BAHR TUSHUNCHASI VA ULARNING O’ZBEK ADABIYOTIDA QO`LLANILISHI

Yuklangan vaqt

2024-04-21

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

5

Faytl hajmi

31,0 KB


Ilmiybaza.uz BAHR TUSHUNCHASI VA ULARNING O’ZBEK ADABIYOTIDA QO`LLANILISHI Aruz vaznidagi she’r o’lchovlarining asosiy turlari – bahrlar yuqoridagi 8 ruknning turli tartibda birikib takrorlanishidan hosil bo’ladi. Ularni quyidagicha guruhlash mumkin: 1.Bir ruknning aynan takroridan tuzilgan bahrlar. Bunday bahrlar 7 ta bo’lib, maf’ulotu ruknidan bo’lak, yuqoridagi yetti ruknning aynan takroridan hosil bo’ladi. Ya’ni fauvlun rukni takroridan mutaqorib bahri, foilun rukni takroridan mutadorik bahri, mafoiylun rukni takroridan hazaj bahri, foilotun rukni takroridan ramal bahri,mustaf’ilun rukni takroridan rajaz bahri, mutafoilun rukni takroridan komil bahri hamda mafoilatun rukni takroridan vofir bahri hosil bo’ladi. Bir baytda bu ruknlar to’rt marta takrorlansa, bunday vaznni murabba (arabcha “to’rtlik” degani), olti marta takrorlansa, musaddas (arabcha”oltilik”), sakkiz marta takrorlansa, musamman (arabcha “sakkizlik”) deb yuritiladi. Misollar: Zamona kulfatidin bu ko’ngul dog’ o’ldi, dog’ o’ldi, Bu charxi bemuruvvatdin ko’ngul do’g’ o’ldi, dog’ o’ldi. (Uvaysiy) Mazkur baytning ruknlari va chizmasi quyidagicha: Za –mo-na-kul fa-ti-din-bu ko’-ngul-do-g’ul di-do-g’ul-di, V_ _ _ V_ _ _ V _ _ _ V _ _ _ Bu-char-xi-be mu-ruv-vat-din ko’-ngil-do-g’ul di-do-g’ul-di. V _ _ _ V _ _ _ V _ _ _ V _ _ _ Ilmiybaza.uz BAHR TUSHUNCHASI VA ULARNING O’ZBEK ADABIYOTIDA QO`LLANILISHI Aruz vaznidagi she’r o’lchovlarining asosiy turlari – bahrlar yuqoridagi 8 ruknning turli tartibda birikib takrorlanishidan hosil bo’ladi. Ularni quyidagicha guruhlash mumkin: 1.Bir ruknning aynan takroridan tuzilgan bahrlar. Bunday bahrlar 7 ta bo’lib, maf’ulotu ruknidan bo’lak, yuqoridagi yetti ruknning aynan takroridan hosil bo’ladi. Ya’ni fauvlun rukni takroridan mutaqorib bahri, foilun rukni takroridan mutadorik bahri, mafoiylun rukni takroridan hazaj bahri, foilotun rukni takroridan ramal bahri,mustaf’ilun rukni takroridan rajaz bahri, mutafoilun rukni takroridan komil bahri hamda mafoilatun rukni takroridan vofir bahri hosil bo’ladi. Bir baytda bu ruknlar to’rt marta takrorlansa, bunday vaznni murabba (arabcha “to’rtlik” degani), olti marta takrorlansa, musaddas (arabcha”oltilik”), sakkiz marta takrorlansa, musamman (arabcha “sakkizlik”) deb yuritiladi. Misollar: Zamona kulfatidin bu ko’ngul dog’ o’ldi, dog’ o’ldi, Bu charxi bemuruvvatdin ko’ngul do’g’ o’ldi, dog’ o’ldi. (Uvaysiy) Mazkur baytning ruknlari va chizmasi quyidagicha: Za –mo-na-kul fa-ti-din-bu ko’-ngul-do-g’ul di-do-g’ul-di, V_ _ _ V_ _ _ V _ _ _ V _ _ _ Bu-char-xi-be mu-ruv-vat-din ko’-ngil-do-g’ul di-do-g’ul-di. V _ _ _ V _ _ _ V _ _ _ V _ _ _ Ilmiybaza.uz Mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun Ko’rinadiki, bu baytda mafoiylun rukni sakkiz marta takrorlanayapti. Demak, ushbu she’r hazaji musammani solim vaznida yozilgan ekan. Ko’zdin to’kuldi qon yoshim, men mubtalo qayga boray? Rahm aylamas ul mahvamish, men mubtalo qayga boray? (Muqimiy) Bu misralarning ruknlari va chizmasi quyidagicha Ko’z-din-to’-kul di-qon-yo-shim men-mub-ta-lo qay-ga bo-ray? _ _ V _ _ _ V _ _ _ V _ _ _ V _ Mustaf’lun mstaf’ilun mustaf’ilun mustaf’ilun Rah-may-la –mas ul-mah-va –shim men- mub-ta-lo qay-ga –bo-ray? _ _V _ _ _V _ _ _ V _ _ _ V _ Mustaf’ilun mustaf’ilun mustaf’ilun mustaf’ilun Baytda mustaf’ilun rukni 8 marta takrorlangan . Demak, bu she’rning bahri rajaz bo’lib, vaznining nomi rajazi musammani solimdir. Ne hayol edi yanakim ko’ngul qushi saydinin havas aylading , Badanimga har saridin haling urubon anga qafas aylading. (Alisher Navoiy) Ushbu bayt ruknlari va chizmasini quyidagicha ko’rsatish mumkin. Ne-ha-yol-e-di ya-na-kim- ko’-ngul qu-shi-say-la-ding ha-va-say-la ding V V_ V_ VV _ V VV _V VV _ V Mutafoilun mutafoilun mutafoilun mutafoilun Ba –da-nim-g’a-har sa-ri-din-ha-dang u-ru-bon a-nga qa-fa-say-la- ding VV_V_ VV_V_ VV_V - VV_V_ Mutafoilun mutafoilun mutafoilun mutafoilun Bu baytda mutafoilun rukni 8 marta takrorlanayapti. Shunga ko’ra, uning bahri komil sanalib, vaznnning nomi komili musammani solimdir. Yuqorida ko’rib o’tganimiz bir xil ruknnning aynan takroridan tuziladigan mutaqorib, hazaj, rajaz bahrlari o’zek adabiyotida asosan sakkiz ruknli vaznlar Ilmiybaza.uz Mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun Ko’rinadiki, bu baytda mafoiylun rukni sakkiz marta takrorlanayapti. Demak, ushbu she’r hazaji musammani solim vaznida yozilgan ekan. Ko’zdin to’kuldi qon yoshim, men mubtalo qayga boray? Rahm aylamas ul mahvamish, men mubtalo qayga boray? (Muqimiy) Bu misralarning ruknlari va chizmasi quyidagicha Ko’z-din-to’-kul di-qon-yo-shim men-mub-ta-lo qay-ga bo-ray? _ _ V _ _ _ V _ _ _ V _ _ _ V _ Mustaf’lun mstaf’ilun mustaf’ilun mustaf’ilun Rah-may-la –mas ul-mah-va –shim men- mub-ta-lo qay-ga –bo-ray? _ _V _ _ _V _ _ _ V _ _ _ V _ Mustaf’ilun mustaf’ilun mustaf’ilun mustaf’ilun Baytda mustaf’ilun rukni 8 marta takrorlangan . Demak, bu she’rning bahri rajaz bo’lib, vaznining nomi rajazi musammani solimdir. Ne hayol edi yanakim ko’ngul qushi saydinin havas aylading , Badanimga har saridin haling urubon anga qafas aylading. (Alisher Navoiy) Ushbu bayt ruknlari va chizmasini quyidagicha ko’rsatish mumkin. Ne-ha-yol-e-di ya-na-kim- ko’-ngul qu-shi-say-la-ding ha-va-say-la ding V V_ V_ VV _ V VV _V VV _ V Mutafoilun mutafoilun mutafoilun mutafoilun Ba –da-nim-g’a-har sa-ri-din-ha-dang u-ru-bon a-nga qa-fa-say-la- ding VV_V_ VV_V_ VV_V - VV_V_ Mutafoilun mutafoilun mutafoilun mutafoilun Bu baytda mutafoilun rukni 8 marta takrorlanayapti. Shunga ko’ra, uning bahri komil sanalib, vaznnning nomi komili musammani solimdir. Yuqorida ko’rib o’tganimiz bir xil ruknnning aynan takroridan tuziladigan mutaqorib, hazaj, rajaz bahrlari o’zek adabiyotida asosan sakkiz ruknli vaznlar Ilmiybaza.uz sifatida eng ko’p qo’llnadi. Ayniqsa, hazaji musammani solim va rajazi musammani solim vaznlarida shoirlar ko’plab lirik she’rlar yaratganlar. Masalan, Navoiyning “Xazoyin ul maoniy” kitobiga kirgan 3132 she’rdan 259 tasi, shu jumladan 245 g’azali hazaji musammani solim vaznida yozilgan. Muqimiyning ikki jildlik tanlangan asarlariga kirgan 48 she’ri shu vaznda yozilgan. 11. Ikki xil ruknli bahrlar. Aruz vazniga mansub bir qator bahrlar ikki xil ruknnning ma’lum tartibda takrorlanishidan yuzaga keladi. Bunday birikib takrorlanish ikki turlidir: Bittadan olingan ikki xil ruknning takrorlanishidan hosil bo’lgan bahrlar. Bunday bahrlar bizga ma’lum 8 ruknnning ikkita –ikkita bo’lib takrorlanishidan tuziladi. Mafoiylun va foilotun ruknlarining ketma-ket takrorlanishidan muzore bahri yuzaga keladi. Ular bir baytda : Mafoiylun foilotun Mafoiylun foiloyun Tarzida takrorlansa, muzorei murabbai solim vazni, Mafoiylun foilotun mafoiylun Mafoiylun foilotun mafoiylun Tarzida takrorlansa, muzorei musaddasi solim vazni, Mafoiylun foilotun mafoiylun foilotun Mafoiylun foilotun mafoiylun foilotun Tarzida takrorlansa, muzorei musammani solim vazni hosil bo’ladi. Foilotun va mustaf’ilun ruknlarining birikib takrorlanishidan xafif va mujtass bahrlari tuziladi. Foilotun rukni mustaf’ilundan oldin kelib takrorlansa, xafif bahri hosil bo’ladi. Ularning o’rin almashinib takrorlanishidan esa mujtass bahri yuzaga keladi. Mustaf’ilun va maf’ulotu ruknlari takroridan munsarih va muqtazab bahrlari tuziladi. Agar mustaf’ilun rukni maf’ulotu ruknidan avval kelib takrorlansa , munsarih bahri hosil bo’ladi. Maf’ulotu rukni mustaf’ilun ruknidan avval kelib takrorlanganda esa muqtazab bahri tuziladi. Ilmiybaza.uz sifatida eng ko’p qo’llnadi. Ayniqsa, hazaji musammani solim va rajazi musammani solim vaznlarida shoirlar ko’plab lirik she’rlar yaratganlar. Masalan, Navoiyning “Xazoyin ul maoniy” kitobiga kirgan 3132 she’rdan 259 tasi, shu jumladan 245 g’azali hazaji musammani solim vaznida yozilgan. Muqimiyning ikki jildlik tanlangan asarlariga kirgan 48 she’ri shu vaznda yozilgan. 11. Ikki xil ruknli bahrlar. Aruz vazniga mansub bir qator bahrlar ikki xil ruknnning ma’lum tartibda takrorlanishidan yuzaga keladi. Bunday birikib takrorlanish ikki turlidir: Bittadan olingan ikki xil ruknning takrorlanishidan hosil bo’lgan bahrlar. Bunday bahrlar bizga ma’lum 8 ruknnning ikkita –ikkita bo’lib takrorlanishidan tuziladi. Mafoiylun va foilotun ruknlarining ketma-ket takrorlanishidan muzore bahri yuzaga keladi. Ular bir baytda : Mafoiylun foilotun Mafoiylun foiloyun Tarzida takrorlansa, muzorei murabbai solim vazni, Mafoiylun foilotun mafoiylun Mafoiylun foilotun mafoiylun Tarzida takrorlansa, muzorei musaddasi solim vazni, Mafoiylun foilotun mafoiylun foilotun Mafoiylun foilotun mafoiylun foilotun Tarzida takrorlansa, muzorei musammani solim vazni hosil bo’ladi. Foilotun va mustaf’ilun ruknlarining birikib takrorlanishidan xafif va mujtass bahrlari tuziladi. Foilotun rukni mustaf’ilundan oldin kelib takrorlansa, xafif bahri hosil bo’ladi. Ularning o’rin almashinib takrorlanishidan esa mujtass bahri yuzaga keladi. Mustaf’ilun va maf’ulotu ruknlari takroridan munsarih va muqtazab bahrlari tuziladi. Agar mustaf’ilun rukni maf’ulotu ruknidan avval kelib takrorlansa , munsarih bahri hosil bo’ladi. Maf’ulotu rukni mustaf’ilun ruknidan avval kelib takrorlanganda esa muqtazab bahri tuziladi. Ilmiybaza.uz Fauvlun hamda mafoiylun ruknlarining birikib takrorlanishidan tavil bahri tuziladi. Foilotun va foilun ruknlarining ketma- ket kelib takrorlanishidan basit bahri hosil bo’ladi. Ikki bir xil va bitta boshqa hil ruknlarning takrorlanishidan tuzilgan bahrlar Bunday bahrlar har bir misrada uch ruknning ma’lum tartibda takrorlanishidan hosil bo’ladi. Ullardan ikkitasi bir xil, uchinchisi boshqa xil rukndan iborat bo’ladi. Bir misrada uch, bir baytda esa oltita rukn ishtirok etgani uchun bunday bahrlar olti ruknlik, ya’ni musaddas shakldagina namoyon bo’ladi, ular murabba va musamman ko’rinishlariga ega bo’lmaydi. 1. Qarib bahri. Bu bahr ikkita mafoiylun va bitta foilotun rukni takroridan tuziladi. She’r baytlarida doimo: Mafoiylun mafoiylun foilotun Mafoiylun mafoiylun foilotun tarzida qo’llanilib, qaribi musaddasi solim vaznini hosil qiladi. 2. Mushokil bahri. Bu bahr ikkita mafoiylun va bitta foilotun rukni takroridan tuziladi. Solim ruknlarining har bir baytda : Foilotun mafoiylun mafoiylun Foilotun mafoiylun mafoiylun tarzida takrorlanishidan mushokil bahrining mushokili musaddasi solim vazni hosil bo’ladi. 3. G’arib bahri. Bu bahr ikkita foilotun va bitta mustaf’ilun rukni takroridan tuziladi. Bu ruknlar har qaysi baytda solim holda: Foilotun foilotun mustaf’ilun Foilotun foilotun mustaf’ilun Tarzida takrorlanishidan g’aribi musaddasi solim vazni hosil bo’ladi. 4. Sari’ bahri. Bu bahr ikki mustaf’ilun va bir maf’ulotu rukni takroridan tuziladi. Bu ruknlarning she’r baytlarida : Mustaf’ilun mustaf ‘ilun maf’ulotu Mustaf’ilun mustaf’ilun maf’ulotu Ilmiybaza.uz Fauvlun hamda mafoiylun ruknlarining birikib takrorlanishidan tavil bahri tuziladi. Foilotun va foilun ruknlarining ketma- ket kelib takrorlanishidan basit bahri hosil bo’ladi. Ikki bir xil va bitta boshqa hil ruknlarning takrorlanishidan tuzilgan bahrlar Bunday bahrlar har bir misrada uch ruknning ma’lum tartibda takrorlanishidan hosil bo’ladi. Ullardan ikkitasi bir xil, uchinchisi boshqa xil rukndan iborat bo’ladi. Bir misrada uch, bir baytda esa oltita rukn ishtirok etgani uchun bunday bahrlar olti ruknlik, ya’ni musaddas shakldagina namoyon bo’ladi, ular murabba va musamman ko’rinishlariga ega bo’lmaydi. 1. Qarib bahri. Bu bahr ikkita mafoiylun va bitta foilotun rukni takroridan tuziladi. She’r baytlarida doimo: Mafoiylun mafoiylun foilotun Mafoiylun mafoiylun foilotun tarzida qo’llanilib, qaribi musaddasi solim vaznini hosil qiladi. 2. Mushokil bahri. Bu bahr ikkita mafoiylun va bitta foilotun rukni takroridan tuziladi. Solim ruknlarining har bir baytda : Foilotun mafoiylun mafoiylun Foilotun mafoiylun mafoiylun tarzida takrorlanishidan mushokil bahrining mushokili musaddasi solim vazni hosil bo’ladi. 3. G’arib bahri. Bu bahr ikkita foilotun va bitta mustaf’ilun rukni takroridan tuziladi. Bu ruknlar har qaysi baytda solim holda: Foilotun foilotun mustaf’ilun Foilotun foilotun mustaf’ilun Tarzida takrorlanishidan g’aribi musaddasi solim vazni hosil bo’ladi. 4. Sari’ bahri. Bu bahr ikki mustaf’ilun va bir maf’ulotu rukni takroridan tuziladi. Bu ruknlarning she’r baytlarida : Mustaf’ilun mustaf ‘ilun maf’ulotu Mustaf’ilun mustaf’ilun maf’ulotu Ilmiybaza.uz Tarzida takrorlanishidan sari’ musaddasi solim vazni hosil bo’ladi. Shunday qilib, aruzning aruzning 19 bahri bilan tanishdik. Hajaz, rajaz, mutaqorib, hafif, mujtass, mutadorik, komil, sari bahrlari o’zbek shoirlari ijodida keng qo’llangan. Munsarih bahrlarida yaratilgan she’riy asarlar uncha ko’p emas Ulardan sakkiztasi, xususan vofir, maqtazab, tavil, madid, basit, qarib, mushokil, g’arib bahrlaridan she’riyatimizda foydalanilmaydi. Ilmiybaza.uz Tarzida takrorlanishidan sari’ musaddasi solim vazni hosil bo’ladi. Shunday qilib, aruzning aruzning 19 bahri bilan tanishdik. Hajaz, rajaz, mutaqorib, hafif, mujtass, mutadorik, komil, sari bahrlari o’zbek shoirlari ijodida keng qo’llangan. Munsarih bahrlarida yaratilgan she’riy asarlar uncha ko’p emas Ulardan sakkiztasi, xususan vofir, maqtazab, tavil, madid, basit, qarib, mushokil, g’arib bahrlaridan she’riyatimizda foydalanilmaydi.