Badiiy uslub. Uslubning umumiy va xususiy hollari Reja 1. San’at va adabiyotda uslub masalasi. 2. Badiiy uslub xarakteri. 3. Uslubning umumiy va xususiy belgilari. 4. Ijodkor uslubi. Uslub ijodkor xayolotining namoyon bo‘lish tarzi sanaladi. Ijodkor qahramonlarni, ular yashaydigan manzillarni qanday tasavvur qilsa shunday ifodalaydi. «San’atkor voqelikdan tanlab olgan unsurlarni badiiy til yordamida xayoloti bilan uyg‘unlashtiruvchi va u yaratgan badiiy dunyoning tugal bo‘lishini ta’minlovchi vosita uslub deb ataladi», - deydi fransuz adibi A.Kamyu. Adabiyot va san’atning biror taraqqiyot bosqichida badiiy ijodga xos bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan bir qancha barqaror xususiyatlarning asosiy vosita va prinsiplari bo‘ladi. Chunonchi, biz bir yozuvchiga mansub bo‘lgan bir necha asarni o‘rganib, ularni bir-biriga taqqoslab ko‘rsak, ilgari surilgan g‘oyalar va turmush voqealari talqinida, xarakter va hodisalar tasvirida, yozuvchi nutqi va bayon etish vositasida o‘xshashlik borligini ko‘ramiz. Bu o‘xshashlik yozuvchi uslubining, ya’ni uning ijodiga xos g‘oyaviy - badiiy xususiyatlar (g‘oyaviy pozitsiya, xarakter va syujetlar, o‘ziga xos til)ning asosini tashkil etadi. Yozuvchining uslubi esa uning individualligi, iste’dodi, turmush tajribasi, dunyoqarashi, nutqining o‘ziga xosligi bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Ammo uslub tushunchasi asardagi takrorlanishning barcha tomonlarini qamrab olmaydi. Chunki yozuvchilar ijodida umumiy takrorlanish ham mavjuddir. Turli tarixiy davr va turli mamlakat YOzuvchilari ijodini o‘zaro yaqinlashtiruvchi badiiy xususiyatning o‘xshashligi badiiy metod yordamida aniqlanadi. Badiiy metod ijodkorning voqelikka munosabati, o‘zi tanlagan hayotiy voqelikni aks ettiruvchi badiiy vositalarni qo‘llashdagi asosiy ijodiy prinsiplari (masalan, romantizm, realizm kabi)dan iboratdir. Demak, badiiy metod borliq hodisalarini tanlash, umumlashtirish va baholash prinsipidir. Ma’lumki, hayot muntazam ravishda o‘zgarib, yangilanib turadi. Bu esa san’atdan ham o‘z xarakterini o‘zgartirib borishni, ob’ektiv hayotni aniq obrazlarda aks ettirishni talab etadi. Bu estetik talabdir, ya’ni mavjud tarixiy sharoitda estitek normalar asosida turmushni aks ettirish demakdir. Hayotni qayta tiklash turmushning eski shakllari o‘rniga Yuzaga kelgan yangiliklarni aks ettirgandagina to‘g‘ri, haqqoniy bo‘ladi. Realizm va romantizm tushunchalarida hayotni obrazli aks ettirishning ana shu xususiyati mujassamlashgan. Badiiy metodda sub’ektivlik bilan birga, ob’ektivlik xususiyati ham bor. San’atkorni o‘rab olgan kishilar tipi, ular o‘rtasidagi ijtimoiy konfliktlar, o‘zaro munosabat-laridagi so‘zlashuv formalari-bularning hammasi yozuvchiga emas, balki davrga bog‘liq bo‘lgan hodisalardir. Yozuvchi hayotiy faktlar, hodisalardan muhimlarini tanlab oladi, ularni g‘oyaviy tomondan yoritadi. Lekin shunga qaramay, uning ijodi asosan u yashayotgan davrdagi hayotiy jarayon bilan bog‘liq bo‘ladi («Jahon adabiyoti» jurnali. 1997, №1, 192 b.). Badiiy asarda turli elementlar va til ko‘rinishlari sistem butunlik sifatida o‘zaro aloqada bo‘ladi. Misol uchun, biron bir tadbirda ishtirok etish uchun yozilgan taklifnoma matni uning asl mohiyatini ochib bermaydi. Lekin badiiy asarda bu o‘zgacha holat: kuchaytirish, kontrast yoki qarshilantirish – turli darajalarda jaranglashi, ma’nosi, mavzu va grammatik jihatdan qanday tashkil etilgani muhim. Masalan, “taxmin qilamiz – biladi”. Har bir kitobxon badiiy asarni turlicha qabul qiladi. Buning sababi shundaki, biz “ijodiy niyat” deb ataydigan tushunchamiz adabiyotning dunyoqarash bilan bog‘liqligini belgilaydi. Badiiy asar til fenomeni sifatida yozuvchi yaratgan dunyoning in’ikosi hisoblanadi. Bu o‘rinda ikki holatni kuzatishimiz mumkin: biri personaj va hikoyachi bayonidan kelib chiqadigan haqiqat va ikkinchisi asar tubida yotgan tagma’no. Ko‘pincha badiiy asarlarda tarixiy ma’lumotlar emas, ko‘proq uydirma qahramonlar hayoti haqida ma’lumotlar bayon qilinadi (Misol uchun Emma Bovari, Gekelberi Finn). SHu bilan birga matnda qo‘llanidigan olmoshlarning ham (“men”, “sen”, “shu erda”, “hozir”, “kecha”, “bugun”) vazifasi, ularga yuklatilgan mas’uliyat badiiy asar mukammalligini ta’minlaydi. Fikrimizcha, bizning kitobxon adabiyotshunoslikka oid manbalarda ko‘pincha uchramaydigan strukturalizm, dekonstruktivizm atamalari haqida ma’lumotga ega bo‘lishga haqli. SHu munosabat bilan ushbu yo‘nalishlar haqida qisqacha ma’lumot berib o‘tishni o‘rinli deb hisoblaymiz. Adabiyot nazariyasi – bu tarqoq fikrlar yig‘indisi emas, balki yaxlit bir kuch. 1960 yillargacha bir necha nazariy yo‘nalishlar mavjud bo‘lgan: formalizm, yangi tanqid, fenomenologiya, strukturalizm, poststrukturalizm va h.k. Adabiy metod san’atda bir guruh yozuvchilarning ijodiy prinsipi bilan tarixiy asos birligida, davrdagi asosiy masalalarni talqin etishda, ya’ni ideal, qahramon, hayotiy jarayon masalalarini hal etishda Yuzaga keladi. SHu ma’noda metod tushunchasi adabiy yo‘nalish, adabiy maktab tushunchasi bilan birlashadi. Chunki adabiy yo‘nalish ma’lum tarixiy davrda o‘z ideologiyasi va tajribasi bilan bir-biriga yaqin turgan bir talay yozuvchilar ijodidagi g‘oyaviy- badiiy xususiyatlar - mavzu, g‘oya, badiiy tasvir prinsiplari kabilar birligidan iboratdir. Adabiy yo‘nalishning muhim belgilaridan biri har bir yo‘nalishning o‘ziga xos g‘oyaviy-estetik prinsiplari programma tusiga kirganligidadir (J.Koller .Adabiyot nazariyasi va qisqacha adabiyotshunoslikka kirish. – OUP: Buyuk Britaniya. 2011 – 84-bet.) Programma tusiga kirgan g‘oyaviy-estetik prnsip har bir adabiy yo‘nalish vakili ijodida amalga oshirilishi shart. SHu ma’noda adabiy yo‘nalishda YOzuvchilarning o‘zaro birligi o‘z ifodasini topadi. Busiz adabiy yo‘nalish Yuzaga kelmaydi.Adabiy yo‘nalish u yoki bu milliy adabiyotda ma’lum bir davrda Yuzaga kelib, ma’lum bir davrda yo‘qoluvchi tarixiy hodisa sanaladi. Biror asarning tarixiy jihatdan avtor dunyoqarashi, turmush tajribasi, u yashagan davrdagi tarixiy muhit sinfiy kurashlar bilan bevosita bog‘liq bo‘lishi SHu tarixiy hodisa bilan izohlanadi. Ijtimoiy mavqei, dunyoqarashi, ijtimoiy kurashdagi ishtiroki jihatidan bir-biriga yaqin bo‘lgan yozuvchilar ichki birlik va tarixiy sharoitga ko‘ra adabiy maktab sifatida adabiy yo‘nalishni yuzaga keltiradilar. Bu tushunchalarning barchasi-asarlar, yozuvchi uslubi, adabiy oqim-tarixiy sharoitga bog‘liqdir. XX asrning boshlarida rus adabiyotshunosligida paydo bo‘lgan rus formalizmi asarlarning poetik til xususiyatlariga ko‘proq e’tibor qaratish lozimligi, bu badiiy matnning qimmatini oshirishi va bu o‘z navbatida “adabiyotning yagona qahramoni – so‘z” ekanligini e’tirof etishadi. Ularning fikricha, ko‘nikib qolingan: “Bu o‘rinda muallif nima deyapti?” degan savol o‘rniga: “Sonet bilan nima holat kechyapti?” yoki “ Dikkens romanining qismati qanday?” degan savollar o‘rinli deb hisoblaymiz. Bu guruhning uch asosiy vakili – Roman YAkobson, Boris Eyxenbaum va Viktor Shklovskiy. Ular adabiyotshunoslikni shakl va yozuvchi texnikasini o‘rganishga yo‘naltirishdi. Turmushni obrazli aks ettirishda ikki asosiy xususiyat, birinchidan, individuallashtirish, borliqni insoniy munosabatlar bilan bog‘lagan holda qayta ishlab chiqish va umumlashtirish, ikkinchidan, turmushni ma’lum ijtimoiy ideallar asosida estetik anglash o‘z ifodasini topadi. Turmushni estetik anglash borliqni qayta yaratish, ijtimoiy ideallarga zid bo‘lgan hodisalarga qarshi kurashish, borliqni badiiy fantaziya asosida tasavvur etish, fantaziyaning ideallarga mos bo‘lishi uchun kurashishdan iboratdir. Qayta ishlash bilan qaytadan tuzish o‘rtasidagi birlik borliqni obrazli aks ettirishning muhim belgisidir. Bu birlikning asosi san’atda aks ettirilgan real borliqdir. Har bir san’at asari borliqni aks ettirish qonunlarini real tarixiy sharoitda amalga oshirish demakdir (J.Koller .Adabiyot nazariyasi va qisqacha adabiyotshunoslikka kirish. – OUP: Buyuk Britaniya. 2011 – 85-bet). Yozuvchining individualligi dunyoqarashining kengligi va ko‘p qirraligida, hayotda yuz berayotgan yangiliklarni tezlik bilan payqab olishi va yoritishida ko‘rinadi. Ijodning yo‘nalishini, hayotiy materiallarni tanlash va yoritish prinsipini esa u yashagan tarixiy davr, muhit belgilab beradi. Tarixiy jarayon badiiy metodlarning ichki aloqasini ham aniqlab beradi. SHu sababli borliqni aks ettirishda yozuvchining u yoki bu metodga murojaat etishini sof sub’ektiv hol deb aytib bo‘lmaydi. Shunday qilib, adabiy yo‘nalish biror tarixiy davrdagi ijodiy prinsiplardan iborat bo‘lib, u real adabiyot taraqqiyoti jarayonida asosiy hayotiy (estetik ideal, ijobiy qahramon, hayotiy jarayon, shu jarayonni harakatga keltiruvchi kuch) masalalarning umumiy tasviri, talqini va bahosida namoyon bo‘ladi. Shu bilan adabiy yo‘nalish yozuvchining dunyoqarashi u yashagan tarixiy muhit bilan bog‘lanadi, o‘zaro aloqada bo‘lgan adabiy oqimlar, guruhlar va maktablar doirasida o‘z badiiy imkoniyatlariga keng yo‘l ochadi. Lekin adabiy yo‘nalsh adabiy oqimga nisbatan kengroq tushuncha bo‘lib, u ma’lum bir tarixiy-adabiy muhitda umumadabiy doirada harakat qiladi. Adabiy oqim esa adabiy yo‘nalishga nisbatan torroq tushuncha bo‘lib, u biror umumadabiy doirada harakat qila olmaydi. Masalan, klassitsizm yo‘nalishi XVII-XVIII asrlar Umumevropa adabiyotida harakat qilgan bo‘lsa, adabiy oqim bunday keng masshtabda harakat qila olmaydi. Shuningdek, ma’lum bir davr adabiyotida adabiy yo‘nalish bitta bo‘lib, u shu davr adabiy jarayonini ma’lum bir tomonga yo‘naltirib Yuboradi (masalan, romantizm yo‘nalishi, realistik yo‘nalish va h.k.), ma’lum bir davr adabiyotida bir nechta adabiy oqim bo‘lishi mumkin, lekin ular umumadabiy jarayonni biror tomonga yo‘naltira olmaydi. (Masalan, naturalizm, sentimentalizm, akmeizm, futurizm va h. k.) Romantizm, realizm, tanqidiy realizm adabiyot va san’atdagi ijodiy metodlar bo‘lib, ularning har biri adabiy taraqqiyot jarayonining ma’lum bosqichida tarixiy-zaruriy ehtiyoj natijasida yuzaga kelgan, biri ikkinchisining tug‘ilishiga zamin hozirlagan. Shuning uchun bu ijodiy metodlarning bir-biridan farqli belgilarini, har biriga xos xususiyatni bilib olish biror tarixiy davrda yaratilgan asarlarning qanday yo‘nalishda yozilganligini aniqlashimizga yordam beradi. Yozuvchi o‘z davri uchun xarakterli hodisa va hayotiy faktlarni ajratib olib, ularni o‘z asarida umumlashtirib tasvirlar ekan, bu hodisa va faktlarga o‘z munosabatini bildiradi, ularni estetik jihatdan baholaydi. Yozuvchining xuddi ana Shu munosabati va bahosida uning qanday tasvirlash prinsipidan, ya’ni qaysi ijodiy metoddan foydalanganligi o‘z ifodasini topadi. Chunonchi, romantizm hayotning o‘zidan ko‘ra ko‘proq turmush haqidagi orzu-umidlarni tasvirlash prinsipiga asoslanadi. Shuning uchun romantizm metodi asosida yaratilgan asarlarda hayotiy voqelikka nisbatan ijodkor erkin munosabatda bo‘ladi, ya’ni tasvirda hayotiy faktga qaraganda badiiy to‘qima ustunlik qiladi, fantaziyaga, ramziylikka va mubolag‘aga keng o‘rin beriladi, yuksak xarakterlarni tasvirlash birinchi planda turadi. Romantik asarlarda yozuvchi orzu qilgan narsalar ideallashtirib tasvirlanadi, shu bilan yozuvchilarning o‘zlari yashab turgan hayotdan noroziligi ifodalanadi. Shuning uchun bunday asarlarda yozuvchi yashagan davr, ijtimoiy munosabatlar ifodalanishi bilan birga, asar qahramoni hukmron sinfga qarshi qo‘yiladi. Romantik yozuvchilar yaratgan obrazlar butunlay hayot haqiqatidan uzoq, undan ajralib qolmagan bo‘lsalar ham, biroq bu obrazlar bevosita hayotiy haqiqatning badiiy haqiqatga aylangan obrazi bo‘lmay, balki ular orzu qilgan hayotning in’ikosidan iborat. Romantizm metodi asosida yaratilgan asardagi obrazlar romantiq obrazlar deyiladi. Masalan. Alisher Navoiy ijodidagi Farhod, Shirin, Layli, Majnun va boshqa obrazlar romantiq obrazlar namunasi bo‘lib, yozuvchi bu obrazlar orqali o‘zining ilg‘or, olijanob orzu-umidlarini ifodalagan. Realizm yozuvidan hayotni badiiy obrazlarda butun to‘laligi bilan haqqoniy va to‘g‘ri tasvirlashni talab etadi. Realizm kurtaklari adabiyot va san’at tarixining dastlabki bosqichlaridayoq mavjud bo‘lib, uning butun tarixiy taraqqiyoti bilan bog‘liq holda rivojlanib, turli xarakter kasb etib keldi va nihoyat, ijodiy metodga aylandi. Realizm ijodiy metod sifatida yozuvchiga hayotiy haqiqatni to‘la va mukammal tasvirlash, uning kengroq badiiy umumlashtirish imkonini beradi. Realizm ijodiy metod sifatida aniq va tarixiy xarakter kasb etadi. Chunki u ijtimoiy hayot, inson ongining o‘sishi bilan bog‘liq holda o‘sib, rivojlanib boradi, mohiyati va ijtimoiy-estitek vazifasi kengayadi. Realist yozuvchilar jamiyatning barcha yaramas illatlarini shafqatsiz tanqid qildilar. Shuning uchun ham XIX asr rus realizm-tanqidiy realizm deb ataladi. Demak, tanqidiy realizmning asosiy xususiyati hayotdagi salbiy hodisalarni chuqur va haqqoniy tasvirlashdan iboratdir. Tanqidiy realizm xalqparvarlik, vatanparvarlik g‘oyalariga asoslanadi. U shu ilg‘or g‘oyalar pozitsiyasidan turib turmush hodisalariga baho beradi, mehnatkash xalq manfaatlariga, ijtimoiy hayot taraqqiyotiga, adolatli turmush uchun olib borilgan kurashlarga va bu yo‘ldagi intilishlarga to‘sqinlik qilgan turmush illatlarini keskin qoralaydi, ularni tanqid ostiga oladi, fosh qiladi. Masalan, Muqimiyning "Tanobchilar" va «Dodxohim», Avaz O‘tarning «Sipohilariga» asarlarida chorizm davrida mahalliy hokimiyat idoralarida ishlovchi amaldorlarning tipik obrazi (Hakimjon, Sulton Alixo‘ja va boshqalar) yaratildi, ular orqali amaldorlarning yovuz niyatlari, iflos kirdikorlari fosh etildi,