BADIIY TAHLILDA FALSAFIY VA MILLIY ASOSNING O'RNI REJA: 1. Olamni estetik idrok etish, badiiy tasvirlash va ijodkord unyoqarashi. 2. Ijodkor badiiy qarashlari tizimining shakllanishida falsafiy asoslarning o’rni. 3. Badiiy tasvir va milliy mansublikga doir xususiyatlar. 4. Falsafa va badiiy ijod, falsafiy-badiiy fikirlash tarsi. 5. Olamni badiiy idrok etish va tasvirlashda tasavvuf ta'limotining o’rni. Tayanch tushunchalar: Dunyoqarash va badiiy ijod, Olamni estetik tushunish va tushuntirish, Falsafa va dunyoqarash, Moddiyunchilik, Mimesis, Kalom falsafasi, Tasavvuf, Tajalli. Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati: 1. Q. Yo‘ldoshev, M. Yo‘ldosheva. Badiiy tahlil asoslari. O‘quv qo‘llanma. T. Kamalak. 2016. 2. M. Qo’shjonov. Hayot va mahorat. – Toshkent:Fan, 1962 yil 3. I. Haqqul. She’riyat – ruhiy munosabat. – Toshkent: 1998 yil 4. U. Qobilov. Ilohiyot va badiiyat. – Toshkent: 2008 yil 5. M. Gorkiy. Adabiyot haqida. – Toshkent: 1955 yil Tayaniladigan ma'naviy va nazariy asoslarning sog‘lom aqlga, haqiqiy san'at tabiatiga, milliy qadriyatlar tizimiga yaqin bo’lishiga yetarli e'tibor qilingandagina yangilangan ilmiy tafakkur amaliy ahamiyat kasb etadi, ya'ni ishlay boshlaydi. Shundagina, milliy adabiyotimizning asl namunalari qaysi davrda yaratilganligidan qat'i nazar o’zlarining haqiqiy estetik tahlilini, talqinini topishi mumkin bo’ladi. Badiiy tahlilda falsafiy-metodologik asos muhim o’rin tutadi. Chunki dunyo va uning hodisalariga yondashuv tarzi belgilab olinmay turib, olamni tug‘ri estetik idrok etish va tasvirlash mumkin emas. Falsafiy asos tug‘ri bo’lmaganligi uchun ba'zan yaxshi bilan yomon, xunuk bilan go‘zallik tushunchalariga yondashuv tamomila noto’g‘ri, g‘ayri ilmiy xarakter kasb etishi mumkin. Istbqlolgacha adabiyotshunoslik tahlilga, asosan, moddiyunchi falsafaga asoslanib yondashishga majbur etildib.. Natijada, kupincha, islomiy tafakkur tarzining mahsuli bo‘lmish badiiy hodisalar mohiyatini anglash uning sir-u sanoatlarini ochish mumkin bo’lmay qoldi. Arastu badiiy asarni taqlid-mimesis natijasi deb izohlagan. Agar estetik hodisa mimesis natijasi bo’lsa, adabiy tur va janrlar olamdagi barcha xalqlarda bir xilda bo‘lishi lozim edi. Negaki, barcha xalqlarni deyarli bir xil borliq o’rab turadi. Binobarin, taqlid ham deyarli bir xilda amalga oshirilgan bo’lardi. Holbuki, to XX asrga qadar ham bir qator xalqlar adabiyotida, jumladan, o’zbek adabiyotida dramatik tur mavjud emasdi. Shuningdek, "Alpomish" yusinidagi yirik xalq dostonlari ham hamma millatlarda ham mavjud emas. Falsafiy asos, tayaniladigan nazariy suyanch badiiy hodisa mohiyatiga jiddiy ta'sir ko’rsatishi mumkin. Jumladan, turkiy adabiyot namunalari islomdan oldingi davrda tamomila o’ziga xos yo‘nalishda rivojlangan. Bunga toshbitiklar, Issiq qo’rgonidan topilgan, Seleng‘urda saqlanib qolgan adabiy yodgorliklar tonug‘dir. Falsafiy asosning turlichaligi ayni bir badiiy hodisani tamomila har xil izohlashga sabab bo’lishi mumkin. Shu bois o’zbek filologlari turlicha falsafiy yunalishlardan xabardor bo’lganliklari holda milliy falsafiy asosga tayanishlari shart. Badiiy asarda aks etgan milliy xususiyatlar hisobga olingandagina tahlil to’laqonli chiqishi mumkin. Har qanday estetik hodisa muayyan milliy zaminda paydo bo’lganligi uchun ham uni tushuntirish va tadqiq etishda o’sha zaminga xos xususiyatlar hisobga olinishi lozim. Biror millat uchun ezgulik yoki go‘zallik namunasi hisoblangan hodisa ikkinchi bir millat nazarida yovuzlik va qabohat deb qaralishi mumkin. Chunonchi, o’zbeklar uchun go‘zallik timsoli bo’lmish oy ruslar uchun loqaydlik, befarqlik ramzidir. "Qizil va Qora", "Bovari xonim" asarlaridagi de Renal xonim va Emma obrazlari Farb kitobxonlari uchun inson hurligi, nazokat hamda erkin muhabbat timsoli sanalsa, o’zbek kitobxonlarida, ko‘pincha, bu ayollar buzuq kimsalar sifatida taassurot qoldiradi. Milliy mansublik hisobga olingan taqdirdagina badiiy tahlilni ilmiy-estetik jihatdan puxta va asosli amalga oshirish mumkin. Falsafiy asos sog‘lom bo’lmagach, tahlil qanchalar o’ziga xoslik va bilimdonlik bilan amalga oshirilmasin, adabiy asarning butun jozibasi, siri to‘liq namoyon etilishi mumkin emas. Ma'lumki, faoliyatning barcha turida bo’lgani singari badiiy tahlilda ham milliy adabiyotshunosligimiz sho’ro davrida markscha-lenincha falsafaga asoslanib ish ko’rib keldi. Markscha-lenincha falsafa tarfakkur taraqqiyoti hamda inson faoliyati uchun ong va borliq munosabati eng asosiy masala deb qaraydi va bu o’zaro munosabatlar birligida ham borliq, ya'ni materiyaga birlamchi o’rin ajratadi. Moddiy bo’lmagan hosila va tushunchalarni esa materiyaning murakkab ko‘rinishi yoki uning hosilasi deya da'vo qiladi. Bu hol ruhiy, hissiy, ma'naviy va o’zga xil moddiyatga bevosita daxldor bo’lmagan tushunchalarga ikkinchi darajali hodisalar deb qarashga olib keladi. Binobarin, badiiy ijoddagi asosiy qadriyat, ya'ni inson ruhiyati ifodasi nazardan qochiriladi. Badiiy asarlarga munosabatda ham inson ruhiyati manzaralaridagi tovlanishlarning o’ziga xosligidan kelib chiqib emas, balki materiyaning birlamchiligi pozitsiyasidan turib yondashish talab etildi. Har qanday jamiyatning har qanday bosqichidagi hayotini faqat sinfiy kurashlardan iborat deb, har qanday alohida odamning tirikchiligi adog‘i yo‘q ziddiyatlar zanjiri deb talqin qilindi. Binobarin, markscha-lenincha falsafiy ta'limotga tayangan adabiyotshunoslik adabiy asarga undagi inson timsolini tadqiq etishga, tushuntirishga faqat shu nuqtai nazardan turib munosabatda bo’ldi. Bunday hol ko’plab asarlardan mutlaqo nosog‘lom xulosalar chiqarishga olib keldi. Badiiyat olamining yuksak namunalari, ulardagi ingichka ruhiy holatlar, ichkin manzaralar bu xil tahlil nazaridan chetda qolishi tabiiy edi. Chunki san'at asariga ijtimoiy munosabat uni tabiiy ravishda dag‘allashtirardi. Sog‘lom falsafa ilmi uchun Alloh, olam, odam munosabatlari eng asosiy va hal qiluvchi masala hisoblanadi. Olam yaratilishining maqsadi bo’lmish Odam va unga xos xususiyatlarni ilg‘ash, sezgi a'zolariga bo‘y bermaydigan tushunchalarni ham payqash va ta'riflash, inson ruhiy olamining beqiyos rang-barangligidan kelib chiqqan holda san'at asarlariga yondashish bu xil falsafaning asosiy tamoyillaridandir. Ruhiyat, hissiyotning boyligi insonni o’zga jonzotlardan ajratuvchi jihatlar ekan, inson hayotining badiiy aksi bo’lmish adabiyotda ayni shu ruhoniy va hissiy, demakki, estetik nuqtai nazarni ustuvor bilib munosabatda bo’lish bu xil metodologiyaning asosiy talablaridandir. Qadimiy tarixga ega Chiqish (Sharq) badiiy ijodga Botish (G‘arb) estetikasidan ko’ra o’zgacharoq mezonlar bilan yondoshgan. Chunonchi, Aristotel ta'limoti asosida shakllangan Botish estetikasida san'at asari borliqqa taqlid - mimesisning natijasi hisoblangan. Ya'ni san'at asari voqelikka taqlid natijasida vujudga kelgan va badiiy ijod namunasining barkamolligi uning hayot haqiqatiga qanchalik mos kelishi, boshqacha aytganda, taqlidning naqadar ustalik bilan amalga oshirilishiga qarab belgilangan. Chiqish go‘zallik ilmi, xususan, Turkiston estetikasi uchun ming yillar mobaynida tayanib kelingan nazariy asos kalom falsafasining tasavvuf ta'limoti va undagi tajalli nazariyasi bo’lgan. Shu bois har bir badiiy ijod namunasiga ilohiy hodisa tarzida yondashilgan. Sharq uchun badiiy asarlar hech qachon faqat voqelikning in'ikosigina bo’lmagan. Butun olamdagi moddiy va ma'naviy narsalar Allohning tajallisi ekan, badiiy ijod ana shu tajallining, ya'ni ruhoniy holatning o’ziga xos tarzda estetik moddiylashuvidan iborat deb qaralgan. Binobarin, Chiqishda Botishdagilarga nisbatan ijodga sehrli, mu’jizavor hodisa tarzida yondashish keng tarqalgan. Kunchiqar estetikasi badiiy asarning eng kichik unsuridan ham go‘zallik qidirgan va topa bilgan. Badiiy asarlardan chiqadigan ma'no, fikr, g‘oyaga nafosatning tabiiy hosilasi sifatida qaralgan. Chunki har qanday g‘zal shakl, avvalo, tamkinlik, uyg‘unlik, mutanosiblik deb qaralgan va unda, albatta, yetuk fikr, chuqur mazmun bo’lishi tabiiy hisoblangan. Tajalli nazariyasiga tayanib, har qanday badiiy hodisani Allohning namoyon bo’lishi, emanatsiyasi tufayli sodir bo’lgan hodisa tarzida izohlash mumkin. Kunchiqar adabiyotida sirtdan qaralganda juda turg‘un, qotib qolgan va o’zgarmasday tuyuluvchi adabiy shakllarda ham badiiy kashfiyotlar qilishning adoqsiz imkoniyatlari topilavergan. Badiiy kashfiyot, injalik deyarlik hamisha asarlarning qatiga yashiringan va hech qachon ochiq bo’lmagan. Chunki badiiy go‘zallik izlab topilgandagina estetik lazzat beradi. Shuning uchun ham Sharq adabiyotidan ta'sirlanish uchun bir qadar estetik ma'lumotli bo’lish talab etilgan. Badiiy asarga jo’n munosabat, nafosatni tirikchilik mantig‘i bilan izohlash milliy estetikamiz uchun begonadir. Shu bois Chiqishda talqin emas, tahlil ustuvor turgan. Garb estetikasida asosiy e'tibor ko’proq badiiy asarning g‘oyasi, qanday fikrni ilgari surayotganligiga qaratiladi. San'at asarining go‘zalligiga chiroyli libos, jozibali tashqi bezak tarzida yondashish ustuvorlik qiladi. Shu sababli Botish estetikasi uchun nimani tasvirlash, Chiqish badiiyati uchun esa nimani qanday tasvirlash muammosining hal qilinishi muhim sanalgan. Sharqda badiiy ijod asosida hamisha go‘zalik va ishq masalasi turgan. Olam va odam ilohiyotga xos xususiyatlar tajallisi o’laroq go‘zal ekani va san'at asari ana shu go‘zallikni imkon