BADIIY ASAR TARIXIY-QIYOSIY TAHLILI REJA: 1. Badiiy asarni qiyosiy-tarixiy tahlil metodining shakllanishi. 2. Asarni qiyosiy-tarixiy va tipologik tahlil metodi 3. Qiyosiy-tarixiy tahlil usuli namoyondalari. 4. O'zbek adabiyotshunosligida qiyosiy-tarixiy yo'nalishdagi tadqiqotlar. 5. Qiyosiy adabiyotshunoslik va uning samaradorligi 6. Tipologik tahlil usuli 7. Romantik va realistik asarlar qiyosiy tahlili ADABIYOTLAR: 1. Adabiy turlar va janrlar. Uch jildlik – T.: “Fan”, 1991-1992 2. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. –T., O’qituvchi. 2005 yil. 3. Q. Yo‘ldoshev, M. Yo‘ldosheva. Badiiy tahlil asoslari. O‘quv qo‘llanma. T. Kamalak. 2016. 4. Saidov A. Qiyosiy adabiyotshunoslikka kirish. T. G‘.G‘ulom nomidagi nashriyot matbaa-ijodiy uyi. 2020. 769 b. 5. Mustaqillik davri adabiyoti, – T.: “G`.G`ulom nomidagi matbaa ijodiy uyi”,2006. 6. Karimov B. Ruhiyat alifbosi. – T.: G‘.G‘ulom nimidagi nashryot matbaa- ijodiy uyi , 2018. 7. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. –Т.: «Янги аср авлоди», 2006. 8. Arastu. Poetika. Axloq kabri. – T.: “Yangiasiravlodi”, 2004. 9. Komilov N. Tafakkur karvonlari. T., Sharq. 2011. 10.Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – T.: “O`zbekioston”, 2000. 11.Quronov D. Cho‘lpon nasri poetikasi. – T., 2004. Qiyosiy-tarixiy metodning shakllanishi haqida so'z borganda mifologik maktab asoschilaridan germaniyalik aka-uka Grimmlar - Vilgelm (1786 - 1859) va Yakoblar (1785 - 1863) tilga olinadi. Ular tomonidan yozilgan «Nemis mifologiyasi» kitobida mifologik maktabning nazariy qarashlari va qiyosiy metod xususida qiziqarli fikrlar bildirilgan. Aka-uka Grimmlar hind-yevropa xalqlari og'zaki ijod namunalarini qiyosiy tahlil ular o'rtasidagi o'xshashlik yagona ildizidan kelib chiqqan degan fikrni ilgari suradilar. Bunday holatni ular qadimgi qabilalarining uzoq o'tmishdagi yagona mifologik tasavvurlar bilan izohlaydilar (keyinchalik esa miflar oriy qabilalarining dunyo bo'ylab tarqalishi natijasida turli- tuman o'zgarishlarga uchrab, o'zlarining dastlabki ilohiy ma'nolarini yo'qotib, ertak, epic afsonaga aylanadilar). Shu qarash asosida aka-uka Grimmlar hind-yevropa xalqlari miflarini qiyosiy-tarixiy aspektda o'rganib, qadimgi bobo mifni tiklashni asosiy maqsad deb biladilar. Madaniy hodisalarning, hududlarning uzoq va yaqinligiga qaramay takrorlanishi mifologik maktab vakillarini ularning kelib chiqishi (genezisi) yagonadir degan yanglish xulosalarga olib keldi. Keyinchalik ular ilgari surgan fikrlar rad etilgan bo'lsa ham to'plangan yirik faktik material, uning tasnifi va eng asosiysi, undan keyin kelib chiqadigan nazariy umumlashmalar keying davr adabiyotshunosligining rivojiga samarali ta'sir etdi.Yana bir nemis olimi Teodor Benfeyning nazariy qarashlari qadimgi hind eposi «Panchatantra»ning nemis tilidagi tarjimasiga (1859) yozgan so'z boshisida aks etgan. Benfeyning fikriga ko'ra, ayrim badiiy asarlarning bir-biriga yaqinligi, sujet yo'nalishidagi o'xshashliklarning sababi faqatgina mif yoki mifologik manba bo'lmay, «sayyor syujetlar»dir. Boshqacha aytganda badiiy asarlar bir xalqdan boshqasiga o'tishi mumkin. Bu fikr aka-uka Grimmlar tomonidan ilgari surilgan qarashlarga nisbatan oldinga tashlangan bir qadam edi. Ayni paytda, Benfey fikrlarida cheklanganlik ko'zga tashlanadi. Buning sababi Benfey ham mifologik maktab vakillari singari barcha sujetlarining vatani Hindiston deb hisoblagan. Bunday qarash bir madaniyatning ikkinchisiga tobe deb hukm chiqarilishiga olib keladi. Lekin Benfey mifologiyasi tarixiylik nuqtai nazaridan cheklanganligiga qaramay, adabiyotshunoslikda muhim bir yo'nalishga-«sujetlar migrasiyasi»ga asos bo'ldi. Biz bu yerda adabiy o'zlashtirish yoxud adabiy ta'sir hodisasining dastlabki kurtaklarini ko'ramiz va bu narsa keyinchalik yaratilgan tadqiqotlarga samarali ta'sir ko'rsatdi. Shunday qilib, dastlab Germaniyada shakllana boshlagan qiyosiy- tarixiy metod tez orada butun Yevropaga yoyildi. Ma'lumki, XIX asrning ikkinchi yarmi Rossiyada adabiyot va adabiyotshunoslik fanining jadal rivoji bilan ajralib turadi. Rus ijtimoiy falsafiy tafakkuri tarixida muhim o'rin tutgan Rossiya mifologik maktabining asoschisi. akad. F.I.Buslayev (1818-1897), qiyosiy mifologik maktab vakillaridan A.N.Afanasyev (1826-1871), madaniy-tarixiy maktab vakili A.N.Pipin (1833- 1904) adabiyotshunoslik fanining psixologik yo'nalishiga mansub A.A.Potebnya (1835 - 1891) kabi olimlarning ilmiy faoliyati aynan shu davrga to'g'ri keladi. Ularning barchasi rus adabiyotshunosligida akademik maktab asoschilaridir. Ular orasida ilmiy tadqiqotlarning miqyosi va darajasi, jahon adabiyotshunoslik ilmiga ko'rsatgan ta'siri bilan akademik A.N.Veselovskiy (1839 - 1906) alohida mavqyega ega. Uning tadqiqotlari qiyosiy-tarixiy metodning rivojini ko'p yillarga belgilab berdi. A.N.Veselovskiy qiyosiy-tarixiy metod namoyandalari tadqiqotlarining yutuq va kamchiliklarini qunt bilan o'rgandi. Ulardagi rivojlantirish va tayanish mumkin bo'lgan jihatlarga e'tibor berdi, o'z ilmiyt adqiqotlarida unumli foydalandi. Olim adabiy hodisalarni tadqiq etar ekan, ularni yuzaga keltirgan sharoitga diqqat- e'tiborini qaratdi. Masalan, uning: «Menga xalq qanday yashaganini ayting, men sizga uning nima yozganini aytaman», - degan fikri ilmiy aoliyatining dastlabki davridayoq adabiy qarashlarining shakllanganidan darak beradi. Adabiyotshunoslikka oid ayrim tadqiqotlarda A.N.Veselovskiy o'zidan oldingi komparativizm vakillarining davomchisi sifatida baholanadi. Biroq keying yillardagi tadqiqotlarda A.N.Veselovskiy ilmiy faoliyatida aka-uka Grimmlar va T.Benfey nazariyasining tutgan o'rni adabiyotshunosning salaflari ilmiy merosiga munosabati yangi dalillar asosida atrotlicha ko'rsatib o'tilgan. U «Solomon va Ketavraz haqid asl avian afsonalari, Morolf va Merling bilan bog'liq G'arb rivoyatlari» (1872) nomli doktorlik dissertasiyasida tayyor sujetlar bilan bog'liq qiziqarli fikr-mulohazala rbildirilgan. A.N.Veselovskiy o'xshash adabiy hodisalarni qiyosiy-tarixiy aspektdat ahlil qilar ekan shunday yozadi: «Ikki Sharq va G'arb povestlari aro o'xshashlik ular o'rtasidagi tarixiy aloqalardan darak bermaydi: bu hol mifologik maktab vakillari zo'r berib ta'kidlaganlaridek, uzoq o'tmishning mahsuli ham emas, bu bir maromdagi psixik rivojlanishning mevasi bo'lib, u yoki bu yerda bir shakl va mazmunda ifodalangan». Olimni salaflaridan farqli o'laroq, birinchi galda, adabiy g'oyalar tarixi, o'zaro aloqadorligi kabi masalalar qiziqtirgan. A.N.Veselovskiy adabiy hodisalar tahlilida badiiy asarning vujudga kelishida ijtimoiy-iqtisodiy sharoitni birinchi o'ringa qo'yadi. U katta bir faktik material bilan ish ko'rishi sababli tadqiqotida turli xalqlar adabiyoti namunalarini qiyosiy tahlil etib, muhim umumlashmalar chiqargan. Masalan, doktorlik ishida vizantiya, slavyan, rus yodgorliklarini chuqur o'rganish o'rta asrlar g'arb adabiyotini tahlil etganda muhim ma'lumotlar berishiniq ayd etib yozadi: «O'rta asrlar adabiyotini o'rganuvchilar shu vaqtga qadar slavyan yodgorliklariga e'tibor qaratmadilar, biroq mening ishonchim komilki, ularni o'rganish g'arb adabiyotiga doir ayrim qarashlarni o'zgartirib, adabiy hodisalarning yuzaga kelishi va shakllanish bosqichlarini o'zgacha izohlaydi». U rus adabiyoti namunalarini tahlil qilganda g'arb manbalarining muhim o'rin tutishini ham to'g'ri qayd etgan. A.N.Veselovskiyga qadar rus adabiyoti tarixini tadqiq etganlar bu masalalarga deyarli diqqatlarini qaratmaganlar. U qadimgi rus madaniy muhiti o'z qobig'iga o'ralib qolmay, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitga qarab Yevropa bilan uzviy aloqada bo’lganligini isbotlab ko'rsatdi. Demak, dunyoda bir-biridan o'rganmagan va bir- biriga ta'sir ko'rsatmagan adabiyotning o'zi yo'q. Olimni o'zlashgan adabiy hodisaning shakily jihatlari emas, balki uning kirib borgan madaniy muhitidagi o'rni, yangi ma'nolar kasb etishi, unga bo'lgan munosabat kabi muammolar qiziqtirgan. Shu o'rinda A.N.Veselovskiyning adabiyot tarixiga oid qarashlari qiziqarlidir. Uningcha, «Adabiyot tarixi keng ma'noda bu – jamiyat tafakkuri tarixidir...». Olim adabiyotni madaniyatning uzviy ajralmas bo'lagi sifatida tushunadi va talqin etadi. U tadqiqot olib brogan davrda adabiyot tarixining metodologik asoslari ishlab chiqilmagan edi. Uning «Adabiyot tarixining fan sifatidagi metodi va vazifalari» tadqiqoti adabiyot tarixining metodologik muammolariga diqqatni qaratganligi tufayli ham hozirgi kunga qadar o'z ilmiy ahamiyatini saqlab kelmoqda. A.N.Veselovskiy ilmiy faoliyatining cho'qqisi «Tarixiy poetika» asaridir. Katta faktik materiallar asosida o'rta asrlar adabiyotini chuqur o'rgangan olim jahon adabiyoti rivojining qonuniyatlari bilan ham qiziqdi. Ma'lumki, Aristotel davridan beri poetika deganda poeziyaning nazariy jihatlarigina tushunilar edi. A.N.Veselovskiy esa poetikani lmiy asosga qurishni hamda uni adabiyotning ilmiy-nazariy quroliga aylantirishni asosiy maqsad deb bildi. Uning fikricha, adabiyotshunoslikning eng muhim masalalarini hal qilmay turib, uni adabiyot haqidagi fanga aylantirib bo'lmaydi. A.N.Veselovskiy tarixiy poetikasining asosini «Poetik tafakkur va uning shakllari evolyusiyasi»ni o'rganishda ko'rdi. Olimning adabiy turlar, poetic uslub, sujet xususidagi tadqiqotlarining asosida poetic tafakkur evolyusiyasi va bunga omil bo'lgan ijtimoiy-siyosiy tafakkur yotadi. A.N.Veselovskiy poetic janrlar evolyusiyasini o'rganar ekan, diqqatni poeziyaning ibtidoiy shakllariga qaratdi va uning dastlabki ko'rinishlari sinkretik (qorishiq) holatda bo'lganligini isbotlab ko'rsatdi. U ilk poeziya namunalarining real hayot bilan bog'liq jihatlariga e'tibor qildi. Keyinchalik esa, taraqqiyotning va poetic tafakkurning asta-sekin rivojlanishi natijasida poetic janrlarning differensiyasi boshlandi. Bu jarayonda lirikaning ajralib chiqishini olim individual psixikaning uzoq davom etgan rivojlanishi bilan bog'laydi. Bir so'z bilan aytganda, Veselovskiy «Tarixiy poetika asari» orqali jahon adabiyotining umumiy nazariyasini yaratmoqchi va adabiy jarayonning ichki rivojlanish qonuniyatlarini ko'rsatmoqchi bo'ldi. Afsuski, uning fundamental tadqiqoti yakunlanmay qolgan. Biroq u ko'targan muammolar shunchaki sanab o'tishning o'zi ham olimning adabiyotshunoslik fanining rivojiga qo'shgan hissasini ko'rsatadi. Masalan, uning yana bir jihati haqiqiy olim qanday ilmiy kashfiyotlar qilmasin agar uning ilmiy yo'nalishlari keyinchalik ham davom etmasa, u holda bu kashfiyotlar uning o'zi bilan birga tugaydi. A.N.Veselovskiy ilmiy yo'nalishi esa, davom ettirildi va davom etmoqda. Taniqli adabiyotshunos akademik V. F. Shishmarev o'tgan asrning 30- yillari so'ngida A.N.Veselovskiy haqida shunday yozadi: «Biz ko'pincha tayyor fikr va qoidalarga suyanamiz, ba'zan ularni Veselovskiyga olib borishga o'zimizga hisob ham bermaymiz yoki buni unutamiz». Qiyosiy adabiyotshunoslik rivoji, metodologiyasi shakllanishida akd. V. M. Jirmunskiy (1891 - 1971)ning xizmatlari beqiyos. U o'zining dastlabki adqiqotlaridan boshlab qiyosiy-tarixiy metodning o'zak masalalari bilan qiziqdi. Masalan, uning «Bayron va Pushkin» (1924) risolasi adabiy ta'sir yoki adabiy o'zlashtirish muammolariga yangicha yondashuv bilan diqqatni tortadi. Ma'lumki ushbu muammolar bilan shug'ullangan tadqiqotchilar nazaridan yuqoridagi masalalarning o'ziga xos qonuniyatlari, g'oyaviy asoslari chetda edi. Yosh adabiyotshunos esa dastlab jiddiy ishida shunday yozadi: «Pushkin Bayrondan shoir sifatida ilhomlangan. Bunda u Bayrondan nimalarni o'rgandi? O'z ustoz ipoetik asarlaridagi nimalardan «ta'sirlangan» va buni o'z individual ta'bi va qobiliyatiga ko'ra qanday aks ettirgan?» Olim ilmiy faoliyatining dastlabki yillarida adabiy ta’sir muammosining ichki qonuniyatlarini ko’rsata olmagan bo’lsada bir masalaning to’g’ri qo’yilishi va asoslanishi katta bir qadam edi. Ayni paytda adabiy ta'sirni shunchaki bir passiv o'zlashtirish tarzida emas, balki faol qayta ishlash, hattoki o'ziga xos kurash va buning natijasida yangi bir san'at asarining yuzaga kelishi sifatida bu muhim prinsipial qarashdir. Uning fikricha, har qanday adabiy materialning qayta ishlanganligini aniqlash o'rganilayotgan badiiy asarning o'ziga xos jihatlarini tushunishga va muallifning ijodi individualligini to'g'ri belgilashga xizmat qiladi. Risola hali-hanuz o'z ilmiy ahamiyatini yo'qotmaganligi sababli ham oradan ko'p yillar o'tganiga qaramay, «Tanlangan asarlar»idan joy oldi. Kezi kelganda aytib o'tish lozimki, rus adabiyotshunosligi fanidagi vorisiylik an'anasining barqarorligi V. M. Jirmunskiy ilmiy tadqiqotlariga mustahkam poydevor bo'lib xizmat qildi. 1935 yili e'lon qilingan «Qiyosiy adabiyotshunoslik va adabiy ta'sir muammolari» tadqiqoti adabiyotshunoslar tomonidan V.M.Jirmunskiy ilmiy faoliyatida «keskin burilish» deb baholanadi. Bu tadqiqotida u tarixiy-adabiy jarayonning o'xshashligi jamiyatning ijtimoiy-tarixiy rivojlanishi bilan bog'liqligi xususidagi yangi konsepsiyani ilgari surdi. Ma'lumki, qiyosiy-tarixiy metodning V.M.Jirmunskiygacha bo'lgan vakillari adabiy hodisalarning o'xshashligi masalasini faqat bevosita adabiy aloqalardagina ko'radilar. V. M. Jirmunskiy esa shunday yozadi: «Ayni shu nuqtai nazardan biz ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning bir xil rivojlanish bosqichida paydo bo'ladigan o'zaro o'xshash adabiy hodisalarni ular o'rtasidagi o'zaro ta'sirning borlig yok iyo'qligidan qat'iy nazar bemalol qiyoslay olamiz va qiyosiy o'rganishmiz zarur ham». V. M. Jirmunskiy qiyosiy adabiyotshunoslikning maqsad va vazifalarini jahon adabiyotining umumiy rivojlanish qonuniyatlarini o'rganishda ko'rdi. Uning fikricha tipologik aloqalar konkret bil vosita aloqalarni yoki adabiy ta'sirni inkor etmaydi. Milliy adabiyotlarga xalqaro adabiy aloqalarning kirib kelishi adabiy muhitda unga bo'lgan talab va ehtiyojdan darak beradi. Ayni paytda olimning yozishiga ko’ra, har qanday adabiy ta’sir yangi muhitda uning sharoiti va talablariga moslashadi. Shu bilan birga ijtimoiy munosabatlarning o'zgarishi natijasida turli ijtimoiy formasiyalarda turli adabiy ta'sir vujudga keladi. Qiyosiy- tarixiy metod umumjahon adabiy jarayonini tadqiq etganda ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning rivojlanish qonuniyatlariga asoslanadi. Chunki tarixiy jarayon har bir geografik mintaqa doirasida o'ziga xos belgilarga ega bo'lgani holda birqa tor qonuniyatlarga ham egaki, aynan shu qonuniyatlardan kelib chiqib turli xalqlar adabiyotlarini qiyosiy aspektda o'rganish mumkin.V.M.Jirmunskiyning «Gyote rus adabiyotida» (1937) monografiyasi xalqaro adabiy ta'sirning yangi qirralariga diqqatni tortgani bilan muhim ahamiyat kasb etadi. Unda o'zlashgan adabiy materialning ijodiy qayta ishlanishi masalasiga e'tibor qaratiladi. Uning fikricha, adabiy asar tarjima qilinganda o'sha muhitga moslashib, adabiy jarayonga kirishib, o'sha muhitning o'z asaridek bo'lib qoladi. Boshqacha qilib aytganda, milliy adabiyotning to'laqonli mahsuliga aylanadi: «Shu ma'noda rus Gyotesi rus adabiy va ijtimoiy taraqqiyotining muammosidir». Demak, xalqaro adabiy aloqalarni tadqiq etganda tor, ya'ni tarjima jarayoni bilan bog'liq masalalarga diqqatni qaratibgina qolmay, balki tarjima etilgan – qayta ijodiy ishlangan badiiy asar yangi adabiy muhitga qanday moslashgani, unga bo'lgan munosabat kabi muammolarni o'rganish qiziqarli natijalar berishi mumkin.V.M.Jirmunskiy har bir adabiy hodisani tahlil qilar ekan, eng avvalo uning paydo bo'lishiga sabab bo'lgan omil – jamiyatning ma'naviy ehtiyojlari kabi masalalarga atroflicha to'xtaladi. Olim qiyosiy adabiyotshunoslikning dolzarb vazifalarini quyidagicha izohlaydi: «Qiyosiy adabiyotshunoslik milliy adabiyotlar taraqqiyotining qonuniyatini Sharq va G'arbni qamrab olgan jahon adabiyoti kontekstida ko'radi. Bunda uyuqorida qayd etib o'tilganidek, tarixiy sharoitning birligi va xalqaro madaniy aloqalarning doimiyligidan kelib chiqadi...» Adabiyotshunos «Alisher Navoiy va Sharq adabiyotida Renessans muammosi» maqolasida shoir ijodini unga zamondosh G'arb mutafakkirlari merosi bilan qiyosiy o'rganib birqa tor muhim tipologik nuqtalarni aniqladi. Masalaning yana bir g'oyat muhim jihati shundaki, shoir ijodi