Badiiy asarlar bilan tanishtirish metodikasi. REJA: 1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida logopedik yordamni tashkil etish 2. Maxsus maktabgacha ta’lim tashkilotlarida logopedik yordamni tashkil etish Tayanch tushunchalar: logopedik yordam, tizim, maktabgacha ta’lim tashkiloti, logopedik shoxobcha. Bizning mamlakatimizda turli xil nutq kamchiligiga ega bo‘lgan shaxslarga ko‘rsatiladigan har tomonlama sistematik yordam rivojlanib bormoqda. Rossiyada qadimdan alohida mehr-muruvvat muassasalari mavjud bo‘lib, ularda maxsus ta’lim jadal namoyon bo‘lgan nuqsonlarni (karliq ko‘rlik aqli zaiflik) ajratish va farqlash zaminida amalga oshirilar edi. Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan kishilarga logopedik yordam tashkil qilinmagan edi. Pedagogika va tibbiyot jamoatchiligining atoqli namoyondalari nutq patologiyasining ruhiyatning va shaxsning shakllanishiga salbiy ta’sir etishini bir necha bor ko‘rsatib o‘tganlar. 1911 yili Moskva o‘qituvchilarining s’ezdi bo‘lib o‘tdi. Unda nutq kamchiliklariga ega bo‘lgan bolalarga maxsus yordamni tashkil qilish zarurligi birinchi marta ta’kidlab o‘tildi. Bunday yordam surdopedagog F.A.Pay rahbarligi ostida ikkita yordamchi maktabda tashkil qilingan edi. 1915 yilda esa logopediya Ko‘rslari tashkil etildi. 1918 yil V.Bonch Bruevich tashabbusi bilan Moskvadagi barcha maktabgacha tarbiya muassasalarining tarbiyachilari va vrachlari uchun majburiy logopedik Ko‘rslar tashkil qilindi. Bir yildan so‘ng Xalq Komissarlari sovetining farmoni chiqib, unda Maorif va sog‘liqni saqlash xalq komissarlarining anomal bolalarni tarbiyalash va sog‘liqni saqlash bo‘yicha vazifalari aniq belgilab berildi. Bolalar nuqsonligi bilan Ko‘rashish bo‘yicha I Butun Rossiya s’ezdi (1920) anomal rivojlanishning xilma-xil turlariga ega bo‘lgan bolalar uchun tashkil qilinadigan maxsus ta’lim va tarbiya tizimi tamoyillari tamoyillarining belgilab berdi. 1922 yil N.QQoupskaya Butun Rossiya guberniya xalq maorifi bo‘limi mudirlarining s’ezdida so‘zlagan nutqida bu toifadagi bolalar uchun muassasalar tashkil qilishning muhimligi to‘g‘risida alohida to‘xtalib o‘tdi. 1924 yilda balog‘atga yetmagan bolalarni ijtimoiy ho‘qo‘qiy jihatdan himoya qilish yuzasidan II s’ezd bo‘lib o‘tdi. S’ezdda L.S.Vigotskiy so‘zga chiqib, nuqsonning to‘zilishini tahlil qilish, uni to‘zatish va o‘rnini to‘ldirishga yangicha yondashish yo‘lini taklif qildi, maxsus ta’limnish maqsad va vazifalarini ommaviy maktablaridagi tarbiya tamoyilaridan kelib chiqqan holda belgilab berdi. 1929 yil defektologiya muommalarini ishlab chikish bo‘yicha tashkil qilingan ilmiy markaz — Eksperimenta, defektologiya institutini, «Hurmat belgisi» ordenli Sobiq SSSR Pedagogika faning Defektologiya ilmiy tekshirish institutining tashkil qilinishi juda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu esa anomal bolalarni kompleks o‘rganishga, maxsus maktablarning differensiallashgan tarmorini va ularda bolalarni ta’lim-tarbiyasi tizimining ilmiy asoslarini ishlab chiqishga imkoniyat yaratdi. 30 yillarnint boshlarida institut anomal bolalarga majburiy sur’atda umumiy ta’lim berish haqidagi qonunni qabul qilishda qatnashdi. Turli xil anomaliyalarni kliniko-psihologik tashxis diagaostika qilishga tayanib, bolalarni kompleks o‘rganish mamlakatda maxsus ta’lim-tarbiya va maktab muassasalarining ko‘p tarmoqli tizimini rivojlantirish uchun asosiy ilmiy zaminni yaratish imkonini berdi. Nutq nuqsonining murakkab strukturasini to‘g‘ri tushunish faqat to‘g‘ri tashxis qo‘yishni, maxsus muassasa to‘rini hamda bola bilan olib boradigan to‘zatish tarbiyalash ish metodlarini belgilay bilishnigina emas, balki ikqilamchi nuqsonlarning kelib chiqish ehtimollarini oldindan aytib berish imkonini beradi. Xalq ta’limi va sog‘liqii saqlash organlari tomonidan maxsus ta’lim va to‘zatish ishlariga muhtoj yasli, maktabgacha tarbiya va maktab yoshidaga bolalarni aniqlash hamda hisobga olishga yo‘naltirilgan tashkiliy pedagogik ish o‘tkazildi. Nazariya va amaliyotning o‘zaro yaqin hamkorligi nutq nuqsoniga ega bo‘lgan o‘smir va bolalarga beriladigan ta’lim-tarbiyani ilmiy asoslash, maxsus muassasalar tarmog‘ini rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash imkonini berdi. Nomenklaturaga u yoki bu tipdagi maxsus muassasaning kiritilishidan oldin bolalar keng miqyosda kompleks klinikononrofiziologik va ruhiy pedagogik jihatdan o‘rganiladi eksperimental ta’lim tizimi tashkil qilinadi. Hozirgi vaqtda turli tipdagi muassasalarning to‘zilishi va to‘zatish tarbiyaviy ta’sir etish mazmuni aniq belgilangan. Bolani uning umumiy va nutqiy rivojlanishi saviyasiga mos keladigan muassasaga o‘tkazish zarurati turilganda bu imkoniyatni ta’minlovchi vorislik ko‘zda to‘tiladi. Yil sayin maktabgacha tarbiya yoshidaga anomal bolalarga ko‘rsatilayotgan yordam kengayib bormoqia. Xalq ta’limi davlat komitetining «Jismoniy va aqliy rivojlanishida kamchiligi bor bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalari nomenklaturasi haqida»gi karori qabul qipingandan so‘ng maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari tarmog‘i sezilarli darajada rivoj topdi. Maktab reformasiga muvofiq nutqiy nuqsonga ega bo‘lgan bolalar uchun mo‘ljallangan maktab va maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirish davom ettirilmoqda. Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan katta yoshdagi kishilar, o‘smirlar va bolalarga poliklinikalarda, shifoxonalarda, dispanser, sanatoriylarda kompleks tibbiy logopedik yordam ko‘rsatiladi. Rivojlanishida kamchiligi bor bolalarga davlatimizning ko‘rsatayotgan g‘amho‘rligi faqat maxsus muassasalarning differensiallashgan tarmog‘ini tashkil etishda namoyon bo‘lmay balki rivojlanishida nuqsoni bor bolalarga beriladigan ta’lim darajasini sistematik ravishda oshirib borishda aks etayotir. Ko‘pchilik maxsus maktablar internat shaklida bo‘lib, ularda bolalarni ta’limtarbiya olishi davlat hisobidan ta’minlanadi. Bizning mamlakatimizda aholiga ko‘rsatiladigan differensiyalashgan logopedik yordam keng rivojlangandir. Bu yordam xalq ta’limi va sog‘liqni saqlash sohalari orqali amalga oshirilmoqda. Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bolalarga mo‘ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalari Defektologiya sohasidaga ilmiy tadqiqotlar orqali nuqsonni erta aniqlash va uni oldinroq to‘zatish katta ahamiyatga ega ekanligi isbotlab berilgan. Bir qator hollarda maxsus maktabgacha ta’lim va tarbiya rivojlaniщsagi kamchiliklarni to‘zatadi va bu bilan bolalarning maktabda o‘qshida vujudga keladigan qiyinchiliklarning oldini oladi (G.A.Vlasova, 1972). Yaqqol namoyon bo‘lgan nutq nuqsonlari mavjud bo‘lganda bolalar bilan olib boriladigan to‘zatish tarbiyalash ishlarini erta boshlash nuqsonni sezilarli darajada kompensatsiya qilinishini ta’minlaydi. 1960 yildan boshlab sobiq SSSRda nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bolalarga mo‘ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalari tarmog‘i rivojlana boshladi. Dastlab bu ommaviy bog‘chalar qoshida tashkil qilingan alohida eksperimental guruhlar edi, koninchalik esa nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bolalarga mo‘ljallangan alohida bolalar borchalari va yasli, bog‘chalari tashkil topdi. Dastlabki bosqichda bolalar bog‘chalarida yengil nutq kamchiligiga ega bo‘lgan (nutqiing fonetik tomoni rivojlanmagan) bolalar uchun guruhlar ochildi. Konin birmuncha murakkab nuqsonli bolalar (dudo‘qlanadigan, nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar) guruhari tashkil qilindi. Sobiq SSSR maorif ministrligining 1972 yil 21 noyabrdaga 125 sonli qaroriga asosan maorif sistemasidagi anomal bolalar uchun maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari nomenklaturasi (ro‘yxati) tasdiqlandi. Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bolalarga mo‘ljallangan bog‘chalar, yasli- bog‘chalar va umumiy tipdagi borcha, yasli-bog‘chalar qoщidagi tegishli maktabgacha tarbiya guruhlari yuqorida nomlari ko‘rsatib o‘tilgan muassasa qiraydigan xalq ta’limi bo‘limlari tomonidan komplektlashtiriladi. Normal nutqni o‘zlashtirgan, ta’limni muvaffaqiyatli tamomlagan va 7 yoshga to‘lmagan bolalar umumiy tipdagi bog‘chaga o‘tkaziladilar. Maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari sharoitida turli xil nutq nuqsonlariga ega bo‘lgan bolalarga beriladigan logopedik ta’limning asosiy vazifalari yetakchi nutq nuqsonini to‘zatish bilan birga xat-savodni egallashga tayyorlash ishini ham o‘z ichiga oladi. Nutq nuqsoniga ega bolalarga mo‘ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalarida barcha to‘zatish jarayonlarini aniq tashkil qilish ko‘zda to‘tiladi. To‘zatish ishlari quyidagilar, ya’ni: — bolalarni o‘z vaqtida tekshirish; — mashg‘ulotlar jadvalini oqilona to‘zish; — har bir bola bilan olib boriladigan individual ishni rejalashtirish; — frontal mashg‘ulotlarni rejalashtirish; — mashg‘ulotlarni kerakli jihozlar va ko‘rgazmali qurollar bilan ta’minlash; — logopedning tarbiyachi va ota-onalar bilan o‘zaro hamkorlik qilishi orqali ta’minlanadi. Nutqida kamchiligi bor shaxslarning barcha yosh guruhlarida nutq bilish faoliyati, emotsional irodaviy sohalaridagi nuqsonlarni bartaraf etish imkoniyatlari tibbiy va pedagogik ta’sirlar kompleksining o‘z vaqtida va aynan bir xil qo‘llanishiga bog‘liqdir. To‘zatuvchi ta’lim ishlarining barcha komplekslarini o‘tkazish umumdastur talablarini bajarish bilan birga nutq nuqsonlarining to‘zatish bo‘yicha maxsus mashg‘ulotlarni qo‘shib olib borishni talab qiladi. Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar guruhlari uchun oddiy kun tartibidan farq qiladigan, maxsus kun tartibi ishlab chiqilgan. Jumladan unda logoped tomonidan o‘tkaziladigan umumiy, guruhdardagi va yakka tartibdagi mashg‘ulotlar ko‘zda to‘tilgan. Shu bilan birga kechki vaqtda tarbiyachining logoped topshirigi bo‘yicha guruhlarda va alohida bolalar bilan nutqii to‘zatish yuzasidan maxsus soatlar ajratilgan. Tarbiyachi o‘z ishini dastur talablari va bolalarning nutqiy imkoniyatlarini hisobga olgan holda rejalashtiradi. Tarbiyachi bola nutqining shakllanishidagi individual kamchiliklarni bilishi, nutqining talaffo‘z va leksiko- grammatik tomonidan nuqsonlarni bilishi, ta’lim va ta’limdan tashqiri faoliyat jarayoni davomida har bir bolaning nutqiy imkoniyatlarini hisobga olishi shart. Logoped bilan hamkorlikka nutqning to‘liq rivojlanmaganligi (FNR guruhlarida) nutqii o‘stirish, tevarak-atrof bilan tanishtirish, savol o‘rganishga tayyorlash bo‘yicha mashg‘ulotlar rejalashtiriladi. Logoped bilan tarbiyachining ishidagi izchillik maxsus daftarda qayd qilinadi. Logopedning ota-onalar bilan hamkorliqiagi ishi butun pedagogik jarayonning ajralmas qismi bo‘lib, bolalar bog‘chasi sharoitida quyidagi shakllarda amalga oshiriladi. Ota-onalar majlislari. Birinchi ota-onalar majlisi avgustning oxirida yoki sentyabrning boshida o‘tkaziladi. Ota-onalar muassasa to‘zilishi, ish mazmuni va vazifalari bilan, bolalar borchasidagi kun tartibi va qoidalar bilan tanishtiriladi. Odatda, bu majlisni bog‘cha mudirasi barcha maxsus guruhlar bolalarining ota- onalari bilan birgaliqia o‘tkazadi. Ikkinchi majlisni har bir logoped o‘z guruhida oktyabr oyida o‘tkazadi. Ushbu majlisning maqsadi ota-onalarni bolalarni tekshirish natijasida olingan ma’lumotlar bilan tanishtirishdir. Bunda logoped har bir bolaning nutqiy va umumiy rivojlanishini atroflicha ta’riflaydi. Ota-onalarga bolalarning nutqiy rivojlanishlaridagi asosiy kamchiliklarni tushunarli qilib yoritib berish, ularning normadan orqada qolish darajasini va ushbu nuqsonni bartaraf etishda hamkorlik qilish zarurligini ko‘rsatib berishi keraq Uchinchi ota-onalar majlisi yanvar oyvda o‘tkaziladi. Unda yarim yillik ish natijalari aytilib, koningi to‘zatish ishlari yo‘nalishi yoritib beriladi, Har bir bolaning nutqiy va umumiy rivojlanishi, bolalardagi ijobiy dinamika, shuningdek mashg‘ulot davomvda uchragan qiyinchiliklar ta’riflanadi. Oxirgi ota-onalar majlisi may oyida o‘tkaziladi. Unda yil davomida bajarilgan ishlar yakunlanadi. O‘tilgan materialni mustahkamlash bo‘yicha tavsiyalar beriladi. Logoped ota-onalarni bolani ommaviy maktabda, nutq maktabida ta’lim olishi yoki zarurat bo‘lsa, bog‘chaning maxsus guruhida qayta bo‘lishi haqida komissiyani qarori bilan tanishtiradi. Komissiyaning qarori to‘liq asoslanadi. Shanba yoki chorshanba kunlari (kunning ikkinchi yarmida) har hafta ota- onalar uchun qisqa muddatli majlislar (pyatiminutqa) o‘tkaziladi. Ba’zi bir ota- onalar bolalari bilan taklif qilinadilar. Logoped ota-onalarni tovushlarni mustahkamlashning asosiy usullari bilan tanishtiradi. Uyda qanday mashqlar bajarish kerakligani ko‘rsatib beradi. Ota-onalarning ochiq logopedik mashg‘ulotlarda ishtirok etishi butun o‘quv yili davomida rejalashtiriladi (3 oyda 1 marta). Bunday mashg‘ulotlarda logoped ota-onalarni ta’limning asosiy usullari, materialni tanlash, shuningdek mashg‘ulot davomida bolalarga qo‘yiladigan asosiy talablar bilan tanishtiradi. Ota-onalarga mo‘ljallangan stendlarni logoped va tarbiyachi butun yil davomida chiqirib turadilar. Stendda normadagi bola nutqining rivojlanishi, nutq anomaliyalarining xilma-xil turlari, ommabop adabiyotlar ro‘yxati kabi masalalar yoritilib boriladi. Tovushlarni talaffo‘z qilish, bog‘lanishli nutqning shakllantirishga doir nutqiy material vaqt-vaqti bilan yangilanib turiladi. Ota-onalar burchagida axborot bo‘limi mavjud bo‘lib, unda ota-onalar majlislarining sanalari, logoped bilan suhbatlashish uchun takliflar, mutaxassislarning konsultatsiya berish vaqti ko‘rsatilgan bo‘ladi. Nutq kamchiligiga ega bo‘lgan bolalarga mo‘ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalari anomal bolalarga ta’lim va tarbiya berish umumiy sistemasida perspektiv bo‘rin bo‘lib hisoblanadi, qiysiki u nuqsonning koningi rivojlanishini oldini oladi. Bir qator patologik shakllarda (oligofreniya, ko‘rish nuqsonlari, tayanch harakat apparatidagi nuqsonlar) nutq kamchiligiga ega bo‘lgan bolalarga maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari sharoitida logopedik yordam ko‘rsatiladi. Sobiq SSSR Xalq ta’limi ministrining 1975 yil 14 oktyabrdagi 131sonli qaroriga muvofiq ko‘rishida, tayanch harakat apparatida va aqliy rivojlaniщida kamchiligi bo‘lgan bolalarga mo‘ljallangan bog‘chalarda o‘qituvchi defektolog lavozimi guruhga bitta hisobidan joriy qilinadi. Tayanch harakat apparatida kamchiligi bor bolalarga mo‘ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalari Tayanch harakat sohasida kamchiligi bor bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalarining guruhlari yoshni hisobga olib quyidagicha komplektlashtiriladi: yasli guruhi 2—3 yoshdagi bolalar, kichik guruh 3— 4 yoshdagi bolalar, o‘rta guruh 4—5 yoshdagi bolalar, katta guruh 5—6 yoshdagi bolalar, tayyorlov guruhi — 6—7 yoshli bolalar. Guruhdagi bolalar soni 10—12 ta bo‘lishi keraq Bolalar har yili 1 avgustdan 1 sentyabrga qadar qubul qilinadi. 7 yoshga to‘lgan bolalar tibbiy pedagogak komissiyaning xulosasiga ko‘ra tegashli tipdagi maktablarga o‘tkaziladilar. O‘qituvchi logoped bolalarni aqliy rivojlanishi, to‘g‘ri nutqqa, to‘g‘ri talaffo‘z qilishga o‘rgatishga doir butun o‘quv to‘zatish ishini o‘tkazadi. U vrach psixonevrolog, guruh tarbiyachilari bilan hamkorliqia ish olib boradi, bolalar bilan frontal, kichik guruhlar to‘zib, yakka tartibda mashg‘ulotlar o‘tkazadi, tegishli hujjatlarni yozib boradi. Aqliy zaif bolalarga mo‘ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalari. Bolalar bog‘chasi (bolalar uyi) aqliy zaif bolalarga mo‘ljallangan maktabgacha tarbiya muassasasining asosiy tipi bo‘lib hisoblanadi. Guruhlar yoshni hisobga olib, quyidagicha komplektlashtiriladi: kichik guruh 3—4 yoshdan A—5 yoshgacha, o‘rta guruh 4—5 yoshdan 5—6 yoshgacha, katta guruh 5—6, tayyorlov guruhi 6—7 yosh. Guruhlagi bolalar soni intellektning bo‘zilishi darajasidan qat’i nazar 10—12 boladan iborat bo‘ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidaga aqliy zaif bolalarning ko‘pchiligida yakqol namoyon bo‘lgan nutq kamchiliklari mavjud bo‘lib, ular uchun korreksion ta’limning umumiy sistemasida sistematik logopedik ish ko‘zda to‘tiladi. Logopedik ish mashg‘ulotlar jadvaliga qat’iy rioya qilgan holda har bir yosh guruhida haftasiga 2 marta frontal nutq; o‘stirish mashg‘ulotlarida amalga oshiriladi (ta’limning 1 — 3 yillarida guruh kichik guruhlarga bulinadi; 4 yilda guruh bilan frontal mashg‘ulot o‘tkaziladi). Har bir bola bilan haftasiga 3 marta individual logopedik mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Korreksion ta’lim mazmuniga ona tili tovushlarini nutqga kiritish (postanovka) va mustahkamlash (avtomatizatsiya), nutqiing ravonligi, nafas olish, urg‘u qo‘yish ustida ishlash, so‘z boyligini aniqlashtirish va kengaytirish, grammatik to‘zilishlarni amalda borlangan nutqii shakllantirish kiradi. Nutqni o‘stirish yuzasidan olib boriladigan har kungi ishlar maxsus maktabgacha tarbiya muassasasining butun jamoa tomonidan amalga oshiriladi. Ko‘rish nuqsoniga ega bolalarga mo‘ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalari (Guruhlari) Bu masalalarga ko‘rishida kamchiligi bo‘lgan, ko‘rish qobiliyati keskin pasaygan va intensiv davolanishga muxtoj 2 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar qabul qilinadi (yasli bog‘chaga 2 yoshdan, bog‘chaga 3 yoshdan). Ko‘r bolalar Guruhlari 10, zaif Ko‘ruvchi bolalar Guruhi 12 — 15 kishidan iborat bo‘lishi kerak Bu toifadagi bolalar bilan muntazam logopedik ishlar olib borish zarurligi bolalarda yaqqol namoyon bo‘lgan og‘zaki nutqdagi kamchiliklarning mavjudligidan kelib chiqadi. Bolalar bilan dastlabki tanishuv atroflicha tekshirish o‘tkazish va nutqiy hamda nutqsiz jarayonlarni baholashdan boshlanadi (bog‘lanishli nutqning ahvoli, so‘zning grammatik to‘zilishi, lug‘at boyligi, fonetika, idrokni bahrlash, umumiy va nutq metodikasi ham shu o‘rinda tekshiriladi). Tuzatish ishlari tekshirish natijalarini hisobga olgan holda rejalashtiriladi. Ta’limning differensiyalashgan sistemasi nutqiy rivojlanish darajasi (ular 4 ta) har xil bo‘lgan bolalarni o‘qitishni ko‘zda tutadi. Nutq rivojlanishining 1 darajasi guruhlarida asosiy e’tibor tovushlar talaffo‘zini shakllantirishga qaratiladi. Nutq rivojlanishining 2—3 darajasiga mo‘ljallangan bolalar guruhlarida logopedik ish nutqning fonetik-fonematik va leksik-grammatik tomonidagi kamchiliklarni bartaraf etishga qaratiladi. Bolalar bilan borlangan nutqii shakllantirish, nutq sistemasining barcha komponentlarini rivojlanganligini to‘zatish bo‘yicha logopedik mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Logopedik mashg‘ulotlar shakli bo‘yicha yakka tartibda va kichik guruhlar bilan o‘tkazilishi mumkin. Ko‘r va zaif ko‘ruvchi bolalarning nutqii rivojlanishini tuzatishga doir ishlar ushbu muassasada ishlovchi barcha mutaxassislarning o‘zaro hamkorligi orqali amalga oshiriladi. Og‘ir nutq nuqsonliga ega bo‘lgan bolalarga mo‘ljallangan maktablar. Og‘ir nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bolalarga mo‘ljallangan maktab normal eshitish va saqlangan intellektda vujudga kelgan alaliya, afaziya, rinolaliya, dizartriya, duduqlanish kabi nutq kamchiliklariga ega bo‘lgan bolalarga mo‘ljallangan maxsus maktab muassasasi tipidir. Mazkur toifadagi bolalarda dasturni o‘zlashtrish, nutq shakllanishining muvaffaqiyatli bo‘lishi tuzatuvchi ta’sir ko‘rsatishning o‘ziga kos sistemasi qo‘llanadigan maxsus maktab sharoitidagina mumkin bo‘ladi. Defektologiya ilmiy tekshirish instituti logopediya sektorini bevosita ishtirokida 1954 yilda Leningradda birinchi maktab tashkil qilingan edi. Moskvada, 1956 yil zaif eshituvchilar maktabi qoshida agar formada nutqi rivojlanmagan bolalar uchun alohida sinflar tashkil qilindi. Maktab bazasida 1958 yil Og‘ir nutq kamchiliklariga ega bo‘lgan bolalar uchun o‘ziga xos rejimli maxsus maktab-internat ochildi. 1958 yildan keyin bunday maktablar bashqa shaharlarda vujudga keldi (Moskva (ikkinchi maktab), Leningrad Sverdlovsk). Dastlab bu maktablar ommaviy maktabning 4 sinfi hajmidagi ta’limni ta’minlar edi. 1961 yildan e’tiboran og‘ir nutq nuqsoniga ega bolalar uchun maxsus maktab- internatlar tarmog‘i keng rivojlana boshladi. Hozirgi vaqtda og‘ir nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar uchun alohida maktab-internatlar mavjud. Bu muassasada umumta’lim maktabi vazifalari bilan birga maxsus vazifalar ham xal qilinadi: a) og‘zaki va yozma nutqdagi turli xil kamchiliklarni bartaraf etish; b) ular bilan bog‘liq psixik rivojlanishdagi o‘ziga xos kamchiliklarni o‘qish va o‘qiщdan tashqi tUzatish tarbiyaviy ishlar jarayonida yo‘qotish; v) professional mehnat tayyorgarligini amalga oshirish. Maktab ikki bo‘limdan iborat. Maktabning birinchi bo‘limiga ommaviy, maktabda ta’lim olishga xalaqit beradigan alaliya, afaziya, dizertriya, rinolaliya, dudo‘qlanish kabi nutq nuqsoniga ega bo‘lgan nutqi umumiy rivojlanmagan bolalar qabul qilinadi. Sinflarni komplektlashtirishda birinchi navbatda nutqiy rivojlanish darajasi va birlamchi nuqson harakteri hisobga olinadi. II bo‘limga nutqiing normal rivojlanishida duduqlanishning og‘ir formasidan aziyat chekuvchi bolalar qabul qilinadi. I bo‘limda nutqi umumiy rivojlanmagan bolalar uchun ta’lim olish muddati 12 yil (tayyorlov sinfi va I—XI sinflar), II bo‘limda duduqlanishnint Og‘ir formasi bilan xastalangan bolalar uchun — 9 yil (I—IX sinflar). Sinflar 12 kishidan iborat bo‘ladi. Maxsus maktabni bitiruvchilariga to‘liqsiz o‘rta ma’lumot haqida guvoxnoma beriladi. O‘quvchilarning nutqlari va yozuvdagi kamchiliklarini to‘zatish ishlari muntazam ravishda butun o‘quv tarbiyaviy jarayon davomida olib boriladi. ayniqsa, ona tili darslarida bu vazifa har tomonlama hal qilinadi. Turli xil nutq defektlarnni oldini olish frontal va ivdividual mashg‘ulotlarni birligi tufayli mumkin bo‘ladi. Ivdividual logopedik mashg‘ulotlar o‘qituvchi logoped tomonidan darsdan tashqiri vaqtda o‘tkaziladi. harakatida kamchiligi bor bolalar uchun davolash gimnastikasi bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Maxsus maktabning II bo‘limida bolalar to‘liq bo‘lmagan o‘rta maktab hajmida bilim oladilar. Duduqlanishning Og‘ir formasiga ega bolalarni o‘qitishda ommaviy maktab darsliklari, maxsus logopedik jihozlar, ta’limning texnik vositalaridan foydalaniladi. Maxsus maktabni bitiruvchilar ommaviy maktabda yoki xunar-texnika bilim yurtlarida ta’lim olishni davom ettirishlari mumkin. Nutq kamchiliklarini bartaraf etishda logopeddan tashqiri o‘qituvchi va tarbiyachilar ham qatnashadilar. Maktab o‘qituvchilari, tarbiyachilari, logopedi ta’lim va mehnat faoliyati davomida o‘quvchilarning umumiy va nutqiy rivojlanishlarini tuzatib boradilar. Yordamchi maktabdagi logopedik ishlar Aqliy zaif o‘quvchilarda nutq kamchiliklarini tuzatish maxsus, logopedik ishlarning tashkil qilinishini talab qiladi. Yordamchi maktablarning o‘quv rejasida o‘qituvchi — logoped tomonidan o‘tkaziladigan logopedik mashg‘ulotlar soati ko‘zda to‘tilgan. O‘qituvchi logoped tibbiy pedagogik komissiyaning a’zosi hisoblanadi. Maxsus tekshirish yo‘li bilan u bolaning nutqida kamchiligi bor- yo‘qiigini va uning harakterini aniqiay bilishi keraq O‘quv yilining boshida logoped maktabga qabul qilingan barcha o‘quvchilarni tekshiradi. O‘quvchilar og‘zaki nutqining dastlabki tekshirilishi darslar vaqtvda o‘tkaziladi. Yozuv malakalari diktant orqali tekshiriladi. Dastlabki tekshirish davomida nutqida kamchiligi aniqlangan bolalarning hammasini logoped maxsus jurnalga belgilab qo‘yadi. Shundan so‘ng nutqiing va yozuvning holati individual tekshiriladi va bolaga nutq kartasi to‘ldiriladi. Logopedik yordamga juda muhtoj, nutq nuqsoni Og‘ir bolalar logopedik mashg‘ulotdarda qatnashish uchun tanlanadi. Qolganlar kandidat sifatida qabul qilinib, maktabga dastlab qabul qilingan o‘quvchilarda nutq buzilishlari bartaraf etilgandan so‘ng logoped tomonidan mashg‘ulotlarga chaqiriladi. Nutq nuqsonining harakteri va bolaning o‘zlashtirishda uning ahamiyati mashg‘ulotlarga qabul qilishda asosiy mezon bo‘lib hisoblanadi. Logopedik mashg‘ulotga qatnashadigan bolaning nutq kartasiga u bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarning individual rejasi ilova qilinadi. Reja tekshirishdan olingan barcha ma’lumotlarni umumlashtiruvchi logopedik xulosa asosida tuziladi. Logoped o‘quvchidagi nutq nuqsonining harakteri va etiologiyasini aniqlash, unga nisbatan eng to‘g‘ri va samarali yondashuv yo‘lini topish maqsadida tibbiy tekshirish ma’lumotlari bilan tanishadi. Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar bilan mashg‘ulotlar tashkil qilish va ularni o‘tkazishda kamchiliklarini to‘g‘rilash yuzasidan olib boriladigan ishlar bolalarning yosh xususiyatlarini, nutq defekti xususiyatlarini, ona tilidan maktab dasturini hisobga olgan holda tashkil qilinadi. Logopedik mashg‘ulotlarga dars mashg‘ulotlaridan bo‘sh va sinfdan tashqari vaqtda 5 — 6 dars ajratiladi. Maktab ma’muriyati va sinf o‘qituvchilari bilan kelishgan holda logoped o‘quvchilarni o‘qish darslaridan chaqirib olishi mumkin. I— IV sinf o‘quvchilari bilan individual va guruh tarzidagi mashg‘ulotlar haftasiga 4 marta va V — VI sinflarda haftasiga 3 marta o‘tkaziladi. Har bir o‘quvchi bilan olib boriladigan individual mashg‘ulotga, odatda 15 ming ajratiladi. Guruh mashg‘ulotlarining davomiyligi — 45 ming. Kichik guruhchalar bilan 20 — 25 ming mashg‘ulotlar o‘tkazishga yo‘l qo‘yiladi. Odatda individual mashg‘ulotlar tovushlarni postanovka yoki korreksiya qilishga muhtoj bolalar bilan o‘tkaziladi. Logoped bitta nutqiy nuqson bo‘yicha 4 — 6 kishidan iborat guruhni komplektlashtiradi. 2 — 9 o‘quvchidan iborat kichik guruhlar bir xil o‘quvchilar bilan, o‘ziga xos reja bo‘yicha ishlash talab qilingandagina komplektlashtiriladi. O‘qituvchi va logoped, sinf rahbari, tarbiyachi o‘quvchilarni logopedik mashg‘ulotlarda qatnashishlarini nazorat qilib turishlari kerak Logoped: — mashg‘ulotga qatnashish jurnalini tutib, unda mashg‘ulotda o‘tilgan materialning mazmunini qisqacha aks ettiradi (har kuni); — ishni o‘qituvchilar va tarbiyachilar bilan yakin hamkorliqia tashkil qiladi, ular dare vaqtida, uy vazifasini tayyorlash nizomida, turmushda o‘quvchilarning logopedik mashg‘ulotlar jarayonida egallangan nutqiy malakalarining mustahkamlanishig yordam berishlari keraq — dars vaqtida va darsdan tashqari vaqtda bolalar nutqiga to‘g‘ri talablar quyilishi uchun o‘qituvchi va tarbiyachilarga o‘quvchilarning yutuq va kamchiliklari haqida muntazam axborot berib boradi; — bola bilan olib borilgan logopedik mashg‘ulotlar yakunlangandan so‘ng o‘qituvchi va tarbiyachiga qo‘lga kiritilgan malakalarni sinf sharoitida va darsdan tashqari vaqtda to‘liq avtomatlashtirish usullari hakida tavsiyalar beradi; — nutqiy nuqsoni bor bo‘lgan o‘quvchilarning nutq imkoniyatlarini tekshirish uchun ona tili, nutq o‘stirish, o‘qish va boshka darslarni kuzatadi (logopedik mashg‘ulotlardan bo‘sh vaqtda). O‘z navbatida o‘qituvchi va tarbiyachilar ham mazkur sinf o‘quvchilari bilan olib borilayotgan ishlardan xabardor bo‘lishlari uchun vaqt-vaqti bilan logopedik mashg‘ulotlarda qatnashishlari keraq — dastur talablarini, ona tilini o‘qitish metodi va usullarini yaxshi bilishi, ularni o‘z ishida hisobga olishi, darsda o‘rganilayotgan mavzuga moe didaktik materialdan foydalanishi kerak. — o‘quvchilar bilan olib boriladigan nutq o‘stirish ishlarini tashkil qilishda tarbiyachilarga yordam beradi; — o‘quv yilining oxirida tantanali ertalik o‘tkazadi. Unda logopedik mashg‘ulotlarga qatnashgan bolalar o‘z yutuqlarini namoyish qiladilar. Logopedning tarbiyachilar va o‘qituvchilar bilan olib boradigan ishi turli shaklda bo‘lishi mumkin: individual suhbat, ochiq mashg‘ulotlar, metod birlashmalarda ma’lumot berish va boshqalar. Yilning oxirida logoped o‘quv yili davomida qilingan ishlar haqida matnli va raqamli hisobot topshiradi. O‘rta umumiy ta’lim maktablari qoshidagi logopedik punktlar Logopedik punktlar maktab yoshidagi bolalarda mavjud bo‘lgan nutq kamchiliklarini bartaraf etish uchun mo‘ljallangan maxsus ta’limiy-tarbiya muassasalaridir. Ular tumandagi umumiy ta’lim maktablarining birida tashkil qilinadi. Har bir logopedik punktga muayyan miqdordagi maktablar soni biriktiriladi. Uning asosiy vazifalari: — o‘quvchilarning nutq kamchiliklarini to‘g‘rilash; — O‘qituvchilar va aholi o‘rtasida logopedik bilimlarnn tag‘rib qilish; — birinchi sinfga kelayotgan bolalardagi nutq kamchiliklarini o‘z vaqtida aniqlash, oldini olishdan iboratdir. Tovushlar talaffuzida kamchiligi bo‘lgan, duduqlanuvchi, dizgrafik dizleksik yaqqol namoyon bo‘lmagan nutqi rivojlanmagan bolalar logopedik punktlarning asosiy kontingenti bo‘lib hisoblanadi. — Bolalarni saralashda logoped ularni sinfda (tayyorlov guruhida) tekshiruvdan o‘tkazadi. Logopedik punktga bolalar psixnevrolog, o‘qituvchilar, ota-onalar tashabbusi bilan yuboriladilar. Logopedik mashg‘ulotlar natijalarni nutq kartasiga belgilanib, sinf rahbari va ota-onalar e’tiboriga havola qilinadi. Logopedik ishning samaradorligi tuzatish tadbirlarining to‘g‘riligiga, o‘qituvchi va logopedning o‘zaro yaqin hamkorligi hamda bolalar nutqiga yagona talablar qo‘yishiga bog‘liq. Bolalar nutqini to‘g‘rilashda ota-onalarning faol ishtirok etishi ham katta ahamiyatga ega. Sog‘liqni saqlash sistemasida logopediya yordam. Aholiga logopedik yordam berishni takomillashtirish, nutqida kamchiligi bo‘lgan shaxslarni davolash samaradorligini va sifatini oshirish masalalari O‘zbekistan sog‘liqni saqlash vazirliga tomonidan muvaffaqiyatli hal qilinmoqda. Sobiq SSSR sog‘liqni saqlash vazirliganing 1985 yil 8 apreddagi 485 nomerli «Nutqida kamchiligi bo‘lgan bemorlarga ko‘rsatiladigan logopedik yordamni yanada takomillashtirish tadbirlari haqida» degan qarori asosida ixtisoslashtirilgan yordamni rivojlantirish logopedik kabinetlar tarmog‘ini, bolalar poliklinikalarida, psixonevrologik dispanserlarda davolash tiklash bo‘limlarini kengaytirishga doir ishlar yo‘nalishi belgilangan. Bu joylarda funksional va organik nutq kamchiliklariga ega bo‘lgan turli yoщsagi shaxslarga logopedik yordam ko‘rsatiladi. Sobiq SSSR sog‘liqni saqlash vazirliganing 1985 yil 19 avgustda chiqirilgan 1096 nomerli qirorida logopedlarning xizmat normalari ko‘rsatiddi: — og‘ir nutq kamchiligaga ega bo‘lgan (afaziya, diazartriya, duduqlanish va boshqalar) shaxslar bilan individual ishlashda bir soatda 1—5 kishini qabul etish, guruhli logopedik mashg‘ulotlarda bir soatda 8—10 kishi bilan ishlash ko‘zda tutiladi; — dislalik bolalar bilan yakka tartibda bir soatda 4 kishi bilan ishlash, guruhli logopedik mashg‘ulotlarda bir soatda 10—12 kishi bilan ishlashni ko‘zda tugadi; — katta yoshdagi 100 ming aholiga bir stavka logopedik xizmat, bolalar va o‘smirlar yoshidagi 20 ming aholiga bir stavka logopedik xizmat ko‘rsatiladi. Nutq kamchiliklari bo‘yicha Respublika ilmiy-metodika markazi muvaffaqiyatli ishlab kelyapti. Uning asosiy vazifasi sog‘liqni saqlash muassasalarida tashkil etilgan logopedik kabinetlarda psixonevrologik dispanserlar, kasalxonalarning ixtisoslashtirilgan bo‘limlarida ishni tashkil etish bo‘yicha tashkiliy va metodik yordam berishdir. Ilmiy-metodik markazning xizmatchilari aholi o‘rtasida keng yoyilgan nutq kamchiliklarini, logopedik yordamga ehtiyojni o‘rganadilar; bolalar va kattalarga ko‘rsatiladigan logopedik yordamini tashkil etish, yaxshilash va rivojlantirish bo‘yicha takliflarni, tavsiyanomalarni ishlab chiqadilar; logopedik kabinetlarni, statsionarlarni jihozlashga doir takliflarni o‘rganadilar; instruktiv-metodik materiallarini ishlab chiqadilar, logopedik kabinet va kasalxonalarning logopediya bo‘limlari ish tajribalarini ommalashtiradilar. Bolalar poliklinikasining logopedik kabineti sog‘liqni saqlash tizimida bolalar poliklinikasi qoshida tashkil etilgan logopedik kabineta logopedik yordamning asosiy bo‘limi hisoblanadi. Poliklinikada logopedning ishi «Bolalar poliklinikasining logopediya kabineti haqida Nizom» ga asoslangan xalda tashkil etiladi. Nizomda uning ishi yo‘nalishlari belgilangan: 1. Nutqdagi kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha olib boriladigan pedagogik ishlar doimiy va konsultatsion mashg‘ulotlardan iborat bo‘ladi. 2. Uyushgan va uyushmagan bolalar guruhini dispanserizatsiya qilish. 3. Sog‘liqni saqlash va xalq maorifi sistemasidagi logopedik muassasalarni komplektlashtirishda ishtirok etish bir bolaga logopedik harakteristika tuzish. 4. Logopedik tadbirlarni o‘tkazish: ota-onalar bilan bat, bolalar vrachi va bolalar bog‘chasining tarbiyachilari bilan olib boriladigan ishlar, logopedik byulletenlar chiqarish, didaktik ko‘rsatma materiallarini tayyorlash. Nutq kamchiligiga ega bo‘lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgai yaslilar Nutq kamchiligiga ega bo‘lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan yaslilar sog‘liqni saqlash muassasalarining mustaqil bir bo‘limi bo‘lib hisoblanadi va bolalarni tarbiyalash, tadbirlar o‘tkazish, bolalar nutqidagi kamchiliklarni bartaraf etish, bolalar nutqini o‘stirish kabi maksadlarni o‘z oldiga qo‘yadi. Yaslilar sog‘liqni saqlash mahalliy organlarining qaramog‘ida bo‘lib, bu organlar ular ishiga rahbarlik va bolalarga to‘g‘ri xizmat ko‘rsatish ishini nazorat qiladi. Nutq kamchiligiga ega bo‘lgan bolalarni yasliga saralash maxsus tuzilgan komissiya tomonidan o‘tkaziladi. Bu komissiya tarkibida: pediatr, psixiatr (nevropatolog, psixonevrolog) va logoped bo‘ladi. Bolalar saralash komissiyasiga quyidagi hujjatlar bilan yuboriladi: kasallik tarixidan ko‘chirma, poliklinika psixonevrologi va logopedining xulosasi, yashash joyidan ma’lumotnoma ota-onasining ish joyidan olingan oyligi haqidagi ma’lumotnoma. Ixtisoslashtirilgan yaslilarga qabul qilish quyidagicha amalga oshiriladi: a) nutqiy rivojlanishida to‘xtalish bo‘lgan bolalar yil davomida bo‘shagan joylarga qabul qilinadilar; b) duduqlanuvchi bolalar 6 oyda bir marta qabul qilinadilar. Ixtisoslashtirilgan yaslilarga organik harakterga ega bo‘lgan duduqlanuvchi va nutqiy rivojlanishida to‘xtalish bo‘lgan bolalar qabul qilinadi. Yaqqol ifodalangan aqliy zaif bolalar (oligofreniya, akli zaiflik), tutqanoq va harakatida qo‘pol buzilishlar bo‘lgan bolalar ushbu yasliga qabul qilinmaydilar. Ixtisoslashgan yaslilar kecha-kunduz ishlashga mo‘ljallangan bo‘lib, ularga 3 yoshgacha bo‘lgan bolalar qabul qilinadi. Bolalar yaslida 4 yoshgacha bo‘ladilar. Guruhlar nutq kamchiliklari bo‘yicha (duduqlanish, nutqiy rivojlanipщsa to‘xtalish bo‘lish) komplektlashtiriladi. Yaslidan so‘ng bolalar maxsus nutq bog‘chalariga yoki umumiy bog‘chalarga boradilar. Ixtisoslashtirilgan bolalar uyi. Bolalar uyida ishlaydigan logopedning asosiy vazifasi nutq kamchiliklarini oldini olish (nutqsiz davrdan boshlab — 3 oylikdan — 1 yoshgacha), o‘z vaqtida diagnoz qo‘yish va hamma yosh guruhlarida bolalar nutqini to‘g‘rilashdir. Logoped tibbiy-pedagogak ko‘rikda aktiv ishtirok etadi, hamma bolalarning nutq va nutqsiz faoliyatini tekshiradi, har bir bolaning rivojlanganlik darajasini tasvirlaydi, o‘tkaziladigan tadbirlar rejasini tuzadi hamda har bir guruhlagi bolalar nutqini rivojlantirish va ular nutqidagi kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha ish olib boradi. Logoped har kuni yosh guruhlaridagi hamma bolalar bilan shug‘ullanadi (3 oylikdan boshlab). Bolalar psixonevrologik sanatoriyalari - sanatoriya tipidagi davolash sog‘lomlashtirish muassasalari Bolalar psixonevrologik sanatoriyalari rayon, shahar, respublika qaramog‘ida bo‘lishi mumkin. Boshqaruv ishlari O‘zbekistan sog‘liqni saqlash vazirliga, viloyat va shahar sog‘liqni saqlash bo‘limi tomonidan amalga oshiriladi. . 4—7 yoshgacha bo‘lgan bolalar maktabgacha psixonevrologik sanatoriylarga; 7—13 yoshgacha bo‘lgan bolalar—maktab psixonevrologik sanatoriylariga qabul qilinadilar. Bolalar psixonevrologik sanatoriylariga bolalarni saralash «Mahalliy sanatoriy va kurortlarda bolalarni davolash uchun mumkin va mumkin bo‘lmagan» jarayonlariga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. Psixonevrologik sanatoriylarga bolalarni yuborish uchun mumkin bo‘lgan ko‘rsatmalar: — nevrozlar, serebrosteniya, markaziy nerv sistemasining erta organik jarohatlanishi natijasidagi nevratik holatlar, miya shikastlanishlari, nonroinfeksiya, samotik kasalliklar; psixik kasalliklarning nevrozga o‘xshash formalari;