AYRIM YURIDIK KASB VAKILLARI FAOLIYATINING AXLOQIY ASOSLARI. Reja: 1. Advokat faoliyatining axloqiy asoslari 2. Ichki ishlar xodimlari faoliyatining axloqiy asoslari 3. Prokuratura xodimi faoliyatining axloqiy asoslari 4. Adliya organlari va muassasalari xodimlari faoliyatining axloqiy asoslari 5. Notarius faoliyatining axloqiy asoslari 6. Yuridik xizmat xodimlari faoliyatining axloqiy asoslari 1 1. Advokat faoliyatining axloqiy asoslari Advokat faoliyatining axloqiy asoslari haqida gapirilganda O’zbekiston Respublikasi “Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida”gi qonunining 2-moddasida advokatlik faoliyatining asosiy tamoyillaridan biri sifatida “kasb etikasi, advokatlik siri va qasamyodiga rioya etish” belgilanganligini e’tirof etish joiz bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi “Advokatlar to’g’risida”gi qonunining 9-moddasi talabiga binoan “Advokat, advokat yordamchisi, advokatning byurolari, hay’atlari va firmalari mansabdor shaxslari va texnik xodimlarining advokatlik siri bo’lmish ma’lumotlarni oshkor etishi va bu ma’lumotlardan o’z manfaatlari yoki uchinchi shaxslar manfaatlari yo’lida foydalanishi man etiladi”. Advokatning majburiyati sifatida advokatlik sirini oshkor qilish mumkin emasligi O’zbekiaston Respublikasi JPK 53-moddasida belgilangan bo’lib, unda “Himoyachi: gumonni yoki ayblovni rad etadigan yoxud javobgarlikni engillashtiradigan holatlarni aniqlash uchun qonunda nazarda tutilgan barcha vosita va usullarni qo’llashi hamda gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchiga zarur yuridik yordam ko’rsatishi, haqiqatni aniqlashga dalillarni yo’q qilish, soxtalashtirish, guvohlarni ko’ndirishga urinish va qonunga xilof boshqa harakatlar bilan to’sqinlik qilmasligi; ishning tergovi va sud majlisi vaqtida tartibga rioya etishi shartligi ko’rsatilgan. Advokatlar rioya qilishi lozim bo’lgan kasbiy talablar O’zbekiaston Respublikasi Advokatlar Palatasining ta’sis konferentsiyasida 12.09.2008 йилда qabul qilingan “O’zbekiaston Respublikasi Advokatlari kasb etika qoidqalari”da belgilab qo’yilgan, unga ko’ra advokatlar kasb etika qoidalari bu - advokatlar o’z kasb vazifasini ado etish jarayonida ularning odob-axloqi, ishonch bildiruvchi va hamkasblar, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, davlat va boshqaruv, jamoat tashkilotlari bilan o’zaro munosabatlariga qo’yilgan talablar majmuidir.1 Ushbu 1 Cаломов Б.Жиноят ишларида адвокатнинг иштироки.Т., Адолат, 2007.- 56 б. 2 qoidalarning 2.8-bandida, “kasbiy faoliyatini sherikchilik shartnomasi asosida birgalikda amalga oshiruvchi advokatlar yuridik yordam ko’rsatishda barcha sheriklarga sirni tarqatish qoidasiga amal qilishlari kerak”ligi,2 2.6- bandida advokat o’ziga ishonch bildiruvchi shaxs tomonidan ishonilgan axborotni faqatgina uning manfaatlari yo’lida, agar u qarshi bo’lmasa, boshqa advokatlar bilan maslahatlashuvlar o’tkazishi mumkinligi3 istisno tariqasida belgilab qo’yilgan. Advokatning o’ziga xos odob-axloqi, ma’naviy tamoyillari va boshqa kasbiy fazilatlari quyidagilarda namoyon bo’ladi. Advokat o’zining odob-axloqi bilan xalq o’rtasida hurmat va e’tiborga sazovor bo’lishi, advokatlik sha’niga dog’ tushiradigan, kasbining obro’sini to’kadigan, jamiyatning unga nisbatan bo’lgan hurmati va ishonchiga putur etkazadigan xatti- harakatlarni sodir etishdan o’zini saqlashi lozim. Kasb etikasi, avvalombor, advokatlarga himoyasi ostidagi shaxslar bilan advokatlik sirini saqlash orqali ishonchli munosabatlarni ta’minlashga ko’maklashadi; Ikkinchidan, himoyasi ostidagilar bilan yaqin munosabatda bo’lganligi, bu kasbning aynan yuqori darajada erkin, mustaqilligi va ma’lum darajada yopiqliligi sababli advokatning o’zini himoya qiladi; Uchinchidan, advokatning sud, davlat hokimiyati organlari, boshqa tashkilotlar bilan, ammoviy axborot vositalari bilan, kasbdoshlari va advokatlik uyushmalari bilan munosabatlarini tartibga solishga yordamlashadi; To’rtinchidan, advokatlik kasbining nufuzini uning axloqiy normalari, tamoyillari va qoidalarining qattiyligi, jiddiyligi, “yuksakligi” va “oydinligi”ni, shuningdek ularga rioya qilish bo’yicha nazorat tizimini jamiyatdoshlariga namoish qilish hisobidan qo’llab-quvvatlaydi4. Axloq tamoyillari advokatga u yoki bu masalani, muammolarni hal qilishda, o’zining shaxsiy yoki himoyasi ostidagi shaxsning harakat faoliyatini tanlashda 2 Адвокат. 2009, №1. – 32 б. 3 O'sha yerda. – 32 б. 4 Qarang: Васильева Г.А.Профессиональная этика юриста.Учебно-методический комплекс по дисциплине Челябинск, 2005. -108 b. 3 mo’ljal vazifasini o’taydi. Bu mo’ljallarning zarurligi shu bilan ifodalanadiki, avvalombor barcha hayotiy voqealarni oldindan ko’rib bilib bo’lmaydi, ammo shunday bo’lsada har bir holatda va har vaqtda advokat o’z oldiga, ishoch bildirgan, davlat, jamiyat, kasbdoshlari, kasbi oldida o’z nuqtai nazarini, amalga oshirmoqchi bo’lgan xatti-harakatini ishonchli asoslab berishi kerak. Xalqaro yuristlar Assotsiatsiyasi advokatlari etikasining bosh tamoyillarida advokatlarning kasbiy burchlari quyidagicha keltirilgan: 1. Advokatlar o‘zlari munosabatda bo‘layotgan kishilar bilan o‘zaro ishonch va hamdardlikning eng yuqori darajasiga erishishi kerak; 2. Advokatlar sud oldidagi majburiyatlarni, odil sudlov talablarini hamda kasbiy etika talablarini bajarish asosida o‘z mijozlarining manfaatlariga eng muhim narsa sifatida qarashlari lozim; 3. Advokatlar kasbiy burchini bajarish jarayonida olingan har qanday majburiyatlarni ular amalga oshirilmaguncha yoki bekor bo‘lmaguncha hurmat qilishi kerak; 4. Advokatlar, agar ularning yoki boshqa mijozlarining manfaatlari mijozning manfaatlari bilan qarama-qarshi bo‘lsa taklifni qabul qilmasliklari darkor; 5. Advokatlar qonunda ko‘zda tutilgan holatlardan boshqa holatlarda o‘zining oldingi va hozirgi mijozlarining sirlarini saqlashlari lozim; 6. Advokatlar o‘z mijozlarining advokatni erkin tanlash huquqini hurmat qilishlari lozim va h.k.5 Advokatlik kasbi uchun kasb etikasi ahamiyatining yuksakligi shu bilan belgilanadiki, uning huquqiy asosi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida, ko’pchilik asosiy tamoyillari O’zbekiston Respublikasining advokatura to’g’risidagi qonunida belgilab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 116-moddasida ayblanuvchi himoyalanish huquqi bilan ta’minlanadi, deb belgilab qo’yilgan. Tergov va sud ishini yuritishning har qanday bosqichda malakali yuridik yordam olish huquqi 5 Qarang: Генеральные принципы этики адвокатов международной ассоциации юристов. //Российская юстиция, 1996, № 2 4 kafolatlanadi. Fuqarolarga, korxona, muassasa va tashkilotlarga yuridik yordam berish uchun advokatura faoliyat ko’rsatadi. Advokaturani tashkil etish va uning tartibi qonun bilan belgilanadi. O’zbekiston Respublikasining “Advokatura to’g’risida”gi qonunining 6- moddasida advokat kasbiy faoliyatini amalga oshirish chog’ida tegishli masalalarni hal etishda vakolatli bo’lgan barcha organlar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda jismoniy va yuridik shaxslarning topshirig’iga muvofiq ularning manfaatlarini ifoda etish va huquqlarini himoya qilish va b. harakatlarni bajarish, 7- moddasida o’z kasbiy faoliyatida amaldagi qonun hujjatlarining talablariga rioya etishi, unga yuridik yordam so’rab murojaat etgan jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya etish uchun qonunda ko’zda tutilgan vositalar va usullardan foydalanish shartligi belgilab qo’yilgan. Advokatlik kasbi zimmasiga qonun talablariga og’ishmay amal qilish, o’z obro’sini jamiyat oldida qo’llab-quvvatlash va jamiyat oldidagi ijtimoiy-axloqiy javobgarligini kelishilgan shakllarda amalga oshirishni muayyan axloqiy tamoyillarga binoan harakat qilish majburiyatini yuklaydi. Qonun advokatlik faoliyatining quyidagi asosiy tamoyillarini belgilagan: - qonunning ustunligi; − advokatning mustaqilligi; − kasb etikasiga, advokatlik siri va qasamyodiga qat’iy rioya etish; − qonun hujjatlarida man qilinmagan usullar va vositalarni qo’llash. O’zR “Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida”gi qonuni, 5-moddasiga binoan, davlat o’z o’rnida tegishli mas’uliyatlarni oladi. Misol uchun, advokatning mustaqilligi davlat tomonidan unga vakolatlik faoliyati kafolatlari berilishi hamda ijtimoiy himoyalanishi orqali ta’minlanadi. - Davlat har bir fuqaronong teng va erkin yuridik yordam olish huquqini ta’minlash uchun advokatura bilan hamkorlik qiladi, advokaturani fuqarolar murojaat etish uchun qulay bo’lgan joylarda zarur binolar bilan belgilangan tartibda ta’minlaydi (mazkur qonunning 12-m); 5 - advokatning hayoti va sog’lig’I davlat himoyasida bo’ladi (mazkur qonunning 10-m). Mazkur qonunning 2-moddasi mohiyatiga ko’ra advokat zimmasiga o’zini odobli-axloqli, halol, oqilona tutish va ishonch bildirganning huquq va qonuniy manfaatlarini qonun hujjatlarida man qilinmagan barcha usullar va vositalar bilan himoya qilish, advokatlar kasb etika qoidqalariga og’ishmay rioya qilish majburiyatini yuklaydi. Axloq nuqtai nazaridan mazkur qonunning 3-moddasi advokatni tegishli malaka komissiyasining majlisida quyidagi mazmunda qasamyod qilish majburiyatini yuklaydi: “O’z kasbiy burchimni halol va vijdonan bajarishga, unson huquqlari va erkinliklarini hamisha himoya qilishga, advokatlik sirini saqlashga, O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga qit’iy rioya etishga tantanali qasamyod qilaman”. Qasamyoq matni halolllik va vijdonlilik tamoyillarini o’z ichiga oladi. O’zbekiston Respublikasining “Advokatura to’g’risida”gi qonunining 14- moddasida advokat advokatlik sha’ni va qadr-qimmatini tushiruvchi yoki advokaturaning abrosiga dog’ tushiruvchi harakatlar sodir etganida o’z maqomidan mahrum etilish mumkin. Advokatlar kasb etika qoidqalariga rioya qilinishi ustidan nazoratni, zarur bilimga va kasb malakalariga ega bo’lgan shaxslarga advokatlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini beruvchi litsenziya berish va advokatlarning harakati (harakatsizligi) ustidan shikoyatlarni ko’rib chiqish uchun maxsus tuziladigan malaka komissiyasi olib boradi (mazkur qonunning 13-m). O’zR “Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida”gi qonunida advokat faoliyatining mustaqilligi, manfaatlar to’qnashuvi vaziyatlarida o’zini tutish qoidalari belgilab qo’yilgan. Mustaqillik tamoyili asosiylardan hisoblanadi va qonun advokatga o’z advokatlik faoliyatida mustaqillik tamoyiliga biron-bir kusatuvlarsiz, davlatning himoyasida bo’lishlikni, suningdek o’zi, oila a’zolarining xavfsizligini, mol-mulkining himoyasini kafolatlaydi. Mazkur qonunning 7-moddasi 1-bandida advokat yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari 6 va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo’yicha o’z kasbiy vazifalarini amalga oshirayotganida uning faoliyatiga aralashishga yo’l qo’yilmasligi belgilab qo’yilgan. O’zR “Advokatura to’g’risida”gi qonunining 9-moddasida advokatlik siri to’g’risidagi muhim tamoyil berilgan va unda advokatlik siri jumlasiga ihonch bildiruvchi advokatdan yordam so’rab murojaat etganligining o’zi, u yordam so’rab murojaat etgan masalalar, advokatdan olgan maslahatlar, nasihatlar va tushuntirishlarning mohiyati, advokatning u bilan o’tkazilgan barcha masalalar kirishligi qayd etilgan. Qonun advokat, advokat yordamchisi, advokatlar uyushmalari mansabdor shaxslari va texnik xodimlari advokat siri bo’lmish ma’lumotlarni oshkor etishi va bu ma’lumotlardan o’z manfaatlari yoki uchichi shaxslar manfaatlari yo’lida foydalanishini man etadi. Ushbu qonunning 10-moddasida belgilanganidek, advokatning kasbga oid huquqlari, sha’ni va qadr-qimmati qonun bilan qo’riqlanadi va uning kasbiy faoliyatiga u yoki bu tarzda aralashish, u himoyachilik yoki vakillik vazifasini bajarayotganda o’ziga ma’lum bo’lib qolgan tavsilotlar yuzasidan guvoh sifatida so’roq qilinishi mumkin emas, shuningdek uning o’zi yuridik yordam ko’rsatayotgan shaxslar bilan uchrashish huquqi cheklanmagan. O’zR “Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida”gi qonunining 4-moddasida advokat o’z himoyasidagi shaxs bilan u ushlangan paytdan boshlab qonun hujjatlarida belgilangan tartibda miqdori va muddati cheklanmagan xoli uchrashish o’tkazish huquqiga egaligi aytilgan. O’zR “Advokatura to’g’risida”gi qonunining 7-moddasi manfaatlar to’qnashuvi holatida advokatning xatti-harakati tartibga solingan va unga ko’ra advokat muayyan ish bo’yicha yuridik yordam ko’rsatayotgan yoki avval yuridik yordam ko’rsatgan shaxslarning manfaatlari ishni olib borishni so’rab murojaat etgan shaxsning manfaatlariga zid kelgan yoki u sud’ya, prokuror, tergovchi, surishtiruv o’tkazuvchi shaxs, jamoat ayblovchisi, sud majlisi kotibi, expert, mutaxassis, jabrlanuvchining, fuqarolik da’vogarning, fuqarolik javobgarning vakili, guvoh, xolis, tarjimon sifatida ishtirok etgan, shuningdek ishni dastlabki tergov qilishda yoxud sudda advokatning qarindoshi bo’lmish mansabdor shaxs ishtirok etgan yoki ishtirok etayotgan bo’lsa, xuddi shuningdek advokat bevosita yoki bilvosita shu 7 ishdan shaxsan manfaatdor b’lgan va bu hol unga o’z ishini topshirgan shaxsning manfaatlariga zid keladigan hollarda yuridik yordam ko’rsatish to’g’risidagi topshiriqni qabul qilishga haqli emas. Ushbu Qonunning 7-moddasida jinoiy ishni ko’rib chiqishda qatnashishga tayinlangan advokat fuqaroning to’lovga qobiliyatsizligini vaj qilib, unga yuridik yordam ko’rsatishdan bosh tortishga haqli emasligi belgilangan bo’lib, O’zR JPR 53-moddasida ishda ishtirok etish haqida bitim tuzilgan yoki tayinlangan vaqtidan boshlab advokat himoyachi vazifasini bajarishni rad etishga haqli emasligi ko’rsatilgan, bu o’rinda qonun advokatning ijtimoiy-axloqiy mas’uliyatini belgilab qoyganligini ko’rish mumkin. Advokatning ijtimoiy mas’ulligi ular tomonidan jinoyat ishlarida himoyachi tariqasida surishtiruv, dastlabki tergov yoki sud tomonidan tayinlangan hollarda amalga oshiriladi. O’zR JPK 50-moddasida ishni yuritayotgan surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sud gumon qilinuvchini, ayblanuvchini, sudlanuvchini yuridik yordam uchun to’lovdan batamom yoki qisman ozod etishga haqliligi, bunday hollarda advokat mehnatiga haq to’lash xarajatlari Vazirlar Mahkamasi belgilaydigan tartibda davlat hisobidan to’lanishi ko’rsatilgan. Advokat deyarlik har kuni murakkab axloqiy muammolar bilan to’qnash keladi va ularni hal etish uchun o’z hatti-harakatini qonun va kasb etikasi talablariga rioya qilgan holda ularga moslashtirib boradi. Huquqiy normalar advokatning aniq xulq- atvor qoidalarini belgilamaydi. Advokatlarning aniqroq xulq-atvor qoidalari turli xil kodekslarda, Dekloratsiyalarda, xalqaro va O’zbekiston advokatlari uyushmalari tomonidan qabul qilingan hujjatlarda mavjud. Masalan, 170 mamlakat kasb ustalarini o’zida birlashtirgan Xalqaro yuristlar assotsiyatsiyasi 1995 yilda advokatlar etikasining Bosh tamoyillarini ishlab chiqdi. Ushbu hujjatning maqsadi jahonning har qanday mamlakatida advokatdan kutiladigan umumqabul qilingan kasbiy standartlarni o’rnatishdan iborat. 1977 yildan boshlab Evropa hamjamiyatining barcha advokatlari advokatlar uchun qoidalarning Umumiy Kodeksi talablarini bajarishi kerak. O’zbekiston Respublikasida 12.09.2008 yilda “O’zbekiaston Respublikasi Advokatlari kasb etika qoidqalari”ishlab chiqildi. 8 Hozirda muammolardan biri isonch bildiruvchining manfaatini hisobga olish darajasi bo’lib qolmoqda. Advokat ishonch bildiruvchiga uning xohishini hisobga olgan holda yuridik yordam ko’rsatishi lozim. Lekin advokatning mehnatiga haq to’lab qo’ygan ishonch bildiruvchilar undan axloqqa zid harakatlarni bajarishni, ya’ni o’z nomidan sud’yaga pora berishni yoki bo’lmasa yolg’on guvohni sudga chaqirishni talab qilishlari mumkin. Bunday talablar nafaqat noaxloqiy, balki noqonuniy bo’lib ham hisoblanadi va shuning uchun ham advokat ishonch bildiruvchiga bu qonun talabiga zidligini tushuntirgan holda rad qilish lozim. Shunday hollar uchrashi mumkinki, ishonch bildiruvchi advokatdan sud jarayonida javobgarni yoki bo’lmasa himoyachini badnom qilishni, ya’ni obro’yini to’kishni talab qilishi mumkin. Qonun bunday holatlatlarni to’gridan-to’g’ri taqiqlamaydi, shu sababli advokat bunday holatlarda kasb etikasiga, kasbdoshlariga va sudga hurmat tamoyillariga, shuningdek insonparvarlik tamoyillariga suyanib amal qilishi lozim. Shunday hol yuz berishi mumkinki, ishonch bildiruvchi advokatdan qaysi bir sabablarga ko’ra ma’lumotlarni yashirishi mumkin. Bungay holatda avvalombor munosabatning maxsus usullari bilan bu ma’lumotlarni undan olishga harakat qilish kerak, bo’lmasa unga ochiqchasiga o’z ishonchsizligini bildirishi lozim bo’ladi. Yana bir muhim axloqiy muammo borki, u ham bo’lsa, advokatlar o’z kasbiy faoliyatlarini amalga oshirayotgan-larida o’zlarining mustaqilligi va sub’yektivligini saqlash muammosi hisoblanadi. Advokatda ham, har qanday insonda bo’lganiday, shaxsiy, masalan, boylikka erishish, mashhur bo’lish, yuksak shaxsiy amaliyotga ega bo’lish kabi orzu-istaklar bo’lishi mumkin. Ammo, kasb etikasi normalari advokatdan shuni talab qiladiki, u ishonch bildiruvchini himoya qilayotganda o’zining manfaaatlari va xohishi ta’siriga tushib qolmasligi kerak. Evropa hamjamiyatining Advokatlar kollegiyalari va yuridik uyushmalar Kengashining Kodeksida (1988, ССВЕ Code), jumladan shunday deyiladi, ya’ni advokatga yuklatilgan majburiyatlarning ko’pchiligi uning butunlay mustaqil 9 bo’lishini, har qanday boshqa ta’sirdan holi bo’lishini, eng muhimi uning shaxsiy manfaati yoki tashqi bosim natijasidagi ta’sirdan holi bo’lishini talab qiladi. Adokat o’z mustaqilligini xavf ostiga qo’yadigan har qanday xavfdan qochishi kerak, va ishonch bidiruvchining, sudning yoki uchinchi shaxslarning manfaatini deb o’zining kasb tamoyillaridan (standartlaridan) voz kechmasligi ustidan xushyor kuzatib borishi kerak. Advokatning mustaqilligi odil sudlovga bo’lgan ishonchni va ishonch bidiruvchini to’g’ri himoya qilinayotganini kafolatlash uchun zarur. Advokat jismonan, ruhan, moddiy (yashash uchun etarli mablag’ga ega bo’lishi), aqlan, axloqan mustaqil bo’lishi lozim va bu ko’rsatkichlar orqali advokatning mustaqilligi namoyon bo’ladi. Advokatlarning mustaqilligi quyidagilarda ifodalanadi: - advokat ishonch bildiruvchinining ko’rsatmalari bilan kelishishi yoki bo’lmasa bosh tortishi mumkin; - advokat har qanday ishda qatnashishdan har qanday bosqichdan bosh tortishi mumkin; - advokat o’zi lozim deb hisoblagan nutqini tuzish va sudga vajlarini taqdim etish huquqiga ega; - advokaat advokat bo’lmagan boshqa shaxsning bo’ysunuvida bo’lishi mumkin emas; - advokat ikki yoki undan ortiq ishonch bildiruvchilarning manfaatlari yuzasida, agar ularning manfaatlari o’rtasida qarama-qarshilik bo’lsa, harakat qilaolmaydi va bunday taqiq har bir ishonch bildiruvchining manfaatlarining qonuniy himoya qinishini kafolatlaydi; - advokat yuridik kasbni daromadli ish deb qaramasligi kerak. Advokatlar xulq-atvorinig har xil asoslarining qarama-qarshiligi bilan bog’liq axloqiy muammolarning kelib chiqmasligi uchun advokat quyidagilarga rioya qilishi lozim: − ishonch bildirganning manfaatlarini o’zining manfaatlaridan yuqori qo’yishi; − huquqiy davlatga hurmatni qo’llab-qyvvatlashi, sudni hurmat qilishi; 10 − o’z hayotiy darajasining oqilona standartlarini bir maromda saqlab turish. Yana bir axloqiy talab, advokat kelishmovchiliklarning oldini olish maqsadida huquqiy yordam so’rab murojaat qilgan shaxsning topshiriqlarini, uning manfaatlari o’zi huquqiy yordam ko’rsatish bo’yicha tuzilgan shartoma bilan bog’liq bo’lgan himoyasi ostidagi shaxsning manfaatlariga qarama-qarshi bo’lganda, qabul qilishi mumkin emas. Manfaatlar qarama-qarshiligi quyidagi misollarda ko’rinadi: - advokat avval davogarga da’vo arizasini tuzishga yordam berdi, keyin esa sud majlisida javobgarning tomonida bo’lib qoladi; - advokat nikohni bekor qilish ishlari bo’yicha oldin ayoliga keyin eriga tushuntirish beradi. Advokat ishonch bildiruvchiga munosabatlar to’qnashuvi borligini va u nimada ifodalanishini tushuntiradi, ammo oxirgi qarorni ishonch bildiruvchi qabul qiladi. Agarda ishonch bildiruvchi ishni aynan shu advokat olib borishini xohlagan taqdirda advokatning o’zi xolis va beg’araz bo’laoladimi, yo’qmi hal qilishi lozim. Advokat fijdonlilik tamoyiliga muvofiq o’z kasbiy majburiyatini- − o’z kuchi va gayratini hamda mahoratini yuqori darajada sarflagan holda; − o’z vaqtida va mukammal; − oqilona va yuqori tezlikda; − ishning borishi haqida ishonch bildiruvchini kechiktirmasdan xabardor qilib turgan holda bajarishi lozim. Advokatlik siriga rioya qilish advokatdan ishonch bildiruvchi haqidagi ma’lumotlarni, uning shaxsiy va ish bilarmonlik xususiyatlari, hayot tarsi, savdo- sotiq ishlari, hamkorlari haqidagi va b. ma’lumotlarni sir tutishni talab qiladi. Bularsiz ishonch bildiruvchi bilan ishonchli munosabat bo’lmaydi, suning uchun ishonch bildiruvchiga samarali yordam ko’rsatish mumkin bo’lmaydi. Advokatlik sirini saqlash, mustaqillik tamoyilidek, bir vaqtning o’zida ham axloqiy va ham yuridik hisoblanadi va advokatlik kasbining faoliyat ko’rsatishi unga rioya qilishlikka bog’lik bo’ladi. 6 6 Qarang: Васильева Г.А.Профессиональная этика юриста.Учебно-методический комплекс по дисциплине Челябинск, 2005. -113-114 b. 11 Asosiy tamoyillardan advokatlik sirini saqlash, mustaqilligi tamoyillariga qat’iy rioya qilishlik inson huquqlari himoyasi ta’minlanishining, odil sudlovning samarali amalga oshirilishining muhim asoslaridan hisoblanadi, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan prokuror va advokatning tengligini, jinoyat va fuqarolik ishlari bo’yicha sud faoliyatining barcha bosqichlarida o’zaro tortishuv bo’lishini ta’minlashga, odil sudlovning sifati va tezkorligini oshirishga qaratilgan keng ko’lamli chora- tadbirlarga munosib javob bo’ladi.7 Tekshirish uchun savollar: 1. Advokatlik faolyatida kasb etikasining roli qanday? 2. Qanday axloqiy tamoyillar O’zbekiston Respublikasining “Advokatlar to’g’risida”gi qonunini tartibga soladi? 3. Qanday axloqiy tamoyillar O’zbekiston Respublikasining “Advokatlar faoliyatlarining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida” qonunini tartibga soladi? 4. Advokatning faoliyatida asosiy axloqiy muammolarning mohiyati nimadan iborat? 5. Nima uchun mustaqillik tamoyili advokatlik kasbida asosiylardan hisoblanadi? 6. Advokatlik sirini saqlash tamoyilining talablari nimadan iborat? 7. Advokatlik faoliyatida vijdonlilik va halollik tamoyillarining mohiyati nimadan iborat? Tavsiya etilayotgan adabiyotlar: 1. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Тошкент, ”Ўзбекистон”, 2010. -18 б. 7 Каримов И.А.Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси.Тошкент,”Ўзбекистон”, 2010. -18 б. 12 2. Андриевский С.А. Русские судебные ораторы в известных уголовных процессах ХIХ века. – Тула: Автограф, 1997. 3. Барщевский М.Ю. Адвокатская этика. 2-е изд., испр.–М.: «Профобразование», 2000. – 312 с. 4. Ватман Д.П. Адвокатская этика. – М., 1977. 5. Гольдинер В.Д. Об этике в деятельности адвоката // Советское государство и право, 1965. N 10. -С.95-101. 6. Красникова Е.А. Этика и психология профессиональной деятельности: Учебник. – М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2004. (гл.8). 7. Кони А.Ф. Нравственные начала в уголовном процессе / Избранные произведения. — М., 1956. 8. Ничипоренко О. Суд удаляется на совещание // Российская газета, 2000. 25 окт. 9. Полянский Н.Н. Правда и ложь в уголовной защите. – М., 1927. 10. Саломов Б. Жиноят ишларида адвокатнинг иштироки. – Т.,Адолат, 2007. 11.Васильева Г.А. Профессиональная этика юриста. Учебно- методический комплекс по дисциплине. Челябинск, 2005.-190 b. 12.Генеральные принципы этики адвокатов международной ассоциации юристов. //Российская юстиция, 1996, № 2 2. Ichki ishlar xodimlari faoliyatining axloqiy asoslari Axloq tamoyillarini biron-bir shaxs yaratmagan, u muayyan ijtimoiy munosabatlarga muvofiq moddiy va ma'naviy hayot jarayonida kishilar ijtimoiy turmushining, axloqiy munosabatlarining talablarini birmuncha umumlashgan holda aks ettiradigan axloqiy ong shakllari sifatida vujudga kelgan qonun-qoidalar 13 hisoblanadi. Shunga ko‘ra, umuminsoniy axloq tamoyillari deb jamiyatning ongida ishlab chiqilgan, insonning ma'naviy mohiyatiga, burchiga, hayotining mazmuniga va kishilar o‘rtasidagi o‘zaro talablarning tabiatiga taaluqli bo‘lgan umumiy talablarni aks ettiradigan, insonlar faoliyatining umumiy yo’nalishini ko‘rsatib beradigan va muayyan hulq-atvor normalariga asos bo‘lib xizmat qiladigan qonun-qoidalarga aytiladi. Umuminsoniy axloq tamoyillariga quyidagilar kiradi: insonparvarlik, o‘zaro yordam, ishonch, hamjihatlik, tinchliksevarlik, vatanparvarlik, adolatlilik, odamiylik, qonuniylik va h.k.lar bo’lib, ular axloq normalari orqali nomayon bo’ladi. Shunga ko‘ra ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb axloqi tamoyillari ham amalda axloq normalari orqali vojib bo‘ladi. Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb axloqining asoslari deb, jamiyat, davlat, vazirlik tomonidan ishlab chiqilgan, ichki ishlar idoralari xodimlarining xulqi, fe'l-atvorlarini tartibga soluvchi, bajarilishi shart bo‘lgan axloqiy -huquqiy talablar majmuasiga aytiladi. Ichki ishlar idoralari xodimlari kasb axloqining asoslari umumiylikdan xususiylikka va undan alohidalikka qarab amal qilgan holda xodimning o‘z xulqiy xatti-harakatlarini sodir etishda nima qilishi lozimligiga emas, balki uning qanday bo‘lishi kerakligiga qo‘yiladigan talab tarzida namoyon bo‘ladi. Xuddi shuningdek, axloqiy normalar jamiyatning, davlatning, xizmat jamoalarining xodimga munosabatini ifodalab, uning shaxsiga muayyan baho beradi. Shunday qilib, axloq normalari bir vaqtning o‘zida talab va baho normalari shaklini oladi, ya'ni jamiyat, davlat, xizmat jamoalari yomonlik keltiradigan xatti-harakatlarni ular orqali qoralaydi va yaxshilikka erishishga qaratilgan xatti-harakatlarni ular orqali maqullaydi. Bu bilan axloq, normalari faqat yomonlik uchun to‘siq emas, balki ayni paytda xodimlarni yaxshi ishlarga chorlovchi ma'naviy-axloqiy omil bo‘lib ham xizmat qiladi. Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb axloqining normalariga quyidagilar kiradi: xushmuomalalik va odoblilik, oddiy va kamtarlik, halollik va rostgo’ylik, ochiq ko‘ngillik va dangalchilik, saxiylik va muruvvatlilik, o‘zaro hurmat, do‘stona munosabat, samimiylik, sipolik, kattalarni hurmat qilish va boshqalar. 14 Axloqqa zid illatlar, birinchidan, jamiyatning har tomonlama rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi; ikkinchidan, yoshlarni axloqiy-estetik tarbiyalash ishlariga halaqit beradi, uchinchidan, jinoyatlarning kelib chiqishini kuchaytirib yuboradi. Shuning uchun ham axloqqa zid illatlarga qarshi kurashish ichki ishlar idoralari xodimlarining asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Umuminsoniy axloqqa zid bo‘lgan axloqiy yomonliklarning eng qabih shakllaridan biri jinoyatdir. Uning jamiyatga zarari va uni tugatish yo‘llari haqida I.A.Karimov shunday degan edi: “Demokratik davlat o‘z fuqarolariga tinch yashash va mehnat qilish imkonini to‘la ta'minlab bermog‘i kerak. Lekin, ayni zamonda, jinoyatchilikka qarshi kurash shunchaki vaqtinchalik kampaniyaga aylanib ketmasligi lozim. Bu ish davlat siyosatining asosiy tamoyillaridan biri bo‘lmog‘i zarur. Jinoyatning yashirin va eng qabih turi bor. Bu - korruptsiya va poraxo‘rlik. Jinoyatning bu turi boshqaruv apparatini izdan chiqaribgina qolmay, bozor asoslarini ham barbod etishi mumkin. Byurokrat kimsa hadik yoki mas'uliyatsizlik tufayli jarayonni sekinlashtirib qo‘ysa, poraxo‘r ko‘pincha ko‘ra-bila turib, o‘z manfaatini o‘ylab davlat va xalq manfaatlariga zid qarorlarni qabul qiladi. Tadbirkorlar va ishbilarmonlarning poraxo‘rlik, qonunni chetlab o‘tib chayqovchilik qilishi, eng avvalo, tijorat ahlining o‘zini obro‘sizlantiradi, aholining qarg‘ishiga duchor etadi. Shu sababli, bozor munosabat-larining vijdonli va sofdil tarafdorlari turli o‘g‘ri va muttahamlarga o‘z oralaridan o‘rin bermasliklari kerak”8. Odamlar o‘rtasida ma'naviy-axloqiy qadriyatlarni shakllantirish ishlarini, ya'ni azaliy udumlar - kattani hurmat, kichikni izzat qilish, ayollarga oliyjanob munosabatda bo‘lish, har kuni salomlashish, mehmonning izzat-hurmatini joyiga qo‘yish, kamtarlik kabilarning hayotda qo‘llanilishini nazorat qilish asosida muntazam ravishda ish olib borish. Bu tadbirlarni amalga oshirishda ichki ishlar idorlari xodimlarining o‘rni beqiyosdir. Chunki u axloq, va huquq himoyachisi sifatida bu ishlarni amalga oshirishga mas'uldir. 8 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т 2.- Т.: “ Ўзбекистон”, 1996. 222-б. 15 O‘zbekiston Respublikasi ichki ishlar vazirining 1993 yil 30 dekabrda chiqargan va “O‘zbekiston Respublikasi ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb odobnomasi»ni e'lon qilgan 446-buyrugida shunday deyiladi: “Ichki ishlar idoralari xodimi fuqarolar bilan muloqotda xushmuomala bo‘lishi, ularning ish bilan bog‘liq chigal savollariga va boshqa holatlar bo‘yicha murojaatlariga to‘g‘ri va aniq javob berishi, arz va shikoyatlarini imkoni boricha qonuniy hal qilishi lozim. Joylardagi aholi bilan aloqani mustahkamlab, takomillashtirib boradi. O‘z xizmat vazifasini bajarishi evaziga hadya va tortiqlardan voz kechadi”.9 Ichki ishlar idoralari xodimlarining maxsus kiyim-kechagini kiyganda va uni kiyish bilan bog‘liq holda quyidagilarni qilish qat'iyan man etiladi: - qimor o‘ynash, spirtli ichimliklar iste'mol qilish; - to‘y-xashamlarga, restoranlarga borish, u yerda raqsga tushish; - fuqarocha kiyimlar bilan aralashtirib kiyish; - mavsumga mos bo‘lmagan kiyimlarni kiyish, ularni iflos holda saqlash; - davlat belgilarini va boshqa farqlovchi belgilarni noto‘g‘ri taqish, ularga nisbatan hurmatsizlik qilish; - kiyimlarni o‘zgalarga berish, bosh kiyimsiz yurish, iflos oyok kiyimida, ayniqsa, ta'mirlanmagan, moylanmagan poyabzalda aholi oldida, ish joyida paydo bo‘lish; - cho‘ntaklarni har xil narsalar bilan to‘ldirish yoki qo‘lni cho‘ntakka tiqib yurish; - formadan o‘z xizmat vakolatini suiiste'mol qilgan holda shaxsiy maqsadlarda foydalanish va kiyim kiyish qoidalariga zid bo‘lgan boshqa xatti- harakatlarni qilish.10 Yuqoridagilardan kelib chiqib, shuni qayd etish mumkinki, ichki ishlar idoralari xodimlarining tashqi ko‘rinishi, birinchidan, uning ichki madaniyati, ya'ni tirishqoqligi, xizmatga shayligi, intizomliligi, o‘z kasbi va atrofdagilarga 9 Ўзбекистон республикаси ички идоралари ходимларининг касб одобномаси. - Т.: ИИВ, 1993. - 5-б. 10 Қаранг: Ўзбекистон Республикаси ички ишлар идоралари ходимларининг касб одобномаси.-Т.:ИИВ, 1993.- 5- 6. 16 munosabatini bildiruvchi; ikkinchidan, fuqarolar va o‘z hamkasblarining ishonchiga sazovar qiluvchi; uchinchidan, insonga estetik zavq beruvchi; to‘rtinchidan, atrofdagilarga axloqiy-ruhiy ta'sir o‘tkazish tarbiyalovchi omillardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 35-moddasiga asosan, “jinoyat ishi bo‘yicha dastlabki tergovni prokuratura, ichki ishlar organlarining va milliy xavfsizlik xizmatining tergovchilari olib boradilar”. Tergovchi tergov ishlarini uch asosiy qoidaga rioya etgan holda amalga oshirishi kerak: - protsessual normalarga, ya'ni tergov ishlarini qaysi mazmunda, qaysi shaklda va qaysi tartibda olib borishni belgilab beradigan qonun hujjatlariga tayanish; - kriminalistik taktikaga, ya'ni jinoyatni tezrok va samaraliroq ochish uchun zarur metodlardan unumli foydalanishga asoslanish; - axloq normalariga suyanish. Bunda protsessual qonunlar - tergovchi ishining mazmuni va shaklini; kriminalistik taktika - tergov metodikasini; etika esa uning axloqiy asoslarini belgilab beradi. Tergovchi yuqorida ko‘rsatilgan qoidalar asosida ish ko‘rish jarayonida, o‘ziga yuklatilgan vazifalarni muvaffaqiyatli bajarishi uchun bir qator shaxsiy, qolaversa, kasbiy hislatlarga ega bo‘lishi kerak. Bular quyidagilardan iborat: 1. Tergovchi intellektual aqlga ega bo‘lishi, ya'ni barcha bilimlardan, voqealardan, kasb-hunarlardan habardor bo‘lishi lozim. Aniqrog‘i, u har qanday mutaxassis bilan suhbatlasha olish qobiliyatiga ega bo‘lishi maqsadga muvofikdir; 2. Tergovchi o‘z kasbining ustasi bo‘lishi, ya'ni hamma normativ hujjatlarni yaxshi bilishi, kriminalistik taktikani yuqori darajada egallagan bo‘lishi, nihoyatda sinchkov va notiq bo‘lishi zarur. Tergovchi ruxshunos bo‘lishi, ya'ni odamlarning kayfiyatini tez ilg’ab olishi, o‘zining muomalasi, xatti-harakatlari bilan odamlarning ko’ngliga yo‘l topa olishi kerak. 17 Tergovchi axloqan pok, ma'naviy jihatdan go‘zal bo‘lishi kerak. U axloq, odamlarni tarbiyalash vositasi ekanligini, go‘zallik esa dunyoni, odamlarni jaholatdan qutqaruvchi kuch ekanligini hech vaqt unutmasligi kerak. 5. Tergov harakatlarining axloqiy va huquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 27-moddasida quyidagicha bayon etilgan: “hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashkdri birovning turar joyiga kirishi, tintuv o‘tkazishi yoki uni ko‘zdan kechirishi, yozishmalar va telefonda so‘zlashuvlar sirini oshkor qilishi mumkin emas”. So‘roq qilish jarayonida tergovchidan quyidagi axloqiy qoidalarga rioya etish talab etiladi: a) guvohni ko‘rsatuv berishdan bosh tortganlik yoki yolg‘on ko‘rsatuv berganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilanganligi to‘g‘risida ogoxdantirish; b) ayblanuvchiga xar bir dalilni, shuningdek, ekspert xulosasining ahamiyatini xolisona tushuntirish; v) gumon qilinuvchi va ayblanuvchiga chin ko’ngildan aybiga iqror bo‘lish aybni yumshatuvchi holat ekanligini batafsil tushuntirish; g) so‘roq qilinuvchining ma'naviy-axloqiy va diniy e'tiqodlarini hurmatlash; d) so‘roq qilish vaqtini oqilona cheklash; e) dastlabki tergov natijalarini oshkor qilmaslik, shaxsning shaxsiy hayoti to‘g‘risidagi ma'lumotlarni hech kimga bildirmaslik, ya'ni ularning maxfiyligini saqlash; j) iltimosnomalarni qabul qilgandan so‘ng o‘z vakolatlarini mas'uliyat bilan amalga oshirish; z) o‘zga shaxslarning qadr-qimmatini hurmat qilish va kishilar bilan mulokatda odob qoidalariga rioya etish. Ichki ishlar idoralari xodimlari axloqiy-kasbiy buzilishi deb ularning qonun hujjatlari, nizom va buyruqlarda belgilab qo‘yilgan axloqiy normalar, professional burch va vazifalarni bajarishda o‘zlarining shaxsiy manfaatlarini jamiyat, davlat, xalq, manfaatlaridan ustun qo‘yib suiiste'mol qilishlari, pora olish, kalondimog‘lik, 18 tamagirlik, qo‘pollik qilish, jinoyatni hisobdan yashirish kabi qonunga xilof xatti- harakatlarining majmuiga aytiladi. Shunday qilib, ichki ishlar idoralari xodimlarining axloqiy ongida, xatti- harakatlarida yuzaga kelgan buzilishlar quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: - toshbag‘irlik, odamlarga yuzaki munosabatda bo‘lish, g‘amxo‘rlik va rahm- shafqatning yo‘qligi; -subutsizliq; -g‘irromlik, tamagirlik, vijdonsizlik, shaxsga befarqlik, kasbiga sovuqqonlik bilan qarash; -axloq tamoyillari (insonparvarlik, jamoatchilik, vatanparvarlik) va normalarini (burch, vijdon, mas'uliyat, sha'n va qadr-qimmatlar) ongli ravishda, bila turib atayin buzish; -kasbiy bilimlarining past darajada ekanligi; -odamlarga muntazam ravishda shubha bilan qarash, o‘ch olish payida bo‘lish, zaxryni sochish; -o‘ziga berilgan vakolatlardan mutlaqo noto‘g‘ri foydalanish, uni suiiste'mol qilish va h.k. O‘zbekiston Respublikasining “Tezkor-qidiruv faoliyati to‘g‘risida”gi (Qonunchilik palatasi tomonidan 2012 yil 7 noyabrda qabul qilingan Senat tomonidan 2012 yil 5 dekabrda ma'qullangan) Qonunining 5-moddasida tezkor- qidiruv faoliyatining asosiy printsiplari qonuniylik, inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari ustuvorligi, konspiratsiyadan, oshkora va nooshkora usullar uyg‘unligidan iboratligi belgilangan. Qonunning 10-moddasiga binoan O‘zbekiston Respublikasining hududida tezkor-qidiruv faoliyatini O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining, O‘zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmatining, O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasining, O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Soliq, valyutaga oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamentining organlari amalga oshiradi. 19 Qonunning 13-moddasida tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlar faoliyatining axloqiy asoslari berilgan bo‘lib, ular o‘z vakolatlari doirasida inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini himoya qilish, shuningdek shaxs, jamiyat va davlat xavfsizligini ta'minlash yuzasidan barcha zarur choralarni ko‘rishi; jinoyatlarning oldini olish, ularni aniqlash, ularga barham berish va ularni fosh etish, shuningdek jinoyatlarni tayyorlash va sodir etishga daxldor bo‘lgan shaxslarni aniqlash hamda topish choralarini ko‘rishi; fuqarolarning shaxsiy hayotiga tegishli, sha'ni va qadr- qimmatiga daxldor ma'lumotlarni ularning roziligisiz oshkor etmasligi; tezkor-qidiruv tadbirlarini o‘tkazishda fuqarolarning hayoti va sog‘lig‘i, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki xavfsizligini ta'minlashi; tezkor-qidiruv tadbirlarini o‘tkazishda atrof-muhit xavfsizligini ta'minlashi; o‘z xodimlarining hamda tezkor- qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlarga ko‘maklashayotgan shaxslarning, shuningdek ular oila a'zolarining xavfsizligini, ularning mol-mulkini jinoiy tajovuzlardan himoya qilishni ta'minlashi majburiyatlari belgilangan.11 Tekshirish uchun savollar 1.Umuminsoniy axloq tamoyillarini aytib bering. 2.Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb axloqining asoslarini gapiri bering. 3.O‘zbekiston Respublikasi ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb odobnomasi haqida gapiring. 4.Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb axloqining normalarini so’zlab bering. 5. Ichki ishlar idoralari xodimlarining maxsus kiyim-kechagini kiyganda va uni kiyish bilan bog‘liq holda qanday harakatlarni sodir etish qat'iyan man etiladi? 6.Tergovchi tergov ishlarini qaysi uch asosiy qoidaga rioya etgan holda amalga oshirishi kerak? 11 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2012 й., 52-сон, 585-модда) 20 7. Tergovchi ish ko‘rish jarayonida, o‘ziga yuklatilgan vazifalarni muvaffaqiyatli bajarishi uchun qanday shaxsiy, qolaversa, kasbiy hislatlarga ega bo‘lishi kerak? 8.So‘roq qilish jarayonida tergovchidan qanday axloqiy qoidalarga rioya etish talab etiladi? 9. Ichki ishlar idoralari xodimlarining axloqiy ongida, xatti-harakatlarida yuzaga kelgan buzilishlar qanday shakllarda namoyon bo‘ladi? 10. O‘zbekiston Respublikasining “Tezkor-qidiruv faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunining 5-moddasida tezkor-qidiruv faoliyatining qaysi asosiy printsiplari belgilangan? Tavsiya etilayotgan adabiyotlar ro’yxati 1. Каримов И. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатлари энг олий қадрият // “Xaлқ сўзи”. 2005, 10 декабр. 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т 2.- Т.: “ Ўзбекистон”, 1996. 222-б. 3. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2009 4. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси. Т.: Адолат, 2001 5. O`zbekiston Respublikasining Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksi. O`zbekiston Respublikasi 22.09.1994 y. 2015-XII-son Qonuni bilan tasdiqlangan. O`zbekiston Respublikasi qonunlari bilan kiritilgan o`zgartirish va qo`shimchalar bilan birgalikda. 6. O`zbekiston Respublikasining Davlat mustakqilligi asoslari to`g`risida 1991 yil 31 avgust Qonuni // O`zR OKA, 1991, №9-12, 268-m. 7. Ўзбекистон Республикаси Констуцион суди судьясининг шаъни тўғрисидаги кодекс (Ўзбекистон Республикаси Констуцион суди қарори билан тасдиқланган 05.07.1996 й.) 21 8. Ўзбекистон Республикаси ички ишлар идоралари ходимлари касб одобномаси (Ўз.Рес. Ички Ишлар Вазирлиги 1993 йил 30 декабрь,446- сонли буйруқ). 9. Ўзбекистон Республикаси прокуратура органлари ходимининг Касб одобномаси ( Касб одобномаси Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 2005 йил 7 апрелдаги 45-сонли буйруғи билан тасдиқланган) 10.Jazoni ijro etish muassasalaridan bo`shatilgan shaxslar ustidan ichki ishlar idoralarining ma`muriy nazorati to`g`risida O`zbekiston Respublikasining 1992 yil 9 dekabr Qonuni // O`zR OKA, 1993, №1, 33-m. 11.O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Respublika davlat boshqaruvi organlari tizimini takomillashtirish to`g`risida”gi 2003 yil 9 dekabr Farmoni // O`zR QHT, 2003, № 23, 229-modda. 12.Hojiev E. Davlat xizmati. O`quv qo`llanma. - T.: TDYUI, 2004. - 127 b. 13.Hojiev E. Samiјjonov F. Ma`muriy qonunchilik tizimi. O`quv qo`llanma. - T.: TDYUI, 2005. - 219 b. 14.Hudoyberdieva V.J., Hojiev E. Ma`muriy huquq. O`quv qo`llanma.-T.: TDYUI, 2001. 15.Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадg’у билиг. Т.: Юлдузча, 1990 16.Олим Султонмурод. Навоий – ёшларга. Т.: “Аbu matbuot-konsalt”, 2008 17.3.Муқимов З. Амир Темур тузуклари (тарихий-ҳуқуқий тадқиқот). Самарқанд.: СамДУ, 2008. 18.Кайковус. Қобуснома. Т.:”Ўқитувчи”, 2006 19.Болиев А. Раҳбар маданияти. – Т.: “Маънавият”, 2002. 20.Боймуродов Н. Раҳбар психологияси. Т.: “Янги аср авлоди”, 2007. 21.Темур тузуклари. Т.: 1996. 22.Муҳаммадиев Н. Ички ишлар идоралари ходимларининг касб этикаси ва эстетик маданияти. Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1998. 23. Носирхўжаева Г.А. Этика. Эстетика. –Т.: ТДЮИ. 2007 22 24.Этика. Маъруза матнлари. Қарши муҳандислик иқтисодиёт институти, 2010. 25.Шер А. Ахлоқшунослик. Т.: ЎзМУ, 2010 26.Красникова Е.А. Этика и психология профессиональной деятельности. М., «ФОРУМ», «ИНФРА-М», 2003 27.Генеральные принципы этики адвокатов международной ассоциации юристов. /Российская юстиция, 1996, № 2 28.Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2012 й., 52-сон, 585-модда) 29.Васильева Г.А. Профессиональная этика юриста. Учебно-методический комплекс по дисциплине.Челябинск, 2005. -190 b. 3. Prokuratura organlari xodimi faoliyatining axloqiy asoslari O’zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining 2005 yil 7 apreldagi 45-son buyrug’i bilan tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi prokuraturasi organlari hodimining kasb odobnomasi - axloq-odob normalariga rioya qilgan holda, mamlakatimizda qonun ustuvorligini ta'minlash, qonuniylikni mustahkamlash, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, jamiyat va davlat manfaatlarini, inson va uning sha'nini, qadriyatlarini sidqidildan va vijdonan, faqat qonunga rioya etgan holda huquqiy himoyasini ta'minlashga yo’naltirilgan qoidalardan iboratdir. 23 O’zbekiston Respublikasi prokuraturasi organlari, Bosh prokuratura huzuridagi Soliq, valyutaga oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamenti organlari hodimlari (bundan keyin matnda prokuratura organlari hodimlari deb yuritiladi) O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, qonunlar, “Prokuratura to’g’risida”gi qonun hamda ushbu Kasb odobnomasiga va Bosh prokurorning rahbariy buyruqlari hamda ko’rsatmalariga og’ishmay rioya qilgan holda o’z faoliyatlarini amalga oshiradilar. (O’zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining 22.05.2006 yildagi 58-son buyrug’i bilan o’zgartirishlar kiritilgan) Ushbu kasb odobnomasida prokuratura organlari hodimlarining kasbiy burchlari deb quyidagilar belgilngan: - prokuratura organlari hodimlarining qasamyodiga sodiq bo’lish hamda unga amal qilish, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiya, qonunlar, Respublika Prezidentining Farmonlari, qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va Bosh prokurorning rahbariy buyruqlari talablarini mas'uliyat bilan halol va vijdonan bajarish; - har qanday qonun buzilishiga qarshi qat'iyatlilik bilan murosasiz kurashish, fuqarolarning huquq va erkinliklari, jamiyat va davlat manfaatlarini himoya qilish; - ish faoliyati davomida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, qonunlari va boshqa me'yoriy-huquqiy hujjatlari, shuningdek, prokuratura organlarida o’rnatilgan ichki mehnat tartib-qoidalariga qat'iy amal qilgan holda mansabdor shaxslar va fuqarolarda qonunlarga hurmat hissini shakllantirishda ishtirok etish, ularga rioya etishda shaxsan o’zi namuna bo’lish; - yurish-turishda boshqalarga ijobiy tomondan o’rnak bo’lish, yuksak ma'naviy va axloqiy fazilatlar sohibi bo’lish; - xolis, odil va mustaqil bo’lish, har qanday huquqbuzarliklarga, shu jumladan, korrupsiyalashgan jinoiy ko’rinishlarga nisbatan murosasiz bo’lish; - vakolatlarini Konstitutsiya, qonunlar va boshqa me'yoriy hujjatlar doirasida qat'iy ravishda qo’llash, yuklatilgan vazifani bajarishda rasmiyatchilik va ko’zbo’yamachilik hollariga yo’l qo’ymaslik; 24 - o’z hamkasblariga va fuqarolarga xushmuomalada bo’lish, ularning qadr- qimmatini va hurmatini saqlash; - ishonib topshirilgan hizmat xonalari, davlat mulkini avaylab-asrash va tejab foydalanish; - hizmat va kasb odobi normalariga hamda umume'tirof etilgan axloq qoidalariga rioya qilish, milliy urf-odatlar, qadriyatlar va halq an'analariga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo’lish; - mamlakatimiz sha'nini e'zozlash, ona-Vatan bilan g’ururlanish, olib borilayotgan davlat siyosatiga sodiq bo’lish. Mazkur kasb odobnomasida prokuratura organlari hodimlariga qo’yiladigan talablar belgilangan, unga ko’ra prokuratura organlari hodimi quyidagi talablarga amal qilishi shart: - xizmat vazifalarini halol va vijdonan bajarishi; - o’z faoliyatida inson va fuqarolarning huquq va erkinliklariga rioya qilish hamda himoyasini ta'minlash prokuratura organlarining ustuvor vazifalari ekanligidan kelib chiqishi; O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, qonunlari va boshqa me'yoriy- huquqiy hujjatlari, shuningdek, prokuratura organlarida o’rnatilgan ichki mehnat tartib-qoidalariga qat'iy rioya qilishi; - prokuratura organlarida xizmat bilan bog’liq qonunda belgilangan cheklashlarni o’z zimmasiga olishi va ularga amal qilishi; - hizmat vazifalarini samarali bajarish uchun zarur bo’lgan bilim va malakaga ega bo’lishi hamda kasb mahoratining yuqori darajasiga erishishi; - yuqori turuvchi prokurorning qonunga asoslangan va vakolat doirasida berilgan buyruq va farmoyishlari, qaror va ko’rsatmalarini bajarishi; - mustaqil bo’lishi va qonun talablariga zid bo’lgan tashqi ta'sirlarga berilmasligi; - xizmat vakolatlaridan shahsiy yoki g’arazli maqsadlarda, shuningdek, biror-bir jismoniy yoxud yuridik shaxslarning noqonuniy manfaatlari uchun foydalanmasligi; 25 - bo’ysunuvidagi xodimni noqonuniy qarorlar qabul qilish va g’ayriqonuniy harakatlar sodir etishga majbur etmasligi; - fuqarolar va yuridik shaxslarning murojaatlarini ko’rib chiqishda sezgirlik, e'tiborlilik hamda xolislikni namoyon etishi; - prokuratura organini obro’sizlantirish va uning nufuziga putur yetkazishi mumkin bo’lgan harakatlardan o’zini tiyishi; - shahsiy manfaatdorligi hizmat vazifalarini holisona bajarishiga ta'sir qilishi mumkin bo’lgan holat to’g’risida bevosita raxbariga zudlik bilan ma'lum qilishi; - shaxsiy masalalarini hal qilishda boshqa davlat organlari, xo’jalik yurituvchi sub'yektlar, mansabdor shahslar va fuqarolarga ta'sir o’tkazish uchun mansab mavqeidan foydalanmasligi; - hizmat vazifalarini amalga oshirish bilan bog’liq harakat yoki harakatsizlik evaziga sovg’a, pul va xizmatlar ko’rinishida haq olmasligi. Shuningdek odobnomada prokuratura organlari hodimining kasb odobnomasi qoidalarini buzganlik uchun javobgarligi belgilangan bo’lib, prokuratura organlari hodimi sodir etgan nomunosib, nojo’ya hatti-harakatlari va harakatsizligi uchun shaxsan javobgardir va mazkur qoidalarga amal qilmaslik qonunda belgilangan tartibda javobgarlikni keltirib chiqaradi. Tekshirish uchun savollar: 1.O’zbekiston Respublikasi prokuraturasi organlari hodimining kasb odobnomasi qanday qoidalardan iborat? 2. O’zbekiston Respublikasi prokuraturasi organlari hodimi qaysi normative- huquqiy hujjatlarga og’ishmay rioya qilgan holda o’z faoliyatlarini amalga oshiradilar? 3 O’zbekiston Respublikasi prokuraturasi organlari hodimining kasb odobnomasi odobnomasida prokuratura organlari hodimlarining kasbiy burchlari deb qanday qoidalar belgilangan? 4. Mazkur kasb odobnomasida prokuratura organlari hodimlariga qanday talablar belgilangan? 26 5. Prokuratura organlari hodimining kasb odobnomasi qoidalarini buzganlik uchun qanday javobgarliklar belgilab qoyilgan? Tavsiya etilayotgan adabiyotlar: 1. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Тошкент, ”Ўзбекистон”, 2010. -18 б. 2. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi http://cli.lex.uz/ld/irs/doc/20596. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Прокуратура тўғрисида” ги қонуни 4. 1.Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 2005 йил 7 апрелдаги 45-сон буйруғи. 5. 2.Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 22.05.2006 йилдаги 58-сон буйруғи билан ўзгартиришлар киритилган. 4. Adliya organlari va muassasalari xodimlari faoliyatining axloqiy asoslari O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirining 2008 yil 22 oktyabrdagi 84-sonli buyrug’i bilan O’zbekiston Respublikasi Adliya organlari va muassasalari xodimlarining kasb etikasi qoidalari qabul qilingan bo’lib, unga binoan O’zbekiston Respublikasi adliya organlari va muassasalari xodimlarining kasb etikasi qoidalari (bundan buyon matnda - Kasb etikasi qoidalari deb yuritiladi) axloq-odob normalariga rioya qilgan holda, adliya organlari va muassasalarining oldiga qo’yilgan vazifalarni qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirishga yo’naltirilgan qoidalardan iborat bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi markaziy apparati, Qoraqalpog’iston Respublikasi Adliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar adliya boshqarmalari hamda ularning tarkibiy tuzilmalari, Normativ-huquqiy hujjatlarning amalga oshirilishi ustidan monitoring qilish markazi, Sud qarorlarini ijro etish, sudlar 27 faoliyatini moddiy-texnika jihatidan va moliyaviy ta'minlash departamenti, Yuristlar malakasini oshirish markazi, X.Sulaymonova nomidagi Respublika sud-ekspertiza markazi, Toshkent Davlat yuridik instituti (hozirda universiteti), Toshkent yuridik kolleji mansabdor shaxslari va xodimlariga (bundan buyon matnda - tegishlicha adliya organlari va adliya organlari xodimlari deb yuritiladi) nisbatan tatbiq etiladi. Adliya organlari xodimlari qonun ijodkorligi va huquqni qo’llash sohasida yagona davlat siyosatining amalga oshirilishini hamda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari bilan mustahkamlangan inson huquq va erkinliklarining himoya qilinishini ta'minlashga, huquqiy davlat barpo etish va fuqarolik jamiyatini shakllantirishga xizmat qiladi. Kasb etikasi qoidalariga amal qilish majburiyati xodim adliya organlariga ishga qabul qilingan kundan e'tiboran, u bilan tuziladigan mehnat shartnomasi hamda korxonada o’rnatiladigan ichki mehnat tartibi qoidalariga rioya qilish majburiyatidan kelib chiqadi. Kasb etikasi qoidalari Adliya organlari xodimlarining kasbiy burchlari belgilangan bo’lib, unga binoan Adliya organlari xodimlarining kasbiy burchlariga quyidagilar kiradi: O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi http://cli.lex.uz/ld/irs/doc/20596 va qonunlariga, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari va boshqa hujjatlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, Adliya vazirligi Hay'ati qarorlariga, buyruqlari va ko’rsatmalariga hamda mazkur Kasb etikasi qoidalariga amal qilish; yuksak ma'naviy va axloqiy fazilatlar sohibi bo’lib, yurish-turish, kiyinish va muomalada boshqalarga ijobiy tomondan o’rnak bo’lish; qonun hujjatlari bilan zimmasiga yuklatilgan har qanday vazifalarni amalga oshirishda qonuniylik, halollik, xolislik, odillik, mustaqillik va mas'uliyatni his qilishga tayangan holda murosasiz bo’lish; 28 adliya organlariga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirish jarayonida berilgan vakolatlarni qonun hujjatlari doirasida qatiy ravishda amalga oshirish, sansalorlik va ko’zbo’yamachilik holatlariga yo’l qo’ymaslik; o’z hamkasblari va fuqarolarga xushmuomalada bo’lish, ularning qadr- qimmatini va hurmatini saqlash; ishonib topshirilgan xizmat xonalari, davlat mulkini asrab-avaylab, moddiy- texnika jihozlari va materiallaridan tejab oqilona foydalanish; umume'tirof etilgan axloq qoidalariga rioya qilish, milliy urf-odatlar, qadriyatlar va xalq an'analarini hurmat qilish; O’zbekiston Respublikasi sha'nini e'zozlash, mamlakatimiz erishgan yutuqlarini hurmat qilish, ularni mustahkamlashga o’z hissasini qo’shish hamda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan tamoyillarga va konstitutsiyaviy tuzumga sodiq bo’lish. Ushbu kasb etikasi qoidalarida Adliya organlari xodimlariga qo’yiladigan talablarga ko’ra Adliya organlari xodimlari quyidagilarga amal qilishi shart: o’z faoliyatida inson va fuqarolarning huquq va erkinliklariga hamda xo’jalik yurituvchi sub'yektlarning qonuniy manfaatlariga rioya qilgan holda ularning huquq va qonuniy manfaatlari himoyasini ta'minlash - adliya organlarining eng muhim vazifalaridan ekanligini his qilish; xizmat vazifalarini samarali bajarish uchun zarur bo’lgan bilim va malakaga ega bo’lish hamda kasb-mahoratini doimiy ravishda oshirib borish; xizmat vazifalarini halol, vijdonan va mas'uliyat bilan bajarish hamda qonunda belgilangan cheklashlarni o’z zimmasiga olish va ularga amal qilish; fuqarolar va yuridik shaxslarning murojaatlarini ko’rib chiqishda xolislik, mas'uliyat, sinchkovlik bilan bir qatorda talabchanlik, omilkorlik va jonkuyarlik kabi hislat va fazilatlarni namoyon etish; yuqori turuvchi adliya organlari va mansabdor shaxslarining qonunga asoslangan va vakolat doirasida berilgan buyruq va farmoyishlarini, talab va ko’rsatmalarini so’zsiz bajarish; ish joyi va vaqtidan tashqarida xizmat masalalarini muhokama qilmaslik; 29 xizmat vazifalarini amalga oshirishi jarayonida qonun talablariga zid bo’lgan tashqi ta'sirlarga berilmaslik; xizmat vakolatlaridan shaxsiy yoki g’arazli maqsadlarda, shuningdek, boshqa shaxslarning noqonuniy manfaatlari uchun foydalanmaslik; bo’ysinuvdagi idoralar va xodimlarni noqonuniy qarorlar qabul qilish va g’ayriqonuniy harakatlar (harakatsizlik) sodir etishga majbur etmaslik; qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollardan tashqari o’ziga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirish jarayonida to’plangan ma'lumotlarni boshqa shaxslarga oshkor qilmaslik, ulardan ish faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan maqsadlarda foydalanmaslik; adliya organlarini obro’sizlantirish, ularning maqomi va nufuziga putur yetkazishi mumkin bo’lgan xatti-harakatlardan o’zini tiyish; shaxsiy manfaatdorligi xizmat vazifalarini xolisona bajarishiga to’sqinlik qilishi yohud ta'sir qilishi mumkin bo’lgan holatlar haqida o’z rahbariga zudlik bilan ma'lum qilish; xizmat vazifalarini amalga oshirish jarayonida u yoki bu harakati yohud harakatsizligi uchun pul, moddiy qimmatliklar, qimmatbaho buyumlar va xizmatlar ko’rinishida haq olmaslik; adliya organlarining boshqa xodimlariga hamda ishga yangi qabul qilingan xodimlarga zarur amaliy va uslubiy yordam berish; Mazkur kasb etikasi qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik belgilangan bo’lib, unga binoan Adliya organlari xodimlari sodir etgan nomunosib, nojo’ya xatti- harakatlari (harakatsizligi) uchun shaxsan javobgardirlar va ushbu qoidalarga amal qilmaslik qonunda belgilangan tartibda intizomiy javobgarlikni keltirib chiqaradi. Tekshirish uchun savollar: 1.O’zbekiston Respublikasi adliya organlari va muassasalari xodimlarining kasb etikasi qanday qoidalardan iborat? 30 2.O’zbekiston Respublikasi adliya organlari va muassasalari xodimlari qaysi normativ-huquqiy hujjatlarga og’ishmay rioya qilgan holda o’z faoliyatlarini amalga oshiradilar? 3.Kasb etikasi qoidalarida O’zbekiston Respublikasi adliya organlari va muassasalari xodimlarining kasbiy burchlari deb qanday qoidalar belgilangan? 4.Mazkur kasb etikasi qoidalarida adliya organlari va muassasalari xodimlariga qanday talablar belgilangan? 5.Mazkur kasb etikasi qoidalarini buzganlik uchun qanday javobgarliklar belgilab qoyilgan? Tavsiya etilayotgan adabiyotlar: 6. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Тошкент, ”Ўзбекистон”, 2010. 7. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi http://cli.lex.uz/ld/irs/doc/20596. 8. O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirining 2008 yil 22 oktyabrdagi 84- sonli buyrug’i. 5. Notarius faoliyatining axloqiy asoslari Notariat davlat huquqiy tizimining ustunlarida biri hisoblanadi. U zimmasiga nizoli bo’lmagan fakt-holatlarni tasdiqlash, hujjatlarni tasdiqlah, hujjatlarga ijro kuchini berish va boshqa harakatlarni amalga oshirish vazifalari yuklatilgan davlat organlari va mansabdor shaxslari tizimini o’zida namoyon qiladi va fuqarolarning hamda yuridik shaxslarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qiladi. Fuqarolar 31 va yuridik shaxslarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning usuli bo’lib notariuslar tomonidan notarial harakatlarning davlat tomonidan amalga oshrilishi hisoblanadi. Notariuslar quyidagi turdagi notarial harakatlarni amalga oshiradi: - bitimlarni, vasiyatnomalarni tasdiqlaydi; - er-xotinning umumiy mulkidagi ulushga mulk huquqi to’g’risida guvohnomalar beradi; - mol-mulkni o’zga shaxsga o’tkazishni tasdiqlab qo’yadi va ta’qiqni bekor qiladi; - merosga bo’lgan huquq to’g’risida guvohnoma beradi; - meros mol-mulkning qo’riqlanishiga doir chora-tadbirlar ko’radi; - hujjatlar nusxalarining va hujjatlardan olingan ko’chirmalarning to’g’riligini shahodatlaydi; - hujjatlarning bir tildan boshqa tilga to’g’ri tarjima qilinganligini shahodatlaydi; - hujjatlardagi imzoning haqiqiyligini shahodatlaydi; - ko’chmas mulk ochiq savdoda sotib olinganligi haqida guvohnoma beradi; - fuqoraning tirik ekanligi faktini tasdiqlaydi; -fuqaroning muayyan joyda ekanligi faktini tasdiqlaydi; - fuqaroning fotosuratda aks ettirilgan shaxs ekanligini tasdiqlaydi; - hujjatlar taqdim etilgan vaqtni tasdiqlaydi; - jismoniy va yuridik shaxlarning arizalarini boshqa jismoniy va yuridik shaxslarga topshiradi; - pul summalari va qimmatli qog’ozlarni depositga qabul qilib oladi; - hujjatlarni saqlash uchun qabul qilib oladi; - pul to’lash uchun cheklarni taqdim etadi va cheklar bo’yicha pul to’lanmaganligini tasdiqlaydi; - ijro xatlarini yozadi; - veksellarning protestlarini amalga oshiradi; - dengiz protestlarini amalga oshiradi; 32