BAKTERIYALARNI MURAKKAB USULDA BO'YAB O'RGANISH Mashgulotdan maqsad: Talabalarga bakteriyalarni murakkab - bo’yab o’rganishlarni praktik ahamiyatlari bilan tanishtirish. Mashgulotni vazifasi: - Bakteriyalarni strukturasini o’rganishda murakkab bo’yash usullari bilan talabalarni tanishtirish. Kutilayotgan natijalar. Mashgulot utkazilgandan keyin talabalar bilishlari kerak. -Bakteriyalarni ximiyaviy strukturasi, xujayra devorining ximiyaviy tarkibi jixatdan farklanishini. - Bakteriyalarni sitoplazmasi; ribosomalari va kiritmalari, ularni vazifasi va aniklash usullarini. Quyidagi kunikmalarni qila bilishlari kerak: - Bakteriyalarni gram usulida bo’yash va bu usul bilan bakteriyalarni tinktorial xususiyatini aniklashni. Mashgulotni o’tkazish joyi:ukuv auditoriyasi. O'qituvchining mavzuni asoslashi. Xujayra devori. Bakteriyalarni xujayra devorini vazifasi va xususiyatlari. 1. Bakteriyaga ma'lum bir shaklni beradi. 2. Bakteriyani tashki muxit faktorlaridan ximoya kiladi. 3. Bakteriyadagi metobolitik jarayonlarga katnashadi. 4. Xujayra devori yuzasida bakteriofaglar, bakteriotsin va sezgir xujayralarga nisbatan retseptor va struktura mavjud, bularga bakteriofaglar adsorbtsiyalanishi yoki bakteriyalar sezgir xujayralarga birikishi mumkin. 5. Xujayra devori oksillari, polisaxaridlari bakteriyalarni antigenlarni xosil bulishida (O va Vi) katnashsa, yoglari esa xujayra parchalanganda endotoksinga aylanadi. 6. Xujayra devori turli bakteriyalarda turli tuzilishga ega bulib, uziga buyoklarni kabul kilishiga karab ikki rypyhra bulinadi gram (-) gram (+) Bakteriyalarni bu xususiyatini tinktorial belgisi deb ataladi. 7. BAKTERIYaLARNI MURAKKAB USULLARDA Bo’yaSh: BAKTERIYaLARNI GRAM USULIDA Bo’yaSh. Xujayra devori. Bakteriyalarni xujayra devorini vazifasi va xususiyatlari. 8. Bakteriyaga ma'lum bir shaklni beradi. 9. Bakteriyani tashki muxit faktorlaridan ximoya kiladi. 10. Bakteriyadagi metobolitik jarayonlarga katnashadi. 11. Xujayra devori yuzasida bakteriofaglar, bakteriotsin va sezgir xujayralarga nisbatan retseptor va struktura mavjud, bularga bakteriofaglar adsorbtsiyalanishi yoki bakteriyalar sezgir xujayralarga birikishi mumkin. 12. Xujayra devori oksillari, polisaxaridlari bakteriyalarni antigenlarni xosil bulishida (O va Vi) katnashsa, yoglari esa xujayra parchalanganda endotoksinga aylanadi. 13. Xujayra devori turli bakteriyalarda turli tuzilishga ega bulib, uziga buyoklarni kabul kilishiga karab ikki rypyhra bulinadi gram (-) gram (+) Bakteriyalarni bu xususiyatini tinktorial belgisi deb ataladi. Gram musbat bakteriyalarni xujayra devori oddiy tuzilgan, lekin boshkalarga nisbatan kalin va kuchlirok xisoblanadi. Asosan kup kavatli pentidoglikandan (90%) tarkib topgan, tarkibida suvda eruvchi teyxot kislota polimeri uchraydi. Teyxot kislotasi (yunoncha teichos- devor) xujayra devorini ba'zida 50% kuruk massasini tashkil kiladi. Ikki xil formasi uchraydi - ribitolteyxot va glitsirinteyxot kislotasi. Xar bir tur bakteriyani xujayra devorida fakat bir tipdagi teyxot kislotasi uchradi va gram (+) bakteriyalarni yuza antigenini xosil kiladi. Gram (+) bakteriyalarini xujayra devori lipopolisaxaridlar tutmaydi, lekin turli oksil strukturalari tutishi mumkin. Gram usulida bo’yalganda gram(+) bakteriyalar gentsion violet teyxoy kislota bilan Mg ionlari ishtirokida mustaxkam spirtda erimaydigan kompleks xosil kiladi va uziga fuksinni kabul kilmaydi xujayra siyox (binafsha) rangda bo’yaladi. Gram manfiy bakteriyalarni xujayra devori, gram (+) bakteriyalarga nisbatan yupka buladi, xujayra devorida peptidoglikan 20% oshmaydi, urtacha 10-12% buladi, peptidoglikan tarkibida teyxoy kislotasi uchramaydi, peptidoglikan gr (-) bakteriyalarda xujayra devoriga forma beradi (rigidnost). Asosan gr (-) bakteriyalarni xujayra devori 3 kavatdan iborat, sitoplazmatik mebranadan keyin peptidoglikan qavat, fosfolipidli oksilli qavat va lipopolisaxaridli (LPS), tashki kavat. Shuning uchun bu gurup bakteriyalar gram usulda bo’yalganda gentsian violet bilan kompleks xosil kilmaydi va spirtda gentsion violet rangsizlanib ketadi, kayta funksinni kabul kilib kizil rangga bo’yaladi. Bakteriyalarni gram usulda bo’yalishi juda muxim ahamiyatga ega bulib hamma bakteriyalar gram usulida bo’yalishiga karab ikki guruhga gram musbat (+) va gramm manfiy (-) bakteriyalarga bulinadi.Gram musbat (+) bakteriyalar birinchi bo'yoq – gentsianviolet bilan siyoh ranga bo'yaladi. Gramm manfiy (-) bakteriyalar fuksin bo'yog'i bilan qizil ranga bo'yaladi. Bakteriyalarni bunday bo’yalishi ularni tinktorial xususiyati deb aytiladi. BAKTERIYaLARNI GRAM USULIDA Bo’yaSh. Bakteriya kulturasidan surtma tayyorlash, kuritish fiksatsiya kilish tartibi oldingi mashgulotda kursatilganday kilinadi. 1. Fiksatsiya kilingan surtmaga gentsian-violet shimdirilgan (laboratoriyada tayyorlangan) turt burchak filtr kogozi kuyiladi va pipetkada bir-ikki tomchi suv tomizilib 1-2 dakika bo’yaladi. 2. Filtr kogozi olib tashlanib surtma yuzasiga bir necha tomchi Lyugol eritmasi tomiziladi va 1-2 dakika ushlab turiladi. 3. Lyugol eritmasi tukib tashlanib surtma 96° etil spirti bilan rangsizlantiriladi (surtmadan buyok chikmay kolguncha) urtacha 30-40 soniya (sekund). 4. Tez suv bilan yuvib tashlanadi. 5. Surtma kaytadan fuksinni suvli eritmasi bilan bo’yaladi (2-3 dakika). Surtmadan fuksin tukib tashlanib yaxshilab suv bilan yuviladi va kuritilib mikroskopda kuriladi. Amaliy ishni bajarilishi. Xar bir talabaga Z ta noma'lum bakteriya kulturasini morfologik tinktorial xususiyatlarini Gram usulida bo’yab o’rganish taklif kilinadi. Kuyidagi sxemada surtma tayyorlash tavsiya kilinadi. Surtma bo’yalib mikroskopda kurilgandan sung rangli kalamda daftarga tasviri chiziladi va xulosa yoziladi. Dikkat! Gram usulda bo’yalganda ikkita xatoga yul kuyish mumkin. Birinchisi surtmani kuprok spirtda ushlab turish, okibatida gentsian violetni rangsizlanishi, buning natijasida Gr (+) bakteriyalar ham birlamchi buyogini yukotib, kizil ranga bo’yalishi mumkin. (Gr-). Ikkinchidan surtmani spirtda kam ushlab turish, buning natijasida Gr (-) bakteriyalar rangsizlanmaydi va siyox rangida (Gr+) bulib koladi. Shuning uchun bunday xatoliklarga yul kuymaslik uchun spirt bilan surtmani rangsizlantirish koidasiga tulik rioya kilish kerak. 14. Gins-Burri usuli bilan bo’yab, kapsulali bakteriyalarning kapsulasini anklash mumkin. Bunda kora fonda kapsula rangsiz xolda bulib, bakteriyalar fuksin bilan bo’yaladi. Burri-Gins usuli bilan kapsulani aniqlash. Burri bo'yicha preparat quyidagicha tayyorlanadi: 1. bir tomchi mik¬rob, bir tomchi tush bilan aralashtiriladi, bir tomoni silliklangan oynacha bilan qon surtmasiga uxshash surtma tayyorlanadi, sungra u quritiladi va fiksatsiya qilinadi. 2. Surtmaga 1 — 2 min davomida fuksinning suvli erit¬masi tomiziladi, 3. Suv bilan yuviladi, havoda quritiladi va mikroskop ostida ko'riladi. Bunda bakteriyalar qizil rangga bo’yaladi, bo’yalmagan kapsulalar esa qora-pushti rang ostida ajralib turadi. № Bajariladigantadbirlar Bajara bilmadi (ball) To‘liq va aniq bajardi (ball) 1 Fiksatsiya kilingan mikrob surmasiga toza kvadratli filtrkog‘ozi quyish. 0 10 2 Filtrqog‘ozi ustiga bir necha tomchi Sil-fuksinidan tomizish. 0 10 3 Spirtovka ustida par osil bo‘lguncha ushlab turamiz (qaynab ketmaslig ikerak). 0 10 4 Ish xarakatni uch marotoba qaytarish. 0 10 5 Filtr qog‘ozini surtmadan olib tashlash. 0 10 6 Surtmani H2SO4 ni 5% eritmasida 30sekund ushlab turish. 0 10 7 Darxol suv bilan yuvib tashlash. 0 10 8 Metilen ko‘ki bilan qayta bo’yash. 0 10 9 Suv bilan yuvib tashlash. 0 10 10 Quritish va mikroskopda ko‘rish daftarga tasvirinic hizish. 0 10 JAMI 0 100 Kislotaga chidamli bakteriyalar Sil - Nelsen usuli bilan bo’yaladi. Kislotaga chidamli bakteriyalar xujayra devori va sitoplazmasida mikol kislotasi, karbol kislota, yog'lar va yog' kislatalari kup buladi, bu kislotalar xujayraning tinktoriyal xususiyaini oshiradi. Buyokning yukori konsintatsiyasi va kizdirish tufayli xujayra devorining buyok bilan ta'sirlashuv reaktsiyasi kuchayadi va bakteriya kizil rangga bo’yaladi. Sulfat kislota ishlov berilganda kislotaga chidamsiz bakteriyalar ta'sirida rangsizlanadi va metil kuki bilan kuk ranga bo’yaladi. Kislotaga chidamli bakteriyalarni Sil-Nelsen usuli bilan bo'yash. 1. Fiksatsiyalangan surtmaning ustiga tayyorlangan filtr kog'ozidan qo'yiladi, sungra fuksinning karbolli eritmasi tomiziladi va bug' hosil bulgunga qadar 3—5 min davomida qizdiriladi. 2. Filtr kog'oz olinadi va surtma suv bilan yuviladi. 3. Surtmaga rangsizlantirish uchun 5% li sulfat kislota yoki 3% spirtli xlorid kislota eritmasidan tomi¬ziladi va 1 — 2 min ushlab turiladi. 4. Suv bilan yuviladi. 5. Surtma metilen ko'kining suvli eritmasi bilan 3—5min. davomida yana bo'yaladi. 6. Suv bilan yuviladi, quritiladi va mikroskop ostida ko'riladi № Bajariladigan tadbirlar Bajara bilmadi (ball) To‘liq va aniq bajardi (ball) 1 Fiksatsiya kilingan mikrob surmasiga toza kvadratli filtrkog‘ozi quyish. 0 10 2 Filtr qog‘ozi ustiga bir necha tomchi Sil- fuksinidan tomizish. 0 10 3 Spirtovka ustida par hosilb o‘lguncha ushlab turamiz (qaynab ketmasligi kerak). 0 10 4 Ish xarakatni uch marotoba qaytarish. 0 10 5 Filtr qog‘ozini surtmadan olib tashlash. 0 10 6 SurtmaniH2SO4ni 5% eritmasida 30sekund ushlab turish. 0 10 7 Darxol suv bilan yuvib tashlash. 0 10 8 Metilen ko‘ki bilan qayta bo’yash. 0 10 9 Suv bilan yuvib tashlash. 0 10 10 Quritish va mikroskopda ko‘rish daftarga tasvirini chizish. 0 10 JAMI 0 100 Neysser usuli bilan balyutin donachalari bo’yaladi. Valyutin donachasi sitoplazmadan fark kilib, ikoriy reaktsiyada buladi. Shuning uchun sinka atsetatni kabul kilib, tuk kuk ranga bo’yaladi. Xujayra sitoplazmasida kislotali muxit bulganligi uchun, sitoplazma ishkori buyok - vezuvinni kabul kilib, sarik rangga bo’yaladi. Neysser usuli bilan volyutin donachalarini bo'yash. 1. Fiksatsiyalangan surtmaga Neysser sinkasining atsetati tomiziladi va 2—3 min ushlab turiladi. 2. Lyugol oritmasi tomiziladi va 10—30 sek.ushlanadi. 3. Preparat suv bilan yuviladi. 4. Surtma vezuvin (xrizoidin) ning suvdagi eritmasi bilan 1-2 min. bo'yaladi. 5. Suv bilan yuviladi, quritilali va mikroskop ostidako'riladi. № Bajariladigantadbirlar Bajara bilmadi (ball) To‘liq bajardi (ball) 1 Spirt lampani yoqib, buyum oynachasini yog‘sizlantirish. 0 10 2 Qovuzloqni qizdirib sterillash. 0 10 3 Qatiqdan qovuzloq yordamida material olib tanga shaklida yupqa qilib yoyish. 0 10 4 Spirt lampa alangasida, qo‘l kuymaydigan xaroratda quritish. 0 10 5 Spirt lampa alangasida fiksatsiya qilish. 0 10 6 Fiksatsiyalangan surtmaga metilen ko‘ki bo‘yog‘ itomiziladi va 3 minut ushlab turish 0 10 7 Suv bilan yuvib, quritish.. 0 10 8 Mikroskopda immersion ob’ektivda ko‘rish. 0 10 9 Bakteriyalarni volyutin donachalarini mikroskopda ko‘rish 0 10 10 Olingan natijalarni daftarga yozish va daftarga rasmini chizish. 0 10 Jami: 0 100 Sporalarni Ojeshko usuli bilan bo'yash 1. Fiksatsiyalanmagan surtmaga 0,5%vodorodxlorid kislotasining eritmasi tomiziladi va 2—3 min davomida gorelka alangasida qizdiriladi. 2. Kislota tukiladi, preparat suv bilan yuviladi, quritiladi va gorelka alangasida fiksatsiya kilinadi. 3. Preparat Sil-Nelsen usuli bilan bo'yaladi. Bunda bakteriya sporalari qizil rangga, vegetativ shakldagilari ko'k rangga bo'yaladi. № Bajariladigan tadbirlar Bajara bilmadi (ball) To‘liq bajardi (ball) 1 Surtma 5 min. 5% NSl ushlab turiladi 0 10 2 Mikrob surmasiga toza kvadratli filtr kog‘ozi quyish. 0 9 3 Filtr qog‘ozi ustiga bir necha tomchi Sil- fuksinidan tomizish. 0 9 4 Spirtovka ustida par hosil bo‘lguncha ushlab turamiz (qaynab ketmasligi kerak). 0 9 5 Ish xarakatni uch marotoba qaytarish. 0 9 6 Filtr qog‘ozni surtmadan olib tashlash. 0 9 7 Surtmani H2SO4ni 5% eritmasida 30sekund ushlab turish. 0 9 8 Darxol suv bilan yuvib tashlash. 0 9 9 Metilen ko‘ki bilan qayta bo’yash. 0 9 10 Suv bilan yuvib tashlash. 0 9 11 Quritish va mikroskopda ko‘rish daftarga tasvirini chizish. 0 9 JAMI 0 100 Amaliy ishni bajarish tarkibi. 1. Antrokoid kulturasidan tayyorlangan surtma Sil-Nilsen usulida bo’yaladi (sporani topish uchun). Sporalar kizil ranga, vigitativ formalar kuk ranga bo’yaladi. 2. Katikdan surtma tayyorlanib metil kuki bilan bo’yaladi. Valyutin donachalarini topish uchun. Amaliy ishni bajarish. Xar bir talabaga mikroblarning 3 xil kulturasi beriladi, ular surtma tayyorlashib, murakkab bo’yash usullari bilan bo’yashadi. Mikroskopda kurib bulgach, rasmini daftarga chizishadi. Namoyish: - tablitsalar, rasmlar, bakteriya kulturalari slaydlar. Asosiy adabiyotlar: 1. Muxamedov I., Eshboyev E., Zokirov N. “Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya” Toshkent 2002. Darslik. 2. Muhamedov I., Eshboyev E., Zokirov N, Zokirov M. “Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya”. Toshkent – 2006. Darslik. 3. Pod redaktsiyey professora Muxamedova I.M. “Meditsinskaya mikrobiologiya, virusologiya i immunologiya”. Toshkent -2011 g. Uchebnik. 4. Aliyev Sh.R., Muxamedov I.M., Nuruzova Z.A.“ Mikrobiologiyadan laboratoriya mashg'ulotlariga doir qo'llanma”. T. 2013. y. Qo'shimcha adabiyotlar: 1. Muxamedov I. va boshqalar “Tibbiyot virusologiyasi” Toshkent 2013 . Darslik. 2. Xayitov R.M. Immunologiya. M. 2006 g. Uchebnik. 3. BoychenkoM.N. Zverova V.V. Meditsinskaya mikrobiologiya, virusologiya i immunologiya. Pod redaktsiyey akademika RAMN. 2013. v 2-x tomax. M. Uchebnik. 4. Robert F. Boyd. Basic Medical Microbiology. “LIPPINCOTT WILLIAMS @ WILKINS”. 1995. Prinred in the United States of America. 5. Muxamedov I.M. Ne'matov A. Raxmonov X.R. “Mikroekologiya vajneyshix biotopov tela cheloveka”. Toshkent 2007. Monografiya. 6. Muxamedov I.M. i dr. Mikrobiologiya polosti rta. Uchebnoye posobiye. Tashkent 2013, 120 str. 7. Mikrobiologiya, virusologiya i immunologiya polosti rta. pod red. V. N. Sareva.M- 2013 g. 8. Meditsinskaya mikrobiologiya. Pozdeyev O.K.Pod red. V.I.Pokrovskogo. M- 2006. 9. Atlas po meditsinskoy mikrobiologii, virusologii i immunologii. Bыkova A.S., Vorobeva A.A. M-2006