BADIIY ASARNING RUHIY(PSIXOANALIZ) TAHLILI
REJA:
1. Badiiy asarni ruhiy tahlil etish usulining paydo bo’lishi va taraqqiyoti
2. G’arb adabiyotshunosligida ruhiy tahlil va psixoanaliz masalasi
3. Asarni ruhiy tahlil etish tarixi va uning salmoqdorligi
4. Adabiyotshunoslikda ruhiy tahlil muammosi
5. O’zbek adabiyotshunosligida ruhiy tahlil taraqqiyoti
6. H.Umurovning asarni ruhiy tahlil etish haqidagi tadqiqotlari
7. Asarni ruhiy tahlil etish omillari, tamoyillari va ruhiy tahlil formalari
8. Asarni ruhiy tahliliga oid asosiy epizodlar talqini
9. Asarda tush epizodi, badiiy nutq ruhiyati, xarakter ruhiyati
ADABIYOTLAR:
1. Adabiy turlar va janrlar. Uch jildlik – T.: “Fan”, 1991-1992
2. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. –T., O’qituvchi. 2005 yil.
3. Q. Yo‘ldoshev, M. Yo‘ldosheva. Badiiy tahlil asoslari. O‘quv qo‘llanma. T.
Kamalak. 2016.
4. Mustaqillik davri adabiyoti, – T.: “G`.G`ulom nomidagi matbaa ijodiy uyi”,200
XIX asrning oxirlari XX asr boshlarida shakllannish bosqichiga kirib, butun
yuz yil davomida dunyoni ta’sir doirasida tutib kelayotgan psixoanaliz avstriyalik
vrach-psixolog Zigmund Freyd (1856-1939) nomi bilan bog’liq. Z. Freyd o’zining
ko’p yillik amaliy faoliyati, izlanishlari natijasi o’laroq «Ruhiy bezovtalik tadqiqi»
(1895), «Tushlar talqini» (1900), «Kundalik hayot psixopatologiyasi» (1904),
«Chechanlik va uning ongsizlikka munosabati» (1905), «Seksuallik nazariyasi
xususida uch ocherk» (1905), «Leonardo da Vinchi psixo seksuallik nazariyasiga
chizgi sifatida» (1910), «Totem va tabu» (1913), «G’ayri odatiy lazzatlanish
tamoyili», «Omma psixologiyasi va inson «men»I tahlili» (1921), «Men va U»
(«Iendit»- 1923), «Tamaddun va undan norozilar» (1929), «Musova yakka
xudolik» (1939) kabi qator tadqiqotlar yozgan, psixoanalizning markaziy
konsepsiyalarini ishlab chiqqan, asoslashga uringan va amaliyotda qo’llagan. Shu
bois Z. Freyd tom ma’noda psixoanaliz amaliyoti va nazariyasining asoschisi
hisoblanadi. Psixoanaliz falsafasi va nazariyasiga tatbiq anfreydizm istilohining
qo’llanishi ham shu sabablidir.Freyddan so’ng psixoanaliz taxminan uch
yo’nalishda davom etdi. Birinchi yo’nalish freydizmning o’zak muammolarini,
konseptual jihatlarini rivojlantirish, ba’zi holatlarda boshqacharoq talqin etishga
qaratilgan bo’lib, A. Adler, K.Yung, J.Klayn, J.Lakan, Ye.Fromm kabi mashhur
vakillariga ega. Ular freydizmning nazariyotchilari sanaladilar. Ikkinchi yo’nalish
anchayin keng miqyos kasb etadi va, asosan freydizm nazariyasini turli sohalarga
tatbiq etishga qaratilgan. Bu yo’nalish vakillari sirasiga dunyo miqyosidagi
faylasuf va falsafashunoslar, siyosatchi va siyosashunoslar, san’atkor va
san’ashunoslar, pedagoglar, antropologlar, etnograflar kiradi. Uchinchi yo’nalish
esa tor professional faoliyat bilan cheklanadi. Ruhiy bemorlarni psixoanaliz usulida
muolaja qilish bilan shug’ullanadi. Ular vrach-psixoanalitik nomlanib, hozirda
dunyoning barcha hududlarida faoliyat yurgizadilar. Freydizm insonga tom
ma’nodagi biologic mavjudot sifatida yondashadi. Ayniqsa odamga nisbatan
o’zigacha an’ana bo’lgan atamalarni emas, individuum (individuum) atamasini
qo’llaydi. Freydizmning o’zak falsafasiga ko’ra, «insoniyat faoliyatini ijtimoiy
taraqqiyot qonunlari emas, g’ayri shuuriy psixik kuchlar boshqaradi. Aql esa real
voqyelikni aks ettirmaydi, balki g’ayri shuuriy mayllarni niqoblovchi vosita
vazifasini o’taydi. Aniqroq aytganda, inson (individ) va ijtimoiy muhit doimiy, sirli
kurash holatida bo’ladi».1Bunday konsepsiyaning shakllanishi psixoanalizning
ibtidosi tarixi, metodologik prinsiplari bilan izohlanadi. Insonf aoliyatining
Freydgacha bo’lgan psixologik talqinlarida tadqiqot obyekti vazifasini asosan, ong
va u bilan bog’liq jarayonlar bajararedi. Freyd esa mana shu ongli jarayonlar ortida
yashirin faoliyat mavjudligini kashf etdi va uni ong osti psixologiyasi, deb
nomladi. Avstriyalik munaqqid-adib Stefan Sveyg (1881-1942) yozadi: «Freyd o’z
davri an’analari bilan zarracha hisoblashmasdan, zamondoshlari oldiga yashirin va
1
anglanmagan o’zlikni anglash muammosini qat’iy qilib qo’ydi»2. S. Sveygning
ushbu ikrlari hissiy unsurlardan xoli bo’lmasa-da, psixoanaliz mohiyatini o’zida
ifodalaydi. Darhaqiqat, psixoanaliz ong osti psixologiyasini klinik tadqiq etish
natijasi o’laroq tug’ildi. Freyd o’zining klinik-muolajaviy faoliyati davomida inson
ong osti psixologiyasini tadqiq etar ekan, psixoanalizga doir qonun-qoidalarni
bosqichma-bosqich tizimga sola bordi. Shu tariqa o’zqarashlarini asosladi, ilmiy
doiralarga, jamoatchilikka tatbiq etdi.
Psixoanalitik talqinda, psixoanalizga doir lug’atlarda ong osti
psixologiyasiga ikki ma’noda izoh beriladi. Birinchisi keng ma’noda bo’lib, psixik
holatning vaqtinchalik anglanmagan yo anglash qiyin bo’lgan yoki umuman anglab
bo’lmaydigan ko’rinishidir. Mazkur holatning o’zi ham ikki xil tushunchani
keltirib chiqaradi: anglash mumkin bo’lgan va mustaqil holatda mavjud bo’lgan
ongsizlik. Ikkinchisi muqarrar o’zgarmas, tor ma’nodagi ong osti psixologiyasi
hisoblanadi. Bu anglash mutlaqo qiyin, jilovlash mumkin bo’lmagan ongsizlik
shakli bo’lib, Freyd uni inson psixologik faoliyatining «eng tuban» yoki «eng oliy»
tarzda namoyon bo’lishi, deb tushuntirgan3. Psixoanaliz insonning ongli va ong osti
jarayonlaridan kelib chiquvchi faoliyati tabiatini maxsus istilohlar yordamida
tushuntiradi. Bunga ko’ra, inson intilish va istaklarini harakatga keltiruvchi kuchli
bido (libido), deb nomlanadi. Freydning qayd etishicha, «libido-psixik faoliyatning
dvigateli» hisoblanib, uning asosida insonning anglanmagan seksual mayllari
yotadi4. Bu tushuncha Freydning izdoshlari tomonidan rivojlantirilgan. Agar Freyd
libido istilohi ostida faqat insonga xos biologic intilishlarni tushungan bo’lsa, A.
Adler, K.Yung, Ye. Frommlar insonga xos barcha istaklarini (xususan,
hokimiyatga, boylikka, maishiy turmushga) libido asosida talqin etishgan. Mazkur
tushunchaning har ikki talqini Sharq insonshunoslik ilmida azaldan bo rbo’lgan
shahvat tushunchasiga to’g’ri keladi. Chunki sharqda shahvat tushunchas itor
ma’noda insonning jinsiy mayllarini, keng ma’noda umuman nafsoniy istaklarini
ifodalaydi. Psixoanaliz o’zagida libido turgan inson faoliyatini Id, Yego, Super ego
deb nomlangan uch tushunchaning sistematik munosabati natijasi, deb hisoblaydi.
Id ijtimoiy qoidalarni tan olmaydigan, insoniyat yoki inson hayotining ilk davrlari
bilan bog’liq bo’lgan primitive xirsiy intilishlarini o’zida mujassamlovchi
2
3
4
tushuncha. Aniqroq aytganda Id tafakkurdan mutloq xoli o’z-o’zicha tiyilish
xususiyatiga ega bo’lmagan nafsdir. Freydga ko’ra, Id (u-it) libidoning asosiy
energiya manbaidir. Shuningdek, birinson (individuum) hayotini umuminsoniyat
(universum) hayotining biologic modeli, deb bilgan Z.Freyd Idning jilov bilmas
intilishlari negizida o’zining «Yedip kompleksi» konsepsiyasini ilgari suradi.
Bunda ShohYedip haqidagi qadimy yunon mifologiyasi syujetini asos qilib oladi.
G‘ayri ixtiyoriy tarzda otasini o’ldirib, o’z onasiga uylangan Edip qismatini butun
insoniyat uchun xarakterli hodisa sifatida talqin etadi. Uning fikricha, o’zining ong
osti istaklaridan g’ofil Yedip, aslida ijtimoiy voqyelikka xos sabab va oqibatlar
natijasida emas, anglanmagan nafsoniy intilishlari (Id) bois shu holatga tushgan.
Uningcha, umuminsoniyat hayoti modeli(universum)ning bir bo’lagini tashkil
etuvchi Yedip holati har bir inson (individuum) bosib o’tishi muqarrar bo’lgan
holatdir. Shu konsepsiyasiga asosan Freyd 3-4 yosh orasidagi go’dakda seksual
intilishlar mavjud; go’dak uchun dastlabki seksual qoniqish obyekti bo’lib uning
onasi xizmat qiladi, degan xulosaga keladi. Ya’ni, 3-4 yoshli go’dak ayni
g’ayrishuuriy istaklari sabab, o’z otasini raqib sifatida yo’lidan olib tashlashni
istaydi. Freyd xuddi shu yoshdagi qiz bolada ayni holatning teskarisi mavjud, deb
hisoblaydi.Uni Yedipning qizi Yelektra nomi bilan bog’laydi va mazkur psixologik
jarayonni «Yelektra kompleksi», deb ataydi. Yedip yoki elektra kompleksiga xos
holat muayyan tashqi ta’sir natijasida insonning keyingi faoliyatida bevosita rol
o’ynaydi. Buning ijobiy yoki salbiy natija berish masalasini psixoanaliz Id – Yego-
Superego munosabati bilan bog’lab tushuntiradi.5 Yego istilohi ostida psixoanaliz
Id va Superego o’rtasida vositachilik qiluvchi, ijtimoiy–axloqiy nuqtai nazardan
ideal darajaga yetgan inson fenomeni bilan, tuban nafsoniy fenomen markazda
turuvchi psixologik faoliyat shaklini tushunadi. Bir so’z bilan aytganda, Yego
muayyan individuumning jamiyat yoki tashqi muhitdagi qiyofasi. Yego va Id
munosabati Freyd tomonidan shunday tushuntiriladi: «Id va Yego aro munosabat
suvoriy va ot o’rtasidagi munosabatga o’xshaydi. Farq shundaki, suvoriy otning
kuchidan foydalanar ekan, o’z xohishini aqli va kuchi orqali amalga oshiradi. Yego
ham Idning kuchidan foydalanadi. Faqat buni o’zining kuchi vositasida emas, balki
har ikki kuchni birlashtirish yo’li bilan amalga oshiradi. Yanada aniqroq
qiyoslaganda, suvoriy otini xafa qilmaslik uchun uning istaklarini bajarganidek,
5.
Yego ham Idning kuchini muayyan maqsadga yo’naltirar ekan, bu aslida Idning
ham istagi bo’ladi».6 Demak, Id va Yego munosabatida Yego o’z-o’zicha mustaqil,
shu bilan birga mutloq ozod bo’lmagan psixologik holatni ifodalydi. Ya’ni Yego
ko’p o’rinlarda Idning tiyiqsiz, o’ta murakkab istaklarini nazorat qiluvchi
maqomida turadi. Ammo, shunga qaramasdan uning faoliyatini Idning qutqularidan
xoli, deb bo’lmaydi.
Psixoanalizda Superego «Oliy-men» yoki «Ideal-men» deb ham yuritiladi.
Superego ko’p jihatdan oliy nozir funksiyasini bijaradi. Id va Yego harakatlarini
nazorat qilar ekan, bu harakat individuumning umumfaoliyatida ba’zan ijobiy,
ba’zan esa salbiy natijalar berishi mumkin. F.Bassin, M.Yaroshevskiylar
tomonidan berilgan mazkur tushuntirish Superego talqin doirasini yanada
kengaytiradi, aniqlashtiradi: «Agar Yego Idning foydasiga biron harakatni amalga
oshirsa yoki biror qarorga kelsa-yu, bu Superego xohishiga zid bo’lsa, unda Yego
vijdon azobi, gunohkorlik iztirobi shakllarida jazo oladi».7Umuman, psixoanalizda
Id insonning genetik, biologik, Yego individual-shaxsiy tajribalari, Super-ego esa
o’zgalar (oila, ijtimoiy muhit)ning ta’siri sifatida vujudga keldi, deb tushuntiriladi.
Shu ma’nodaki, Id sof biologik, Super-ego sof ijtimoiy asosga ega bo’lsa, Yego
ham biologik, ham ijtimoiy omillarga ega bo’lgan tushuncha hisoblanadi. Bu uch
tushunchaning sistematik birligi Freyd tomonidan «Yerkin assosiasiya»
konsepsiyasi hosilasi, deb tushuntiriladi. «Yerkin assosiasiya» o’z xarakteriga
ko’ra, inson hayotining o’tish bosqichidan energiya olsa-da, aslida universal
funksiya bajaradi.Freyd o’z faoliyatining boshlang’ich davrida parijlik nevrolog
Sharko bilan hamkorlikda mijozlarini gipnoz usulida davolar ekan, «Yerkin
assosiasiya» tomonidan keladigan ruhiy iztiroblarni bemorda katarsis holatini
tug’dirish orqali davolashga uringan edi. Katarsis Freydning kasbdoshi doktor
Breyr tomonidan qadim yunon faylasuflarining estetikaga doir atamalaridan
o’zlashtirilgan bo’lib, bu usul bemorni ichki iztiroblarini to’kib solish orqali
poklashni ko’zda tutar edi. Gipnoz esa mijozning tortinish, xijolat chekish
hislaridan ozod qilish uchun qo’llangan. Ammo bu usul, gipnoz holatidagi
mijozning ixtiyorsiz ravishda psixoanalitik talablariga bo’ysundirishini anglangach,
samarasiz deb topiladi. Psixoanalizning sistemaga tushishi, muayyan natija berishi
6.
7
«Yerkin assosiasiya» va Id, Yego, Super-ego aro bevosita munosabatda aks etadi.
Ruhiy bemorlik yoki ruhiy bezovtalikning ildizlari, psixoanalitik talqinga ko’ra,
insonning ongsizlikka asoslanuvchi assosiativ ekskurslari bilan bog’liq. Yekskurs
masofasi qanchalik uzoq, anglanmagan voqyelik qanchalik murakkab va chigal
bo’lsa, uning oqibati ham shunchalik og’ir bo’ladi. Oqibatning salbiylik darajasi
sababning hajmi bilan belgilanadi. Psixoanaliz metodi ong ostidagi assosiativ
dunyo aro yo’lga chiqib, ruhiy iztirob sababini aniqlash va uni ongga yetkazishdan
iborat. Bu nihoyatda og’ir jarayon. Chunki anglanmagan ruhiy iztirob qachonlardir
inson psixologiyasida paydo bo’lgan kuchli istak yoki qo’rquv bo’lib, ularning ilk
kurtaklari Idda boshlanadi. Bunday favqulodda holatni talqin eta boshlagan Yego
uni Super-egoga uzatadi. Super-ego esa ayni holatni tashqi muhit mezonlari bilan
qiyoslaydi. Muqoyasa natijasi ijobiy chiqsa, muammo yechiladi va bu hyech
qanday ruhiy tushkunlikka olib kelmaydi. Agar muqoyasa natijasi salbiy chiqsa,
kurtak holatidagi iztirob ayni holatda Yegoga qaytariladi va uning yo’liga Super-
ego tomonidan to’siq qo’yiladi. Iztirobning yuqoriga bo’lgan harakati to’siqqa
uchrab, taqiqlangani bilan ish tugamaydi. Arosatda qolgan Yego uni yana Idga
qaytaradi va kurtak holatidagi iztirob Id maydonida yuksala boshlaydi. Shu
darajada yuksaladiki, endilikda uning ko’lami Yegoni ham, Super-egoni ham
qamrab olishi hyech gap bo’lmay qoladi.So’z yuritilgan jarayon, psixoanalizga
ko’ra, uch shaklda maydonga chiqishi mumkin. Bularning birinchisi sirli g’oyib
bo’lishi (vo’tesneniye), deb nomlanadi.8 Anglanmagan iztirobning ongdan quvilishi
bilan bog’liq holatini ifodalaydi. U ong ostiga tushgach, inson faoliyatiga salbiy
ta’sir ko’rsatadi, kuchli ruhiy qiynoqlar, hatto ruhiy xastalikni keltirib chiqaradi.
Ikkinchisi regressiya deb nomlanadi va Id darajasida faoliyat yurgizar ekan,
insonning aqliy faoliyatini inqirozga uchrashiga sabab bo’ladi. Oqibatda inson
yashirin iztirob iskanjasida qolib ketadi. Masalan, o’sha anglanmagan iztirob inson
o’tmishidagi shamoldan qo’rqish holati bilan bog’liq bo’lsa, u yetmishga kirganda
ham shamoldan qo’rqaveradi. Uchinchisi esa sublimasiya bo’lib, psixoanalizda
yuzaga chiqmagan inson istaklarining shaxs va jamiyat uchun favqulodda namoyon
bo’lish shaklidir. Bu jihat, asosan, yuksak darajadagi ijodiy faoliyat ko’rinishida
namoyon bo’ladi.
8
Freyd qarashlariga ko’ra, yuqorida tushuncha berilgan har uchala holat
ostida insonning amalga oshmagan jinsiy mayllari yotadi. Neofeydistlar ayni
masalada Freyd qarashlarini chuqurlashtiradilar. Ya’ni ong osti faoliyati energiya
manbai deb, individuumning barcha biologik, ijtimoiy, iqtisodiy istak va
intilishlarini tushunadilar (xususan, K.Yung. A.Adler, Ye.Fromm).Psixoanaliz ayni
jarayonlarning namoyon bo’lishga doir bir necha murakkab manbaviy nuqtalarni
kashf etgan. Ularning har biriga nisbatan muayyan tahlil usullarini ishlab chiqqan.
Bunga ko’ra, insonning amalga oshmay qolgan intilishlari inson hayoti va
faoliyatning turli bosqichlarida turli shakllarda namoyon bo’ladi. Bularning
birinchisi va psixoanalizda anchayin keng ishlangan shakli tush bo’lib, Z.Freyd
bunday o’ziga xos voqyelik tahlilini inson ong osti dunyosiga eltuvchi «shohona
yo’l» (via regia), deb atagan.9 Tushlarning hyech qanday ma’no va mantiqni tan
olmaydigan sirli tabiatida inson ong osti dunyosida tinimsiz harakatda bo’lgan
jilovbilmas istaklarining simvollari, belgilari mavjud, deb qaragan. U yozadi:
«Tush haqidagi mengacha bo’lgan turlicha talqinlardan qat’i nazar, tushning
murakkab va tushuniksiz dunyosi ostida muayyan ma’no yotadi. Faqat ma’no qulfi
aniq talqin yo’li bilan ochilishi mumkin. Talqin metodi shunga asoslanadiki,
xotirada saqlanib qolgan tush mazmuni yo boshqa mazmun bilan
chambarschaslikda yopiq qulfga nisbatan kalit bo’ladi yoki tushning bir butun
mazmuni yashirin mazmun uchun simvol vazifasini o’taydi»..Freydning
izdoshlaridan biri Yerix Frommning fikricha: «Aksariyat tushlarga xos umumiylik
shundaki, ular uyg’oq ong mantiqini, qonun qoidalarini tan olmaydi. Tushda
zamon qonuniyatlari o’z ma’nosini yo’qotadi. Chunki tushda biz qachonlardir vafot
etgan odamlar bilan muloqotga kirishamiz, o’tmishda bo’lgan voqyealarga guvoh
bo’lamiz yoki vaqt nuqtai nazaridan katta farqqa ega bo’lgan ikki mustaqil
voqyeaning bir zamon ichida sodir bo’lganini kuzatamiz. Shuningdek, makonlarga
xos qonun-qoidalar ham tushda o’z qiymatini yo’qotadi. Biz eng kichik lahza
ichida ulkan makon chegaralarini bosib o’tamiz yoki bir paytning o’zida bir necha
makonda «mavjud» bo’lishimiz mumkin. Tushda ikki odam bir kishida va ayni
paytda bir odam ikki kishida namoyon bo’lishi yoxud bir kishi tamoman boshqa
kishiga aylanib qolishi ... uyg’oqlikda mutlaqo xayolga kelmagan kishilar,
9
voqyealar, bilim va tajribalar tushda kashf etilishi mumkin».1111Psixoanalizga
ko’ra, tushlar ong ostida mavjud bo’lgan, ammo to’g’ridan-to’g’ri namoyon bo’lish
imkoniyati cheklangan inson intilishi va istaklarining ramziy ishoralariga kalit
vazifasini o’taydi. Bunday kalitga ega bo’lish uchun esa, chuqur psixoanalitik
tadqiq talab etiladi. Z.Freyd o’zining psixoseksuallik nazariyasiga asosan tush bilan
bog’liq talay simvollarning lug’atlarni ishlab chiqqan. Masalan, «Silliq devorli
uy»- erkakni «zinali uy»-ayolni; suv bilan bog’liq tushlar – to’lg’oqni; tayoqlar,
shamsiyalar, havo sharlari – shahvoniylikni; tishning sinishi - jinsiy ma’nodagi
tartibsizlik uchun jazoni bildiradi va h.k. Frommning yozishicha: «Freyd nafaqat
tush tabiatini belgilashiga urindi, balki tushning uyg’oqlikda taqiqlangan inson
irrasional istaklarining amalga oshish maydoni ekanligi haqidagi o’zigacha bo’lgan
qarashlarni asoslab berdi»12.Freyd tadqiqotlarida turli-tuman tushlar, ularning
tabiati va talqin darajasidagi farqlar haqida fikr yuritiladi. Individuum faoliyatini
tashkil etuvchi uch sistematik birlik Id-Yego-Super-ego tush olami aro tom
ma’noda faol harakatda bo’ladi. Inson uxlayotganda uning real ongi harakatdan
to’xtasa ham, bu sistema «ishlayveradi». Yendilikda nazoratlar, taqiqlashlar,
ziddiyatlar tush dunyosi ichra davom etadi. Biroq bunday konflikt shakllari o’z
dunyosiga yarasha, ya’ni: «Tushda o’zaro zid ikki tasavvur ayni bir elementda
namoyon bo’ladi. «Yo’q» so’zi baayni tush leksikasida mavjud emas. Bu holat
tushda o’ta g’ayrimantiqiy tarzda ifoda topadi. Bitta voqyea yoki syujet bir
paytning o’zida muayyan intilishning ham iqroriga, ham inkoriga xizmat
qildi».Z.Freyd tushga xos bu holatni «ixtiyoriy konflikt», deb ataydi. Uningcha,
tush voqyeligida «yo bunday yoki unday» qoidasi emas, «bunday va bunday
qoidasiga asoslanuvchi konflekt shakli xosdir».Z.Freyd tush tabiatidagi bunday
o’ziga xosliklardan kelib chiqib, uning ochiq va yashirin mazmun aro munosabatini
uchta kategoriyaga ajratadi. Bularning birinchisi aqlga to’g’ri keladigan, tushunarli
tushlar. Ikkinchisi, aqlga to’g’ri keladigan, tushunarli, ammo g’alatiroq tushlar.
Chunki biz bunday tushlar mazmunining ongli hayotimizga bog’liq nuqtalarini
topa olmaymiz. Uchinchisi, aqlga to’g’ri kelmaydigan, tushunib bo’lmaydigan,
chigal va murakkab tushlar. Psixoanaliz ushbu har uch kategoriyaga oid tushlar
ustida ishlar ekan, yuqorida so’z yuritilgan metodik prinsiplarga asoslanishni
11
tavsiya etadi.Fikrlar tushunarli bo’lishi uchun bir tushning psixoanalitik tomonidan
olib borilgan talqin jarayonini kuzatamiz.
28 yoshli advokatning tushi:
-Tushimda oq otga minib harbiy ko’rik qabul qilyapman. Askarlar izdihomi
meni sharaflamoqda.
Tush syujeti bor-yo’g’i shu. Jo’n yondashganda bu shunchaki bir tush bo’lsa,
psixoanaliz usuli bilan yondoshganda tamomila o’zgacha talqin topadi. Kishining
xayoliga kelmaydigan sirlarini namoyon qiladi.Psixoanalitik bilan kechgan uzoq
muloqotdan ma’lum bo’ladiki, advokat yoshligida o’sha nimjon, qo’rqoq va
uyatchan bola bo’lgan. O’z tengdoshlari uni ayni sababdan kamsitishgan.
Shuningdek, otasining jismonan baquvvatligi, o’ktamligi va o’ziga bee’tiborligi
bolani bundan ham kuchliroq iztirobga solgan. Bola ojizligi bois o’ziga nisbatan
nafrat hissini tuygan. Ayni paytda hammadan kuchliroq, o’ktamroq bo’lishini orzu
qilgan. Orzulari ro’yobini buyuk sarkarda Napoleon siymosida ko’rgan. U bilan
bog’liq ma’lumotlarni o’rgangan, rasmlarni yiqqan. Oradan bir-ikki yil o’tib,
jamiyatda o’rnini topa boshlagach, Napoleon haqidagi orzulari, intilishlari uning
uchun ortiqcha bo’lib qolgan. Bular advokatning psixologik holati bilan bog’liq
assosiativ voqyelik. +achonlardir Super-ego tomonidan noto’g’ri topilgan, Yego
tomonidan Idga yo’llangan bolalikdagi hissiyot. Advokat bu haqda allaqachon
unutib yuborgan. Biroq advokatning ayni damdagi hayotida shunday voqyealar
sodir bo’lgan: Ishda boshlig’i bir xatosi uchun unga tanbeh bergan. Advokatni bu
holat bir oz cho’chitgan. Ammo tez orada ushbu holatining to’g’ri izohini topgan
va boshliq bilan bo’lgan voqyeani esdan chiqargan. Shunga qaramasdan ishda
o’zini horg’in sezgan. Ishdan so’ng kinoga borgan. Kino qahramonining
qashshoqligi, azobu uqubatlari va, nihoyat g’alabaga erishishi voqyealarini
tomosha qilgan, hatto yig’lagan. Shundan so’ng mijoz uyquga yotgan va bizga
ma’lum tushni ko’rgan.Yechim shunday: Advokat bolalgidagi uyatchanlik,
qo’rqoqlik hissi (Id)dan nafratlangan, iztirobga tushgan. Real muhit (oilasi,
atrofdagilar)dan najot bo’lmagach, u (Yego) butun najotni o’z fantaziyasidan
qidirgan. Jamiyatda qisman o’rnini topgach, u (Superego) o’zining xayoliy
dunyosidan qocha boshlagan va u haqdagi tasavvurlarini quyi (Id)ga yo’naltirgan.
Ammo 28 yoshda ham to’la shakllanib ulgurmagan Yego arzimas tashqi ta’sir
(boshliqning tanbehi, kinofilm) oqibatida bolalik hayotini qo’msab qolgan. Bu
holat ongli faoliyatda anglanmagan, balki ong ostida, tushda ishora bergan. Bu
o’rinda psixoanalitikning vazifasi anglanmagan ong osti holatini mijozga anglatish
va uni ismsiz iztirobdan xalos etishdir.Psixoanaliz o’ta muhim sanaydigan
holatlardan yana biri Freydning «Kundalik hayot psixopatologiyasi» asarida tatqiq
etilgan faoliyatlar tizimidir1414. Mazkur tizim o’z nomi bilan inson faoliyatini
barcha hududsiz kengliklari bo’ylab qamrab oladi. Tadqiqotda shunday holatlardan
bir nechtasi xususida fikr yuritilgan. Bular quyidagilar: «O’z ismini unutish»,
«Xorijiy so’zlarni unutish», «Ot va fe’llarni unutish» «Bolalikni xotirlash va
qoliplovchi xotiralar haqida» «Noto’g’ri talaffuz» «Xato sanash va xato yozish»,
«Taassurot va burchlarni unitish» «Ixtiyoriy «xatokorlik» faoliyati» «Simptomatik
hamda tasodifiy faoliyat», «Adashib xato qilish» «Rejalashtirilgan xatokor
faoliyat» «Tasodifiyatga ishonish va xurofiylik».Freyd bunday faoliyat shakllarini
o’rganar ekan: «Ular qachonlardir ongda paydo bo’lib, keyin undan quvilgan,
ammo o’zini namoyon qilish qobiliyatini tamomila yo’qotmagan fenomenlardir»,
degan xulosaga keladi.1515Yuqorida sanab o’tilgan faoliyat shakllari inson hayotiga
bo’lgan ta’sir darajasi, struktural o’ziga xosligi, sodda yoki murakkabligi jihatdan
bir xil emas. Ularning biri o’ta jo’n va ko’p takrorlanadigan, boshqasi esa o’ta
murakkab va nihoyatda kam uchraydigan holat bo’lishi mumkin. Lekin, shunga
qaramasdan, Freyd kelgan xulosa ularning har biri uchun xarakterli hisoblanadi.
Mazkur faoliyat shakllarining yana bir muhim jihati: «ularning sog’lom odamlar
kundalik turmush tarzida uchraydigan arzimas ruhiy holatlar» ekanida
ko’rinadi.1616Freyd yuqorida sanab o’tilgan holatlarning har birini o’nlab misollar
bilan asoslashga uringan. Shulardan birini ma’lumot uchun keltiramiz. Bu misol
bevosita Freydning o’z hayoti bilan bog’liq1717. U yozadi: «Tez-tez xabar olib
turadiganim bir bemorning eshigiga yaqinlashar ekanman, qo’ng’iroq tugmasini
bosish o’rniga beixtiyor cho’ntagimdan o’z kvartiram kalitini chiqarardim.
Uyatdan kalitni cho’ntagimga yashirayotib, o’zimda ro’y bergan bu holatning –
«Ixtiyoriy xatokorlik faoliyati» ekanini anglardim. Bu holat mening ongim ostida
mavjud «bu yerda men o’zimni uydagidek his qilaman», degan fikrdan dalolat
14
15
16
17.
edi».1818Freydning inson kundalik faoliyati ustida o’tkazgan tajribalaridan
chiqargan xulosasi shunday: inson faoliyatida tasodifiy holatlar bo’lishi mumkin
emas; har bir «xato» o’zining muayyan tarixiga ega; inchinun, bunday xatolar
ostida insonning ong osti istak va intilishlari yotadi. Xususan, nimanidir tasodifan
unutish, ixtiyoriy istak tarzida, shu narsani eslashni istamaslikdan kelib
chiqadi.Inson faoliyatining yana bir psixoanaliz asoslashga uringan yashirin jihati
Freydning «/ayriodatiy lazzatlanish tamoyili» asarida o’z aksini topgan. Bunga
ko’ra, insonning o’z vujudini saqlash, uzoq yashashga, hayotdan lazzat olishga
bo’lgan istaklariga zid ravishda, o’z vujudini mahv etaroq, o’limga intilishdan
lazzatlanish istagi ham mavjud. Bu istak hayotga bo’lgan istak bilan parallel
ravishda, teng proporsiyada yashaydi. Freydning fikricha, inson yoki insoniyat
hayoti faqat dinamik-progressiv qonuniyatlarga asoslanmaydi, balki uning uchun
permanent (aylanma harakat) qoidasi xosdir. Sof biologik instinktlar boshqaruvida
bo’lgan hayvonot, go’daklar va nevrotik holatdagi kishining o’sish, yangilanishdan
ko’ra, biror narsa yoki hodisaning takroriga ko’proq ruju qo’yishi bunga misol
bo’ladi. Freyd bunga qushlarning, baliqlarning dastlabki makonlariga qayta-qayta
intilishlarini yoki bolaning bir ertakni takror-takror eshitishini yaxshi ko’rishni
misol qilib keltiradi. O’rta asr italyan adibi Tarkvato Tossoning «Ozod etilgan
Iyerusalim» asaridan quyidagi voqyeaga ayni ruhiy holat ifodasi sifatida qaraydi.
Ya’ni asar qahramoni Tankred jangda tasodifan seviklisi Klorindani o’ldirib
qo’yadi. Uning dafn marosimi o’tar-o’tmas Tankred qo’rqinchli, sehrlangan
o’rmonga yo’l oladi. U yerda baland bir daraxtni qilichi bilan chopib tashlaydi.
Shunda daraxtdan qon tomchilab seviklisi Klorindaning alamnok ovozi eshitiladi.
Joni daraxtga sehrlangan Klorinda Tankredning o’ziga yana azob berayotganidan
noliydi. Freydning talqiniga ko’ra, Tankred o’z sevganini tasodifan o’ldirmagan,
balki bu bilan o’zining ongi ostidagi yashirin istaklarini ikkinchi bor ro’yobga
chiqargan. Daraxtni ham go’yo ayriliq iztiroblari bergan g’azabdan qutulmoq
uchun beixtiyor chopgan bo’lsa-da, aslida sevgilisiga ikkinchi marta ozor berib,
uning azobi evaziga azoblaridan xalos bo’lgan, hatto rohatlangan. Bunday
g’ayrimantiqiy holatlarni Freyd shunday asoslashga urinadi: «Agar biz faktlarga
asoslanadigan bo’lsak, barcha tirik jonzot botiniy sababiyatlar bois o’ladi, ya’ni
organik modda noorganik moddaga aylanadi. Demakki, har qanday tiriklikning asl
18
maqsadi alal-oqibat o’lim tomon yo’nalgan bo’ladi»1919. Uningcha, inson
tabiatidagi aylanma harakat (permanent) tizimi hayotning davomiyligini
ta’minlaydi. Har qanday tirik jonzot hayotining davomiyligini ta’minlashga intilar
ekan, bunga o’z tirikligini mahv etish evaziga erishadi. Uning o’limga tomon
harakati hayotga bo’lgan intilish niqobi bilan o’ralgan bo’ladi. Freyd insonning
hayotga bo’lgan intilishlarini Yeros, o’limga bo’lgan intilishini esa Tanatos2020
instinkti, deb ataydi. Bir qarashda, hayot va o’lim abadiy kurashda, bular
o’rtasidagi murakkab kontrast hayot dialektikasini belgilaydigandek tasavvur
beradi. Ammo Freyd ushbu zohiriy kontrast asosida o’zgacha mazmun-estafeta
prinsipi bor, deb hisoblaydi. Yeros bilan ifodalanuvchi jinsiy mayllar o’zidagi
hayot elementlarini boshqa organizmga uzatar ekan, yangi hayot shaklini
maydonga keltiradi. Shuning barobarida o’zi va yo’ldoshining o’limga tomon
harakatlarini ta’minlaydi. Bu jarayon Yeros va Tanotos o’rtasidagi doimiy va
ixtiyoriy munosabatdir. Barcha harakatlar markazida turuvchi libido mohiyatini
faqat Yeros funksiyasi emas, balki Yeros va Tanatos aro sistematik butunlik
funksiyasi tashkil etadi. Shu ma’noda, libido insonning hayotga bo’lgan
intilishlaridan qanchalik lazzatlansa, o’limga tomon intilishlaridan ham shunchalik
lazzatlanadi.Bunday aylanma harakat jarayoni Yeros va Tanatos funksiyasi aro
tenglik bo’lganidagina normal hisoblanadi. Bu ikki kuch munosabatida tenglik
muvozanati buzilganda esa, individuum hayoti uchun anormal holat yuzaga keladi.
Muvozanatning buzilishi qay darajada bo’lsa, uning oqibati ko’lami ham shunday
bo’ladi. G’ayriodatiy lazzatlanish tamoyilining funksional shakllari oddiydan
murakkabga, sarkashlikdan vahshiylikkacha bo’lgan bepoyon makon va zamon
ko’lamiga ega. Chekish, ichish, qimorvozlik, betartib turmush kechirish kabi qator
umuminsoniy qusurlar mazkur tamoyilining eng oddiy va kundalik shakli
hisoblanadi. Inson aqlan bunday qusurlari vositasida o’z hayotini yemirayotganini
ko’pincha anglamaydi. Ayni faoliyatlarni amalga oshirayotib, hayotdan
zavqlanishini, unga bo’lgan intilishini qo’ymaydi. Bunday tushuncha uni hatto
narsissizm, sadizm, mozaxizm, nekrofillik2121 kabi anormal holatlarda ham tark
etmaydi. U o’z holatini hayotiy funksiya, deb anglaydi. Yerix Fromm ayni holatga
doir shunday misol keltiradi. «Tabiatida sadistik istak mavjud bo’lgan ota
19
20
21
bolalarini tez-tez jazolab turishga, ular bilan qo’pol muomala qilishga, moyil
bo’ladi. Lekin u bolalarini urar, jonini og’ritar ekan, bu ishini bola tarbiyasidagi
eng samarali usul, deb ishonadi. Uning maqsadi bolalarida ezgulik, yaxshilik
fazilatlarini kuchaytirish bo’ladi. Aslida esa, ota bu bilan bolalarini tarbiyalashni
emas, o’zining sadistik istaklarini qondirayotganini anglamaydi»2222.G’ayriodatiy
lazzatlanishning eng tuban shakli – bu nekrofillik hisoblanadi. «Nekrofil odamlar
tiriklikni emas, jonsiz narsalarni: yiring va fotonatga botgan murdani ko’rganda
lazzatlanishadi. Nekrofillar, ayniqsa, kasallik, dafn marosimlari, o’lim haqida so’z
yuritishni sevishadi. Shundagina ularning doimiy tund yuzlariga hayot sharpasi
ko’rinadi».2323Freyd va freydchilar insonga xos ayni holatlarni tush ko’rish,
«xatokor» faoliyat kabi chuqur o’rganganlar. Juda ko’plab jihatlarini kashf
etganlar. Uning nafaqat individuum hayotidagi balki ijtimoiy voqyelikdagi sabab
va oqibatlarini asoslab berishga uringanlar.Umuman, psixoanalizning shakllanish
prinsiplari, mohiyati, metodologik o’ziga xosliklari haqida juda ko’p gapirish
mumkin. Psixoanaliz kashf etgan eng kichik elementlardan tortib, eng katta
sistematik birliklargacha inson borlig’i (individuum) va uning faoliyatidan kelib
chiqadi. Ularning barchasi o’ta murakkab hodisalar hisoblanadi va ayni paytda har
tomonlama keng talqinni talab etadi. Shu ma’noda, yuqorida so’z yuritilgan
masalalar psixoanalizni to’liq tadqiq etishga emas, balki u haqda muayyan tasavvur
uyg’otishga qaratilganini ta’kidlash joiz. Chunki bizning asl maqsadimiz
psixoanaliz va adabiyot aro munosabat masalasini yoritishdan iboratki, buning
uchun so’z yuritilgan masalalar kifoya, deb o’ylaymiz.
Psixoanaliz va adabiyot o’rtasida qanday aloqadorlik bor?
Savolning eng oddiy va haqqoniy javobi har ikkisining obyekti, talqin
usuldagi mushtaraklikda ko’rinadi. Adabiyotning ham psixoanaliz kabi (yoki
aksincha) yagona talqin obyekti – bu inson. Adabiyot ham psixoanaliz kabi inson
borlig’iga universal yondashish xususiyatiga ega. Shu nuqtai nazardan, yuqorida
bayon etilgan fikrlar faqat psixoanalizga emas, balki adabiyotga ham tegishlidir.
Ishning asosiy qismini ayni masalaga qaratilishiga ham sabab shu. Endi adabiyot
va psixoanaliz aro munosabatning xususiy jihatlari, aniqrog’i psixoanalizning tahlil
usuli sifatida adabiyoshunoslikdan tutgan o’rni haqida fikr yuritamiz.Adabiyot
22
23
psixoanalizga nisbatan ham obyekt, ham subyekt vazifasini bajaradi. Adabiyotni
psixoanaliz
obyekti
sifatida
qaraganimizda,
psixoanaliz
nazariy
adabiyoshunoslikning bir tadqiq usuli o’laroq uning tarkibiy qismiga aylanadi.
Aksincha bo’lganda, psixoanaliz adabiyoshunoslikning obyekti o’laroq namoyon
bo’ladi.Psixoanaliz hyech qachon obrazli tafakkursiz ish ko’ra olmaydi. +olaversa,
freydizm nazariyasining asos konsepsiyasini tashkil etuvchi «Yedip komleksi» ham
bevosita obrazli tafakkur namunasiga tayanadi. Hatto, aytish mumkinki, obrazli
tafakkur Freydga psixoanaliz usulini ishlab chiqish uchun xamirturush vazifasini
o’tagan.Shuningdek, Freyd, Yung, Froim, Adler va Lakan kabi mashhur
psixoanalitiklar ijodida bevosita adabiy asarlar tahlili o’laroq yuzaga kelgan
tadqiqotlar talaygina.Freyd o’z nazariyasining o’ta nozik nuqtalarini talqin etishga,
asoslashga urinar ekan, albatta biror adabiy asarga murojaat qiladi. Uning tadqiq
usulidagi bu jihat bir paytning o’zida ikkita funksiya bajaradi. Avvalo, Freyd isbot
etmoqchi bo’lgan fikrga dalil vazifasini bajarsa, ikkinchi tomondan shu asarning
insonshunoslik nuqtai nazaridan tutgan darajasini namoyon etadi. Masalan,
Freydning «Kundalik hayot psixopatalogiyasi» nomli tadqiqotida Shillerning
«Vallenshteyn» asarining 1 parda 5 -ko’rinishdan bir misol keltiriladi. Bunda asar
qahramoni Oktavio o’z suhbatdoshi Kvestenbergga «Ketdik. Gersogning oldiga!»
deyish o’rniga «Uning oldiga!» (K ney!), degan so’zni ishlatib qo’yadi. Freyd
talqinicha, bunday hardamxayollik (obmolovki) tasodifiy emas, balki Oktavio ongi
ostidagi yashirin istakning hardamxiyollik tarzida namoyon bo’lishidir. Bu birinchi
tomoni. Ikkinchidan, qahramon holatining bunday chuqur psixologizmda ochilishi
asar muallifi Shillerning yuksak mahoratidan dalolat beradi. Shuningdek, ayni
tarzdagi nomantiqiy, tushunarsiz ifodalar mohiyatini anglamay turib, yozuvchining
ifoda uslubiga to’g’ri baho berib bo’lmasligini Freyd alohida
ta’kidlaydi.2424«Dostoyevskiy va padarkushlik» Freydning badiiy asar va muallif
biografiyasi asosisda olib borgan tadqiqotlaridan hisoblanadi.2525 Psixoanalizning
sof nazariy-metodologik, tibbiy-psixologik jihatlarini asoslashga qaratilgan
(«Seksuallik xususida uch ocherk», «/ayriodatiy lazzatlanish tamoyili», «Kundalik
hayot psixopatalogiyasi kabi» ) asarlarda adabiyot, badiiy tafakkur bilvosita xizmat
qilgan bo’lsa, ushbu asarda bevosita xizmat qiladi. Tadqiqotda Freydning nazari
24
25
birinchi navbatda muallifning ijodiga emas, shaxsiyatiga qaratiladi.
«Dostoyevskiyning serqirra shaxsiyatini to’rt tomondan o’rganish mumkin:
yozuvchi sifatida, nevrotik sifatida, mutafakkir-etik sifatida va gunohkor sifatida»,
deb yozadi Freyd ushbu asarida2626. Freydning fikricha, Dostoyevskiy asarlaridagi
shahvatparastlar, jinoyatchilar, qotillar, xudbin va telbalar obrazi aynan muallif
ichki dunyosida yashirin istaklaridan va uning biografiyasi bilan bog’liq ba’zi
hodisalardan kelib chiqadi. Shuningdek, yozuvchi ijodidagi padarkushlik talqini
ham ayni sabablar oqibati o’laroq namoyon bo’ladi.
Ma’lumki, F.Dostoyevskiy 18 yoshida otasidan ajragan. Shu yoshga qadar
Dostoyevskiyda kuchsiz shaytonlash va qo’rquv holati yuz berib turgan. Faqat 18
yoshga kelib, ya’ni otasining o’limidan keyin, bu ruhiy simptom epilepsiyaga2727
aylangan. Freyd ushbu holatni yozuvchining bolalik yillari bilan bog’liq dalillar
asosida isbotlashga urinadi. Bunga ko’ra: «Uning bolaligidagi shaytonlashi bilan
bog’liq bo’lgan mazkur holat o’lim vahimasi nomlanib, letargik tushlar
ko’rinishida namoyon bo’ladi... Akasi Andreyning hikoya qilishicha, yosh Feodor
uxlash oldidan uyqusida o’lib qolishidan qo’rqishi, agar shunday holat yuz berib
qolsa, uni faqat besh kundan so’ng dafn etishlarini so’rab xat qoldirar ekan».2828
Freyd bunday ruhiy holat ong ostida birovning o’limini istab yurgan kishilarda ro’y
berishini aytadi. Shundan kelib chiqib, yosh Feodordagi ayni holatni uning otasiga
bo’lgan munosabati bilan izohlaydi. Uningcha, yosh Feodorning ongi ostida
seksual raqib sifatida otasining o’limini istash holati bo’lgan. Otasining o’limidan
so’ng undagi ruhiy kasallikning zo’rayishi esa o’ta murakkab ong osti jarayoni
bilan bog’liq. Ya’ni otasiga munosabatda Dostoyevskiy shaxsiyati bir paytning
o’zida ikki xil pozisiyaga ega bo’lgan. Bu psixoanalizda «ambivalentlik», deb
atalib, bir paytning o’zida bir obyektga nisbatan ham muhabbat, ham nafratni ifoda
etadi. Freydga ko’ra, yosh Feodor bir tomondan otasining o’limini istagan va
undan nafratlangan, ikkinchi tomondan otasini sevgan va uning o’limidan
vahimaga tushgan. 18 yoshida otasining o’lim topishi unda qoniqish hissini
o’yg’otishi bilan birga, kuchli iztirob o’z-o’zidan nafratlanish hissini kuchaytirgan.
Natijada kuchli ruhiy kasallikni keltirib chiqargan.
26
27
28.
Umuman, Freyd talqinidagi Dostoyevskiy shaxsiyati ambivalent
munosabatning tipik namunasidir. Bunday munosabat yozuvchining nafaqat
yaqinlariga, atrofidagi begona kishilarga, o’quvchilariga nisbatan, balki o’ziga
nisbatan ham ko’zga tashlanadi: «Har holda uning shaxsiyati sadistik qirralardan
holi emas. Undagi qahru g’azab, sabrsizlik, azoblashga moyillik istaklari o’z
yaqinlariga munosabatida, o’quvchi bilan ichki muloqotida yaqqol ko’zga
tashlanadi. Arzimas masalalarda u o’zgalarga nisbatan, asosiy holatlarda o’ziga
nisbatan sadist hisoblansa, ayni paytda hyech kimdan yordamini ayamaydigan,
yumshoq ko’ngil, ezgu qalbli kishi sifatida namoyon bo’ladiki, bu undagi
mozaxizmdan dalolat»,3030 deb yozadi bu haqda Freyd. Otasining o’limi, garchi
bunda jismonan sababchi bo’lmagan bo’lsa-da, Dostoyevskiyda chuqur
gunohkorlik hissini uyg’otgan. Bunday hissiyot manbai uning ongi ostidagi
otasining o’limiga bo’lgan intilish bo’lib, aybdorlik hissining yozuvchi faoliyatida
namoyon bo’lish shakli esa, ayni mozaxistik sublimasiyadir. Freyd Dostoyevskiy
psixologiyasidagi mana shunday murakkab va chigal holat ifodasini «Aka-uka
Karamazovlar» romanida ko’radi. Ma’lumki, romanda otasining o’limini maqsad
qilib yashayotgan Ivan Karamazov istagi boshqa Karamazov (o’gay o’g’il
Smerdyakov) tomonidan amalga oshiriladi. Dostoyevskiy ifoda usulida aynan
o’sha qotil Karamazovga nisbatan simpatiyaning yetakchilik qilishi Freyd uchun
kalit vazifasini o’taydi. Uningcha, aslida qotil bir ijrochi xolos. Haqiqiy qotil esa,
otasining o’limini ich-ichdan istab yurgan Ivan. Shu ma’noda Ivanning ichki
iztiroblari, o’z navbatida Dostoyevskiyning ham iztiroblaridir. Uning ruhiy
bemorligi aynan Dostoyevskiyning dardidir. Shuning uchun muallif bu
qahramonidan nafratlanar ekan, ayni nafrat barobarida qotil Karamazovni o’zining
xaloskori, deb biladi.Tahlil asnosida Freyd «Aka-uka Karamazovlar» romanini
jahon adabiyotining ikki buyuk asari «Shoh Yedip» va «Gamlet»dan yuqori
qo’yadi. Dostoyevskiy romani haqida: «Bu yo’nalishda rus yozuvchisining romani
bir qadam olg’a ketadi», degan so’zlarni yozadi.3131«Chechanlik va uning
ongsizlikka munosabati» Freydning bevosita adabiy manbalar, ijodiy jarayonlar
tahlili orqali yozilgan muhim tadqiqoti hisoblanadi.3232 Mazkur asar
chechanlikning estetik funksiyasini psixologik omillar tizimi sifatida asoslashga
30
31
32.
