8-sinf Kimyo AZOT GURUHCHASI ELEMENTLARI. AZOT Azot guruhchasi elementlari Azot guruhchasi elementlari N P As Sb ! Azot guruhchasi elementlari V A Havoda (%) Yerda (%) Asosiy minerallari N 78,09 0,04 NaNO3 Chili selitrasi P - 0,1 3 Ca₃(PO₄)₂ Fosforit As - 5∙10-4 FeAsS Arsenopirit Sb - 4∙10-5 Sb2O3 Stibnit Bi - 2∙10-4 Bi2S3 Vismut yaltirog’i Tabiatda tarqalishi Oksidlanish darajalari Oksidlovchi Atomning tashqi elektron konfiguratsiyasi 7 14 5 2 Tabiatda azotning ikkita izotopi bor: 14N – 99,635 % va 15N – 0,365% Azot 2s2 2p3 Elektron formulasi: Azot molekulasi Molekulyar formulasi: N2 Tuzilish formulasi: Azot Tabiatda tarqalishi Azot tabiatda erkin holda ham, birikmalar tarzida ham uchraydi. Erkin holda havoning asosiy qismini tashkil etadi. Havoda hajm jihatdan 78 %, og‘irlik jihatdan 75,5 % azot bo‘ladi. Birikmalar holida esa NaNO3 ko‘rinishda Chilida uchraydi. Shuning uchun ham NaNO3 ni Chili selitrasi deyiladi. Azot Havoning tarkibi Tabiatda tarqalishi Azot tuproqda ham turli nitratlar holida uchraydi. Tirik organizmlar tarkibiga kiruvchi, hayot uchun eng muhim bo‘lgan moddalar, ya’ni oqsillar ham azotning tabiiy birikmalaridir. Olinishi Laboratoriya sharoitida toza azot qizdirilgan mis (II)- oksidi ustidan ammiak gazini o‘tkazib olinadi: 3CuO + 2NH3 = 3Cu + 3H2O + N2 NaNO2 + NH4Cl = N2 + 2H2O + NaCl Olinishi Sanoatda azot olish uchun asosiy xomashyo havo hisoblanadi. Havo suyuq holatga o‘tkaziladi. Buning uchun havo qattiq sovitiladi. Suyuq havo sekin asta bug‘latiladi. Bunda birinchi bo‘lib havo tarkibidagi azot uchib chiqadi. Buning sababi azotning qaynash harorati – 196 °C, kislorodniki esa – 183 °C. Suyuq havo tarkibidan azot chiqib bo‘lgandan so‘ng, kislorod qoladi. Demak, bu texnologik jarayonda azot hamda kislorod olinadi. O2 N2 Fizik xossalari  Gaz;  Rangsiz;  Hidsiz;  Ta’msiz;  Suvda yomon eriydi;  Havodan ozgina yengil;  -196oC da suyuqlanadi;  -210 oC da qattiq holatga o‘tadi. Azot molekulasi deyarli inert gaz. Bunga sabab azot molekulasi tarkibidagi uchbog‘dir. Bu bog‘ni uzish uchun juda katta energiya talab qilinadi. Shuning uchun ham azot molekulasi kislorod bilan ham to‘g‘ridan to‘g‘ri reaksiyaga kirishmaydi. Kimyoviy xossalari Kimyoviy xossalari Yuqori haroratda, masalan, elektr yoyi hosil bo‘lishidagi haroratda azot kislorod bilan reaksiyaga kirishib azot (II) - oksid hosil qiladi: 2000oC N2 + O2 2NO - Q Momaqaldiroq (chaqmoq) paytida hosil bo‘ladigan elektr razryadlari ta’sirida ham atmosferadagi azot oksidlanib, azot (II) - oksidi hosil qiladi. Kimyoviy xossalari Azot katalizator ishtirokida yuqori bosim va harorat ta’sirida vodorod bilan reaksiyaga kirishadi: N2 + 3H2 = 2NH3 + Q Litiy odatdagi sharoitda azot bilan reaksiyaga kirishadi: 6Li + N2 = 2Li3N Kimyoviy xossalari Boshqa har qanday metallar bilan odatdagi sharoitda reaksiyaga kirishmaydi. Qizdirilganda magniy bilan reaksiyaga kirishadi: 3Mg + N2 = Mg3N2 Metallarning azot bilan hosil qilgan birikmalari nitridlar deb ataladi. Masalan: Li3N — litiy nitrid, Mg3N2 — magniy nitrid.  Azot nomi qadimgi yunoncha « hayotsiz » degan ma’noni bildiradi.  Uning noyob xususiyatlari tufayli suyuq azot maxsus sovutish qurilmalarida sovutgich sifatida ishlatilishi mumkin.  Haroratni o‘lchash uchun ishlatiladigan termometrda nafaqat simob, balki azot ham bor. Bu qiziq! Bu qiziq!  Azot bilan sovuq davolash sportchilarning shikastlanishi uchun faol ishlatiladi.  Ushbu gaz nafaqat yer atmosferasining bir qismi, balki deyarli barcha sayyoralar tizimlarida katta miqdorda azot mavjud.  Ushbu gaz yong‘inlarni oʻchirishda samaralidir. Standart sharoitda u ishlatilmaydi, chunki u ochiq joylarda tezda uchib ketadi. Biroq, shaxtalarda yong‘in sodir bo‘lganda azotdan foydalaniladi. N2 Bu qiziq!  Yong‘in xavfsizligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan azot samolyotlarning g‘ildiraklariga joylashtiriladi.  Deyarli barcha portlovchi moddalar azot bilan tayyorlanadi.  Azot qishloq xo‘jaligi sohasida muhim rol o‘ynaydi. Undan o‘simliklar hosilni oshiradigan oʻgʻitlar ishlab chiqariladi. Reaksiyalarni davom ettiring, oksidlovchi va qaytaruvchini aniqlang. o N2 + O2 → … o N2 + H2 → … o N2 + Mg → … Topshiriq Savol Nima uchun havo tarkibining 78 foizini azot tashkil qilsa ham, o‘zimliklar uchun zarur bo‘lgan azot azotli o‘g‘itlar ko‘rinishida solinadi? Darslikdagi 164-bet Uyga vazifa E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT