloqiy asoslari O’zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining 2005 yil 7 apreldagi 45-son buyrug’i bilan tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi prokuraturasi organlari hodimining kasb odobnomasi - axloq-odob normalariga rioya qilgan holda, mamlakatimizda qonun ustuvorligini ta'minlash, qonuniylikni mustahkamlash, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, jamiyat va davlat manfaatlarini, inson va uning sha'nini, qadriyatlarini sidqidildan va vijdonan, faqat qonunga rioya etgan holda huquqiy himoyasini ta'minlashga yo’naltirilgan qoidalardan iboratdir. O’zbekiston Respublikasi prokuraturasi organlari, Bosh prokuratura huzuridagi Soliq, valyutaga oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamenti organlari hodimlari (bundan keyin matnda prokuratura organlari hodimlari deb yuritiladi) O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, qonunlar, “Prokuratura to’g’risida”gi qonun hamda ushbu Kasb odobnomasiga va Bosh prokurorning rahbariy buyruqlari hamda ko’rsatmalariga og’ishmay rioya qilgan holda o’z faoliyatlarini amalga oshiradilar. (O’zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining 22.05.2006 yildagi 58-son buyrug’i bilan o’zgartirishlar kiritilgan) Ushbu kasb odobnomasida prokuratura organlari hodimlarining kasbiy burchlari deb quyidagilar belgilngan: - prokuratura organlari hodimlarining qasamyodiga sodiq bo’lish hamda unga amal qilish, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiya, qonunlar, Respublika Prezidentining Farmonlari, qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va Bosh prokurorning rahbariy buyruqlari talablarini mas'uliyat bilan halol va vijdonan bajarish; - har qanday qonun buzilishiga qarshi qat'iyatlilik bilan murosasiz kurashish, fuqarolarning huquq va erkinliklari, jamiyat va davlat manfaatlarini himoya qilish; - ish faoliyati davomida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, qonunlari va boshqa me'yoriy-huquqiy hujjatlari, shuningdek, prokuratura organlarida o’rnatilgan ichki mehnat tartib-qoidalariga qat'iy amal qilgan holda mansabdor shaxslar va fuqarolarda qonunlarga hurmat hissini shakllantirishda ishtirok etish, ularga rioya etishda shaxsan o’zi namuna bo’lish; - yurish-turishda boshqalarga ijobiy tomondan o’rnak bo’lish, yuksak ma'naviy va axloqiy fazilatlar sohibi bo’lish; - xolis, odil va mustaqil bo’lish, har qanday huquqbuzarliklarga, shu jumladan, korrupsiyalashgan jinoiy ko’rinishlarga nisbatan murosasiz bo’lish; - vakolatlarini Konstitutsiya, qonunlar va boshqa me'yoriy hujjatlar doirasida qat'iy ravishda qo’llash, yuklatilgan vazifani bajarishda rasmiyatchilik va ko’zbo’yamachilik hollariga yo’l qo’ymaslik; - o’z hamkasblariga va fuqarolarga xushmuomalada bo’lish, ularning qadr- qimmatini va hurmatini saqlash; - ishonib topshirilgan hizmat xonalari, davlat mulkini avaylab-asrash va tejab foydalanish; - hizmat va kasb odobi normalariga hamda umume'tirof etilgan axloq qoidalariga rioya qilish, milliy urf-odatlar, qadriyatlar va halq an'analariga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo’lish; - mamlakatimiz sha'nini e'zozlash, ona-Vatan bilan g’ururlanish, olib borilayotgan davlat siyosatiga sodiq bo’lish. Mazkur kasb odobnomasida prokuratura organlari hodimlariga qo’yiladigan talablar belgilangan, unga ko’ra prokuratura organlari hodimi quyidagi talablarga amal qilishi shart: - xizmat vazifalarini halol va vijdonan bajarishi; - o’z faoliyatida inson va fuqarolarning huquq va erkinliklariga rioya qilish hamda himoyasini ta'minlash prokuratura organlarining ustuvor vazifalari ekanligidan kelib chiqishi; O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, qonunlari va boshqa me'yoriy- huquqiy hujjatlari, shuningdek, prokuratura organlarida o’rnatilgan ichki mehnat tartib-qoidalariga qat'iy rioya qilishi; - prokuratura organlarida xizmat bilan bog’liq qonunda belgilangan cheklashlarni o’z zimmasiga olishi va ularga amal qilishi; - hizmat vazifalarini samarali bajarish uchun zarur bo’lgan bilim va malakaga ega bo’lishi hamda kasb mahoratining yuqori darajasiga erishishi; - yuqori turuvchi prokurorning qonunga asoslangan va vakolat doirasida berilgan buyruq va farmoyishlari, qaror va ko’rsatmalarini bajarishi; - mustaqil bo’lishi va qonun talablariga zid bo’lgan tashqi ta'sirlarga berilmasligi; - xizmat vakolatlaridan shahsiy yoki g’arazli maqsadlarda, shuningdek, biror-bir jismoniy yoxud yuridik shaxslarning noqonuniy manfaatlari uchun foydalanmasligi; - bo’ysunuvidagi xodimni noqonuniy qarorlar qabul qilish va g’ayriqonuniy harakatlar sodir etishga majbur etmasligi; - fuqarolar va yuridik shaxslarning murojaatlarini ko’rib chiqishda sezgirlik, e'tiborlilik hamda xolislikni namoyon etishi; - prokuratura organini obro’sizlantirish va uning nufuziga putur yetkazishi mumkin bo’lgan harakatlardan o’zini tiyishi; - shahsiy manfaatdorligi hizmat vazifalarini holisona bajarishiga ta'sir qilishi mumkin bo’lgan holat to’g’risida bevosita raxbariga zudlik bilan ma'lum qilishi; - shaxsiy masalalarini hal qilishda boshqa davlat organlari, xo’jalik yurituvchi sub'yektlar, mansabdor shahslar va fuqarolarga ta'sir o’tkazish uchun mansab mavqeidan foydalanmasligi; - hizmat vazifalarini amalga oshirish bilan bog’liq harakat yoki harakatsizlik evaziga sovg’a, pul va xizmatlar ko’rinishida haq olmasligi. Shuningdek odobnomada prokuratura organlari hodimining kasb odobnomasi qoidalarini buzganlik uchun javobgarligi belgilangan bo’lib, prokuratura organlari hodimi sodir etgan nomunosib, nojo’ya hatti-harakatlari va harakatsizligi uchun shaxsan javobgardir va mazkur qoidalarga amal qilmaslik qonunda belgilangan tartibda javobgarlikni keltirib chiqaradi. 4. Adliya organlari va muassasalari xodimlari faoliyatining axloqiy asoslari O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirining 2008 yil 22 oktyabrdagi 84-sonli buyrug’i bilan O’zbekiston Respublikasi Adliya organlari va muassasalari xodimlarining kasb etikasi qoidalari qabul qilingan bo’lib, unga binoan O’zbekiston Respublikasi adliya organlari va muassasalari xodimlarining kasb etikasi qoidalari (bundan buyon matnda - Kasb etikasi qoidalari deb yuritiladi) axloq-odob normalariga rioya qilgan holda, adliya organlari va muassasalarining oldiga qo’yilgan vazifalarni qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirishga yo’naltirilgan qoidalardan iborat bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi markaziy apparati, Qoraqalpog’iston Respublikasi Adliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar adliya boshqarmalari hamda ularning tarkibiy tuzilmalari, Normativ-huquqiy hujjatlarning amalga oshirilishi ustidan monitoring qilish markazi, Sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiy-texnika jihatidan va moliyaviy ta'minlash departamenti, Yuristlar malakasini oshirish markazi, X.Sulaymonova nomidagi Respublika sud-ekspertiza markazi, Toshkent Davlat yuridik instituti (hozirda universiteti), Toshkent yuridik kolleji mansabdor shaxslari va xodimlariga (bundan buyon matnda - tegishlicha adliya organlari va adliya organlari xodimlari deb yuritiladi) nisbatan tatbiq etiladi. Adliya organlari xodimlari qonun ijodkorligi va huquqni qo’llash sohasida yagona davlat siyosatining amalga oshirilishini hamda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari bilan mustahkamlangan inson huquq va erkinliklarining himoya qilinishini ta'minlashga, huquqiy davlat barpo etish va fuqarolik jamiyatini shakllantirishga xizmat qiladi. Kasb etikasi qoidalariga amal qilish majburiyati xodim adliya organlariga ishga qabul qilingan kundan e'tiboran, u bilan tuziladigan mehnat shartnomasi hamda korxonada o’rnatiladigan ichki mehnat tartibi qoidalariga rioya qilish majburiyatidan kelib chiqadi. Kasb etikasi qoidalari Adliya organlari xodimlarining kasbiy burchlari belgilangan bo’lib, unga binoan Adliya organlari xodimlarining kasbiy burchlariga quyidagilar kiradi: O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari va boshqa hujjatlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, Adliya vazirligi Hay'ati qarorlariga, buyruqlari va ko’rsatmalariga hamda mazkur Kasb etikasi qoidalariga amal qilish; yuksak ma'naviy va axloqiy fazilatlar sohibi bo’lib, yurish-turish, kiyinish va muomalada boshqalarga ijobiy tomondan o’rnak bo’lish; qonun hujjatlari bilan zimmasiga yuklatilgan har qanday vazifalarni amalga oshirishda qonuniylik, halollik, xolislik, odillik, mustaqillik va mas'uliyatni his qilishga tayangan holda murosasiz bo’lish; adliya organlariga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirish jarayonida berilgan vakolatlarni qonun hujjatlari doirasida qatiy ravishda amalga oshirish, sansalorlik va ko’zbo’yamachilik holatlariga yo’l qo’ymaslik; o’z hamkasblari va fuqarolarga xushmuomalada bo’lish, ularning qadr-qimmatini va hurmatini saqlash; ishonib topshirilgan xizmat xonalari, davlat mulkini asrab-avaylab, moddiy-texnika jihozlari va materiallaridan tejab oqilona foydalanish; umume'tirof etilgan axloq qoidalariga rioya qilish, milliy urf-odatlar, qadriyatlar va xalq an'analarini hurmat qilish; O’zbekiston Respublikasi sha'nini e'zozlash, mamlakatimiz erishgan yutuqlarini hurmat qilish, ularni mustahkamlashga o’z hissasini qo’shish hamda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan tamoyillarga va konstitutsiyaviy tuzumga sodiq bo’lish. Ushbu kasb etikasi qoidalarida Adliya organlari xodimlariga qo’yiladigan talablarga ko’ra Adliya organlari xodimlari quyidagilarga amal qilishi shart: o’z faoliyatida inson va fuqarolarning huquq va erkinliklariga hamda xo’jalik yurituvchi sub'yektlarning qonuniy manfaatlariga rioya qilgan holda ularning huquq va qonuniy manfaatlari himoyasini ta'minlash - adliya organlarining eng muhim vazifalaridan ekanligini his qilish; xizmat vazifalarini samarali bajarish uchun zarur bo’lgan bilim va malakaga ega bo’lish hamda kasb-mahoratini doimiy ravishda oshirib borish; xizmat vazifalarini halol, vijdonan va mas'uliyat bilan bajarish hamda qonunda belgilangan cheklashlarni o’z zimmasiga olish va ularga amal qilish; fuqarolar va yuridik shaxslarning murojaatlarini ko’rib chiqishda xolislik, mas'uliyat, sinchkovlik bilan bir qatorda talabchanlik, omilkorlik va jonkuyarlik kabi hislat va fazilatlarni namoyon etish; yuqori turuvchi adliya organlari va mansabdor shaxslarining qonunga asoslangan va vakolat doirasida berilgan buyruq va farmoyishlarini, talab va ko’rsatmalarini so’zsiz bajarish; ish joyi va vaqtidan tashqarida xizmat masalalarini muhokama qilmaslik; xizmat vazifalarini amalga oshirishi jarayonida qonun talablariga zid bo’lgan tashqi ta'sirlarga berilmaslik; xizmat vakolatlaridan shaxsiy yoki g’arazli maqsadlarda, shuningdek, boshqa shaxslarning noqonuniy manfaatlari uchun foydalanmaslik; bo’ysinuvdagi idoralar va xodimlarni noqonuniy qarorlar qabul qilish va g’ayriqonuniy harakatlar (harakatsizlik) sodir etishga majbur etmaslik; qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollardan tashqari o’ziga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirish jarayonida to’plangan ma'lumotlarni boshqa shaxslarga oshkor qilmaslik, ulardan ish faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan maqsadlarda foydalanmaslik; adliya organlarini obro’sizlantirish, ularning maqomi va nufuziga putur yetkazishi mumkin bo’lgan xatti-harakatlardan o’zini tiyish; shaxsiy manfaatdorligi xizmat vazifalarini xolisona bajarishiga to’sqinlik qilishi yohud ta'sir qilishi mumkin bo’lgan holatlar haqida o’z rahbariga zudlik bilan ma'lum qilish; xizmat vazifalarini amalga oshirish jarayonida u yoki bu harakati yohud harakatsizligi uchun pul, moddiy qimmatliklar, qimmatbaho buyumlar va xizmatlar ko’rinishida haq olmaslik; adliya organlarining boshqa xodimlariga hamda ishga yangi qabul qilingan xodimlarga zarur amaliy va uslubiy yordam berish; Mazkur kasb etikasi qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik belgilangan bo’lib, unga binoan Adliya organlari xodimlari sodir etgan nomunosib, nojo’ya xatti- harakatlari (harakatsizligi) uchun shaxsan javobgardirlar va ushbu qoidalarga amal qilmaslik qonunda belgilangan tartibda intizomiy javobgarlikni keltirib chiqaradi. 5. Notarius faoliyatining axloqiy asoslari Notariat davlat huquqiy tizimining ustunlaridan biri hisoblanadi. U zimmasiga nizoli bo’lmagan fakt-holatlarni tasdiqlash, hujjatlarni tasdiqlash, hujjatlarga ijro kuchini berish va boshqa harakatlarni amalga oshirish vazifalari yuklatilgan davlat organlari va mansabdor shaxslari tizimini o’zida namoyon qiladi va fuqarolarning hamda yuridik shaxslarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qiladi. Fuqarolar va yuridik shaxslarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning usuli bo’lib notariuslar tomonidan notarial harakatlarning davlat tomonidan amalga oshrilishi hisoblanadi. Notariuslar quyidagi turdagi notarial harakatlarni amalga oshiradi: - bitimlarni, vasiyatnomalarni tasdiqlaydi; - er-xotinning umumiy mulkidagi ulushga mulk huquqi to’g’risida guvohnomalar beradi; - mol-mulkni o’zga shaxsga o’tkazishni tasdiqlab qo’yadi va ta’qiqni bekor qiladi; - merosga bo’lgan huquq to’g’risida guvohnoma beradi; - meros mol-mulkning qo’riqlanishiga doir chora-tadbirlar ko’radi; - hujjatlar nusxalarining va hujjatlardan olingan ko’chirmalarning to’g’riligini shahodatlaydi; - hujjatlarning bir tildan boshqa tilga to’g’ri tarjima qilinganligini shahodatlaydi; - hujjatlardagi imzoning haqiqiyligini shahodatlaydi; - ko’chmas mulk ochiq savdoda sotib olinganligi haqida guvohnoma beradi; - fuqoraning tirik ekanligi faktini tasdiqlaydi; -fuqaroning muayyan joyda ekanligi faktini tasdiqlaydi; - fuqaroning fotosuratda aks ettirilgan shaxs ekanligini tasdiqlaydi; - hujjatlar taqdim etilgan vaqtni tasdiqlaydi; - jismoniy va yuridik shaxlarning arizalarini boshqa jismoniy va yuridik shaxslarga topshiradi; - pul summalari va qimmatli qog’ozlarni depositga qabul qilib oladi; - hujjatlarni saqlash uchun qabul qilib oladi; - pul to’lash uchun cheklarni taqdim etadi va cheklar bo’yicha pul to’lanmaganligini tasdiqlaydi; - ijro xatlarini yozadi; - veksellarning protestlarini amalga oshiradi; - dengiz protestlarini amalga oshiradi; - notariyal tasdiqlangan hujjatlarning dublikatlarini hamda reestrlardan ko’chirmalarni beradi va qonunda nazarda tutilgan boshqa natarial harakatlarni ham amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasida notarial faoliyat O’zR 1996 yil 26 dekabrda qabul qilingan “Notariat to’g’risida”gi qonuni bilan tartibga solinadi. O’zbekiston Respublikasi “Notariat to’g’risida”gi qonunining 1-moddasiga binoan notariyat qonunlarda nazarda tutilgan notarial harakatlarni hamda ular bilan bevosita bog’liq huquqiy va texnik tusdagi harakatlarni notariuslar tomonidan amalga oshrish yo’li bilan jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni ta’minlashga da’vat etigan huquqiy institutdir. Qonunchilik notarius faoliatini tartibga soladi. Boshqa davlatlarning hududida notarial harakatlarni O’zbekiston Respublikasi konsullari amalga oshiradi. Qonun notarial faoliyatning mustaqilligini kafolatlaydi, Qonuninig 5- moqqasiga binoan notarius o’z faoliyatida mustaqil bo’lib, bu faoliyatni amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga amal qiladi. Shuning bilan birga qonun notariusning o’zi xizmat faoliyatini amalga oshirayotganda mustaqil va beg’araz bo’lishin talab qiladi. Manfaatlar to’qnashuvining bo’lmasligi yoki bo’lishining oldini olish maqsadida qonun tomonidan notarius faoliyatiga ma’lum cheklovlar qoyilgan, ya’ni notarius, notarius yordamchisi va stajyori: - ilmiy, ijodiy va pedogogik faoliyatdan tashqari, tadbirkorlik va boshqa faoliyat bilan shug’ullanishga; - shartnomalar tuzishda vositachilik xizmati ko’rsatishga haqli emas. Notariuslar qonuniylik tamoyliga rioya qilishlari, ya’ni o’z faoliyatlarida O’zbekiston qonunlariga va O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga amal qilishlari kerak. Qonun notariusga qonunga zid bo’lgan notarial harakatlarni amalga oshirishni rad qilish vazifasini yuklaydi. Notariuslar o’z faoliyatlarida maxfiylikka rioya qilishlari ham talab qilinadi, ya’ni qonun notariuslarga va notaiyat idorasida ishlovchi xodimlarga notarial harakatlar amalga oshirilganligi natijasida o’zlariga ma’lum bo’lgan hujjatlarni oshkor qilish va ma’lumotlarni tarqatishni ta’qiqlaydi. Notariuslar va notaiyat idorasida ishlovchi xodimlar maxfiylik tamoiyiliga vakolatlari tugagan yoki bo’shatilgan hollarda ham, qonunda ko’zda tutilgan hollardan tashqari, rioya qilishlari lozim. Notarius o’z kasbiy faoliyatlarini amalga oshirish uchun shaxsan javobgardir. Qonunning 3-moddasiga ko’ra quyidagi mazmunda qasamyod qiladi: “Notarius vazifasini halol va vijdonan bajarishga, O’zbekiston Respublikasining Konstitsiyasi va qonunlariga qat’iy rioya etishga tantanali qasamyod qilaman”. Bizningcha bu qasamyodga “kasbiy sirni saqlashga” degan so’zlar qo’shilsa maqbul bo’lar edi. Notarius jismoniy va yuridik shaxslarga ularning huquqlarining amalga oshrilishiga va qonuniy manfaatlarining himoya qilinishiga ko’maklashishi, ya’ni u fuqarolarga huquq va majburiyatlarini tushuntirishi, amalga oshirilayotgan notarial