BADIIY TAHLIL USULLARI – SEMIOTIKA REJA: 1. Simvol haqida tushuncha,uning lug’aviy va istilohiy ma’nolari. 2. Badiiy adabiyotda simvol-ramz tushunchasining mazmun mohiyati 3. Ramziy obraz tushunchasi va uning badiiy funktsional tuzulishi, 4. Sharq mumtoz va hozirgi zamon o’zbek she’riyatida ramziy obrazlar. 5. Xalq og’zaki ijodida ramziy obrazlar dunyosi. Tayanch tushunchalar: Simvol, Ramz, Ramziylik, Semiotika, An’anaviy obraz, Poetik simvol, Belgi ma’nolari, Simvol-obraz, Simvollashtirish, Simvol - ifoda. Ramz – arabcha ishora qilmoq. Badiiy adabiyotda voqea , predmet va tushunchalarni boshqa buyum va xodisalar orqali shartli tasvirlash usuli. Masalan, sher – mardlik, jasorat, tulki – makkorlik ramzi. Adabiyot tarixida asrlar davomida ishlatilib kelayotgan ramziy obrazlar sistemasi mavjud: gul – go’zallik, mashuqa, bulbul – sadoqatli oshiq, boyqush – baxtsizlik, sariq rang – mahzunlik, qora rang – motam. Hotam – sahiylik, chumoli – xoksorlik, donolik ramzi va ho kazo. Ijodkorlar an’anaviy ramzlar bilan birqa torda tabiatdagi har xil xodisa va detaldan, masalan, bulut, buloq, chaqmoq, va boshqalardan ramziy maqsadiga xizmat qiluvchi muayyan ramziy ma’noga ega bo’ladi. Poetik simvol badiiy vosita – voqelikni aks ettirish usuli sifatida qadimdan ifoda etiladi. Uning dastlabk inamunalari xalq og’zaki ijodida ko’rinadi. Simvolni o’rganish rus adabiyotshunosligida XX asr boshlaridan amalga oshirilgan. N. Kostomarov xalq og’zaki ijodi poetikasi bo’yicha shug’ullangan fol’klorshunoslar ichida birinchi simvol bilan aniq fanlardagi simvol tushunchasini, ular o’rtasidagi farqni to’g’ri hal qilib bergan bo’lsa, o’zbek adabiyotshunosligida bu masalaning to’la ravshanlashishiga erishishda tadqiqodchi Asqarali Sharopovning 1978 yilda G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’atna shriyotida chop etilgan “Olamlar ichra olamlar” nomli kitobi muhim qiymatga ega bo’ldi. Badiiy ijod jarayonida qo’llanadigan simvollar o’zining xarakteri, imkoniyatlari va bajariladigan vazifalari jihatidan alohida qimmatga ega. Poetik simvolning tuzilishi, uning o’ziga xosligini aniqlash uchun simvol tushunchasining nisbatan keng ma’noda qo’llanishi va simvol obraz bilan simvol belgi o’rtasidagi o’zaro munosabat masalasiga oydinlik kiritish lozim bo’ladi. Simvollarning (belgi ma’nosida) qo’llanish chegarasi xilma-xil bo’lib, u turli sohalarda uchraydi. Simvol tushunchasi faqat san’atda emas, me’morchilik , matematika, fizika, kimyo, kibirnetika, tilshunoslik, falsafa kabi ijtimoiy aniq fanlarda ham keng qo’llaniladi. Shuning uchun ham keyingi paytlarda simvollarning turli sohalarda qo’llanishi imkoniyatlarini o’rganish ularning ba’zilaridagi bir-birlaridan farqlanuvchi tomonlarini aniqlash bilan bog’liq semiotika fani vujudga keldiki, bu simvollar masalasini o’rganishning muhimligi uni, ya’ni simvol belgini badiiy adabiyotdagi simvol obraz bilan aralashtirib yubormaslik lozimligini ko’rsatadi. Simvol keng ma’noda (grekcha simvol so’zidan olingan bo’lib qadimgi greklarda maxfiy bir tashkilot a’zolarining bir-birini tanib olish uchun qo’llanadigan tarixiy belgisidir) belgi tushunchasini anglatadi. Poetik simvol tashqi ko’rinish, belgi bo’lib, undagi aniqlik, ko’rgazmalilik, ayni vaqtda badiiy shartlilik vositasida unga nisbatan kengroq abstract ma’no ifoda etadi. Bu simvol obrazga taaluqlidir. Simvol – belgi esa ma’nosiga xos bo’lgan sifatlarni, xususiyatlarini o’zida to’liq mujassamlashtirmaydi. Gegelning fikricha, belgidagi mohiyat va ifoda o’rtasidagi bog’lanish, aloqa ularning tasodifiy birlashishiga asoslanadi, xolos. Simvol – belgidagi mohiyat va ifoda o’rtasida ichki bog’lashining bo’lmasligini matematik, fizik, ximik simvollarda uchratishimiz mumkin. Simvol – obraz va simvol – belgining o’ziga xos xususiyati, farqlari N. Kostomarov tomonidan ham ancha to’gri hal qilingan. Kostomarov simvollashtirishning turli ko’rinishlarini bir-biridan farqlanishini inson psixologik xususiyatlari bilan bog’liq xolda olib qaraydi. “Simvollashitirsh nisbatan turli sohalarda uchraydi Farqi shundaki, ayrim xollarda (ya’ni nozik simvollarda) simvol insonning mavjud psixik xususiyatlariga suyangan xolda yuzaga keladi, boshqalarda esa, (simvol belgida) u sun’iy bo’ladi, shuning uchun ham o’ta shartli mohiyatga ega. Misollarga murojaat etaylik: O’z yurti, o’z uyida osoyishta, barkamol, Halol mehnati bilan yashab kelgan G’arb-u Sharq. Amerika sayyodi uchurgan burgutni, Tinchlik kabutarining parvozidan qilur farq. G’afur G’ulomning “Tinchlik minbaridan” she’ridagi bu bandda burgut, kabutar poetik simvol bo’lib, ularning ma’nosi umumiy mazmun bilan bir butunlikda anglashiladi. Ya’ni burgut urushqoqlik simvoli bo’lsa, kabutar tinchlik simvoli sifatida xizmat qiladi. Poetik simvolda ma’no o’rtasidagi ichki, mantiqiy aloqaning, o’xshashlikning bo’lishi shart. Shuning uchun ham poetik simvol insonning ruhiy holati, kechinmasi tabiat predmetlari vositasida badiiy ifodalash vositasi hisoblanadi. Ruhiy holatni ifodalash jarayonida predmetlarga shu ruhiy hususiyat ancha singib, ularning predmetlik ma’nosidan o’zga, ko’chma ma’noda tasavvur etishga olib boradi. Aniq fanlardagi simvol-belgida biz bu xususiyatni ko’rmaymiz. Chunki ilmiy simvollarda mohiyat bilan belgi o’rtasida organik bog’lanish bo’lmaydi. Bunday simvollarda umumiy kelishuv orqali doimiy tarzda, shartli qabul qilinadi. Olma, ko’pgina xalqlarda muhabbat ramzi sifatida taqdim etiladi. Buni yaxshi anglagan G’afur G’ulom “Kuz keldi” she’rida shunday eslab o’tadi: Bizlarda olmaning yuz besh turi bor, Bisfilyor, rozmarin, jonoqi, qandil. Olma taqdim etmoq – muhabbat ramzi, Olma bilan ochilar qancha to’la dil. Olmaning ramziyligi haqidagi eng qadimgi motiv Gomerga borib ulanadi. Olma otish manbalarda ko’rsatilishicha, Xorazm o’zbeklarida arab istilosiga qadar ham mavjud bo’lgan. Olma otish asosan, qizil gul bayrami vaqtida o’tkazilgan. Olmani gul bilan qo’shib, faqatgina sevishganlargina emas, balki unashtirib qo’yilgan qiz yigitlar ham bir-biriga otishgan. Keyinchalik ramazonning ikkinchi kuni olma otish marosimi o’tkazish urf bo’lgan. Bunda qiz o’z dugonalari va yangasi bilan qishloq yaqinidagi buloqqa borib arg’imchoq uchgan. Oldindan kelib daraxtlar ortiga yashirinib olgan. Yigitlar sevgan qizlariga olma, turli xil shirinliklar otishgan. Xalq urf-odatlaridagi bu an’anaviy ramziylik ertak va dostonlarga, qo’shiqlarga o’tgan. “Toxir va Zuxra” ertagida tasvirlanishicha podshox va vazir farzandlari yo’qligidan juda ko’p iztirob chekishgan. Ular bu – “farzand dog’i”ga chidamay, ov bahona tog’larga bosh olib ketadilar. Yurib-yurib bir go’zal boqqa borib qolishadi. Bir nuroniy chol ularning xaftaliklarini sababini surishtiradi. Ular o’z dardlardini aytgach, chol qo’ynidan ikki qizil olma chiqarib beradi va deydi: - Bolalarim, bu olmalarni olib borib sevgan xotiningiz bilan baxam ko’ringlar…Men olmani shu shart bilan berdimki, qaysi biringiz xotiningiz o’g’il tug’sa, otini Toxir qo’ying, qaysi biringizning xotiningiz qiz tug’sa otini Zuhra qo’ying, ammo ularni bir-biridan ajratmang. Juda ko’p ertak va dostonlardagi: “Podshoh qizini turmushga chiqarmoqchi. Bugun qiz kimga turmushga chiqmoqchi bo’lsa, olma otadi” singari gaplar ham olmaning ramziyligi haqidagi qadimgi rivoyatlar bilan bog’liqdir. Olma bilan bog’liq qadimiy motiv “Go’ro’g’lining tug’ilshi” dostonida saqlanib qolgan. Ertaklarda olma otish, taqdim etish, xolatlari ko’proq uchrasa, bu dostonda o’zgacharoq talqin mavjud. Go’ro’g’lining onasi ham qizlik vaqti bog’da aylanib yurib, ariqdagi oqib kelaytogan qizil olmani olib yeydi-da, yukli bo’lib qoladi. Uni gunohkor qilib cho’lga eltib tashlashadi. O’sha cho’lda Go’ro’g’li tug’iladi. Olma bilan bog’liq ramziylik asta-sekin yozma adabiyotga ham kirib keladi. Alisher Navoiyning: Olmani sundi nigoirim: ol, dedi, Olma birla bu ko’ngilni ol, dedi; Surdim ersa, olmasining rangini, Ne so’rarsen! Olma ragni ol! – dedi. Mashhur tuyg’i ham ham xalq og’zaki ijodining ta’siri ifodasi hisoblanadi. Olma va oshiqlar haqidagi ramziy motivlar xalq qo’shiqlarida juda ko’plab uchraydi: Xovuzning labida Pilla tortgim keladi Qiz bolani ko’rganda Olma otgim keladi. Yoki: Olma pishganda keling, Tagiga tushganda keling, Orqa sochim jamalak, Belga tushganda keling. Bunda bir-biriga parallel qo’llangan, bir-birini to’ldiradiganhar ikki she’riy ishora (olma pishishi, sochning belga tushishi) mazmunidagi ramziy ma’noni anglab o’tishga yordam beradi. Quyidagi misralarda esa olma bilan bog’liq majoziy vaziyat o’zgargani uchun u endi “qonga to’la dillarning” izhori emas, balk iota-ona izmiga qarab bir- biriga yeta olmagan oshiqlar ichki dunyosining ifodasi bo’lib qoladi: Oq olma, qizil olma, Olmaga nazar solma. Otam senga bermaydi, O’z bilganingdan qolma. Olma xalq qo’shiqlarining o’ta siqiq, ta’sirchan chiqishida muhim ahamiyat kasb etadi. Qizil gulni bo’gladim, arg’amchiga, Qaydan ham ko’ngil berdim yolg’onchiga. Yolg’onchi, yoring bo’lay demabmiding, Beyog’ochda besh olma yemabmiding.