BAKTERIYALARNI MURAKKAB USULDA BO'YAB O'RGANISH
Mashgulotdan maqsad:
Talabalarga bakteriyalarni murakkab - bo’yab o’rganishlarni praktik ahamiyatlari
bilan tanishtirish.
Mashgulotni vazifasi:
-
Bakteriyalarni strukturasini o’rganishda murakkab bo’yash usullari bilan
talabalarni tanishtirish.
Kutilayotgan natijalar.
Mashgulot utkazilgandan keyin talabalar bilishlari kerak.
-Bakteriyalarni ximiyaviy strukturasi, xujayra devorining ximiyaviy tarkibi jixatdan
farklanishini.
-
Bakteriyalarni sitoplazmasi; ribosomalari va kiritmalari, ularni vazifasi va
aniklash usullarini.
Quyidagi kunikmalarni qila bilishlari kerak:
-
Bakteriyalarni gram usulida bo’yash va bu usul bilan bakteriyalarni tinktorial
xususiyatini aniklashni.
Mashgulotni o’tkazish joyi:ukuv auditoriyasi.
O'qituvchining mavzuni asoslashi.
Xujayra devori.
Bakteriyalarni xujayra devorini vazifasi va xususiyatlari.
1.
Bakteriyaga ma'lum bir shaklni beradi.
2.
Bakteriyani tashki muxit faktorlaridan ximoya kiladi.
3.
Bakteriyadagi metobolitik jarayonlarga katnashadi.
4.
Xujayra devori yuzasida bakteriofaglar, bakteriotsin va sezgir xujayralarga
nisbatan retseptor va struktura mavjud, bularga bakteriofaglar adsorbtsiyalanishi
yoki bakteriyalar sezgir xujayralarga birikishi mumkin.
5.
Xujayra devori oksillari, polisaxaridlari bakteriyalarni antigenlarni xosil
bulishida (O va Vi) katnashsa, yoglari esa xujayra parchalanganda endotoksinga
aylanadi.
6.
Xujayra devori turli bakteriyalarda turli tuzilishga ega bulib, uziga buyoklarni
kabul kilishiga karab ikki rypyhra bulinadi gram (-) gram (+) Bakteriyalarni bu
xususiyatini tinktorial belgisi deb ataladi.
7.
BAKTERIYaLARNI MURAKKAB USULLARDA Bo’yaSh:
BAKTERIYaLARNI GRAM USULIDA Bo’yaSh.
Xujayra devori.
Bakteriyalarni xujayra devorini vazifasi va xususiyatlari.
8.
Bakteriyaga ma'lum bir shaklni beradi.
9.
Bakteriyani tashki muxit faktorlaridan ximoya kiladi.
10.
Bakteriyadagi metobolitik jarayonlarga katnashadi.
11.
Xujayra devori yuzasida bakteriofaglar, bakteriotsin va sezgir xujayralarga
nisbatan retseptor va struktura mavjud, bularga bakteriofaglar adsorbtsiyalanishi
yoki bakteriyalar sezgir xujayralarga birikishi mumkin.
12.
Xujayra devori oksillari, polisaxaridlari bakteriyalarni antigenlarni xosil
bulishida (O va Vi) katnashsa, yoglari esa xujayra parchalanganda endotoksinga
aylanadi.
13.
Xujayra devori turli bakteriyalarda turli tuzilishga ega bulib, uziga buyoklarni
kabul kilishiga karab ikki rypyhra bulinadi gram (-) gram (+) Bakteriyalarni bu
xususiyatini tinktorial belgisi deb ataladi.
Gram musbat bakteriyalarni xujayra devori oddiy tuzilgan, lekin boshkalarga
nisbatan kalin va kuchlirok xisoblanadi. Asosan kup kavatli pentidoglikandan (90%)
tarkib topgan, tarkibida suvda eruvchi teyxot kislota polimeri uchraydi. Teyxot
kislotasi (yunoncha teichos- devor) xujayra devorini ba'zida 50% kuruk massasini
tashkil kiladi. Ikki xil formasi uchraydi - ribitolteyxot va glitsirinteyxot kislotasi.
Xar bir tur bakteriyani xujayra devorida fakat bir tipdagi teyxot kislotasi uchradi va
gram (+) bakteriyalarni yuza antigenini xosil kiladi. Gram (+) bakteriyalarini xujayra
devori lipopolisaxaridlar tutmaydi, lekin turli oksil strukturalari tutishi mumkin.
Gram usulida bo’yalganda gram(+) bakteriyalar gentsion violet teyxoy kislota bilan
Mg ionlari ishtirokida mustaxkam spirtda erimaydigan kompleks xosil kiladi va
uziga fuksinni kabul kilmaydi xujayra siyox (binafsha) rangda bo’yaladi.
Gram manfiy bakteriyalarni xujayra devori, gram (+) bakteriyalarga nisbatan yupka
buladi, xujayra devorida peptidoglikan 20% oshmaydi, urtacha 10-12% buladi,
peptidoglikan tarkibida teyxoy kislotasi uchramaydi, peptidoglikan gr (-)
bakteriyalarda xujayra devoriga forma beradi (rigidnost). Asosan gr (-)
bakteriyalarni xujayra devori 3 kavatdan iborat, sitoplazmatik mebranadan keyin
peptidoglikan qavat, fosfolipidli oksilli qavat va lipopolisaxaridli (LPS), tashki
kavat. Shuning uchun bu gurup bakteriyalar gram usulda bo’yalganda gentsian violet
bilan kompleks xosil kilmaydi va spirtda gentsion violet rangsizlanib ketadi, kayta
funksinni kabul kilib kizil rangga bo’yaladi.
Bakteriyalarni gram usulda bo’yalishi juda muxim ahamiyatga ega bulib hamma
bakteriyalar gram usulida bo’yalishiga karab ikki guruhga gram musbat (+) va
gramm manfiy (-) bakteriyalarga bulinadi.Gram musbat (+) bakteriyalar birinchi
bo'yoq – gentsianviolet bilan siyoh ranga bo'yaladi. Gramm manfiy (-) bakteriyalar
fuksin bo'yog'i bilan qizil ranga bo'yaladi.
Bakteriyalarni bunday bo’yalishi ularni tinktorial xususiyati deb aytiladi.
BAKTERIYaLARNI GRAM USULIDA Bo’yaSh.
Bakteriya kulturasidan surtma tayyorlash, kuritish fiksatsiya kilish tartibi oldingi
mashgulotda kursatilganday kilinadi.
1.
Fiksatsiya kilingan surtmaga gentsian-violet shimdirilgan (laboratoriyada
tayyorlangan) turt burchak filtr kogozi kuyiladi va pipetkada bir-ikki tomchi suv
tomizilib 1-2 dakika bo’yaladi.
2.
Filtr kogozi olib tashlanib surtma yuzasiga bir necha tomchi Lyugol eritmasi
tomiziladi va 1-2 dakika ushlab turiladi.
3.
Lyugol eritmasi tukib tashlanib surtma 96° etil spirti bilan rangsizlantiriladi
(surtmadan buyok chikmay kolguncha) urtacha 30-40 soniya (sekund).
4.
Tez suv bilan yuvib tashlanadi.
5.
Surtma kaytadan fuksinni suvli eritmasi bilan bo’yaladi (2-3 dakika).
Surtmadan fuksin tukib tashlanib yaxshilab suv bilan yuviladi va kuritilib
mikroskopda kuriladi.
Amaliy ishni bajarilishi.
Xar bir talabaga Z ta noma'lum bakteriya kulturasini morfologik tinktorial
xususiyatlarini Gram usulida bo’yab o’rganish taklif kilinadi. Kuyidagi sxemada
surtma tayyorlash tavsiya kilinadi.
Surtma bo’yalib mikroskopda kurilgandan sung rangli kalamda daftarga tasviri
chiziladi va xulosa yoziladi.
Dikkat! Gram usulda bo’yalganda ikkita xatoga yul kuyish mumkin. Birinchisi
surtmani kuprok spirtda ushlab turish, okibatida gentsian violetni rangsizlanishi,
buning natijasida Gr (+) bakteriyalar ham birlamchi buyogini yukotib, kizil ranga
bo’yalishi mumkin. (Gr-). Ikkinchidan surtmani spirtda kam ushlab turish, buning
natijasida Gr (-) bakteriyalar rangsizlanmaydi va siyox rangida (Gr+) bulib koladi.
Shuning uchun bunday xatoliklarga yul kuymaslik uchun spirt bilan surtmani
rangsizlantirish koidasiga tulik rioya kilish kerak.
14.
Gins-Burri usuli bilan bo’yab, kapsulali bakteriyalarning kapsulasini anklash
mumkin. Bunda kora fonda kapsula rangsiz xolda bulib, bakteriyalar fuksin bilan
bo’yaladi.
Burri-Gins usuli bilan kapsulani aniqlash.
Burri bo'yicha preparat quyidagicha tayyorlanadi:
1. bir tomchi mik¬rob, bir tomchi tush bilan aralashtiriladi, bir tomoni
silliklangan oynacha bilan qon surtmasiga uxshash surtma tayyorlanadi, sungra u
quritiladi va fiksatsiya qilinadi.
2. Surtmaga 1 — 2 min davomida fuksinning suvli erit¬masi tomiziladi,
3. Suv bilan yuviladi, havoda quritiladi va mikroskop ostida ko'riladi. Bunda
bakteriyalar qizil rangga bo’yaladi, bo’yalmagan kapsulalar esa qora-pushti rang
ostida ajralib turadi.
№
Bajariladigantadbirlar
Bajara
bilmadi (ball)
To‘liq va aniq
bajardi (ball)
1
Fiksatsiya
kilingan
mikrob
surmasiga
toza
kvadratli
filtrkog‘ozi quyish.
0
10
2
Filtrqog‘ozi ustiga bir necha
tomchi Sil-fuksinidan tomizish.
0
10
3
Spirtovka
ustida
par
osil
bo‘lguncha
ushlab
turamiz
(qaynab ketmaslig ikerak).
0
10
4
Ish xarakatni uch marotoba
qaytarish.
0
10
5
Filtr qog‘ozini surtmadan olib
tashlash.
0
10
6
Surtmani
H2SO4
ni
5%
eritmasida 30sekund ushlab turish.
0
10
7
Darxol
suv
bilan
yuvib
tashlash.
0
10
8
Metilen ko‘ki bilan qayta
bo’yash.
0
10
9
Suv bilan yuvib tashlash.
0
10
10
Quritish
va
mikroskopda
ko‘rish daftarga tasvirinic hizish.
0
10
JAMI
0
100
Kislotaga chidamli bakteriyalar Sil - Nelsen usuli bilan bo’yaladi. Kislotaga
chidamli bakteriyalar xujayra devori va sitoplazmasida mikol kislotasi, karbol
kislota, yog'lar va yog' kislatalari kup buladi, bu kislotalar xujayraning tinktoriyal
xususiyaini oshiradi. Buyokning yukori konsintatsiyasi va kizdirish tufayli xujayra
devorining buyok bilan ta'sirlashuv reaktsiyasi kuchayadi va bakteriya kizil rangga
bo’yaladi. Sulfat kislota ishlov berilganda kislotaga chidamsiz bakteriyalar ta'sirida
rangsizlanadi va metil kuki bilan kuk ranga bo’yaladi.
Kislotaga chidamli bakteriyalarni Sil-Nelsen usuli bilan bo'yash.
1. Fiksatsiyalangan surtmaning ustiga tayyorlangan filtr kog'ozidan qo'yiladi,
sungra fuksinning karbolli eritmasi tomiziladi va bug' hosil bulgunga qadar 3—5
min davomida qizdiriladi.
2. Filtr kog'oz olinadi va surtma suv bilan yuviladi.
3. Surtmaga rangsizlantirish uchun 5% li sulfat kislota yoki 3% spirtli xlorid kislota
eritmasidan tomi¬ziladi va 1 — 2 min ushlab turiladi.
4. Suv bilan yuviladi.
5. Surtma metilen ko'kining suvli eritmasi bilan 3—5min. davomida yana bo'yaladi.
6. Suv bilan yuviladi, quritiladi va mikroskop ostida ko'riladi
№
Bajariladigan tadbirlar
Bajara
bilmadi
(ball)
To‘liq
va
aniq
bajardi
(ball)
1
Fiksatsiya kilingan mikrob surmasiga toza
kvadratli filtrkog‘ozi quyish.
0
10
2
Filtr qog‘ozi ustiga bir necha tomchi Sil-
fuksinidan tomizish.
0
10
3
Spirtovka ustida par hosilb o‘lguncha
ushlab turamiz (qaynab ketmasligi kerak).
0
10
4
Ish xarakatni uch marotoba qaytarish.
0
10
5
Filtr qog‘ozini surtmadan olib tashlash.
0
10
6
SurtmaniH2SO4ni 5% eritmasida 30sekund
ushlab turish.
0
10
7
Darxol suv bilan yuvib tashlash.
0
10
8
Metilen ko‘ki bilan qayta bo’yash.
0
10
9
Suv bilan yuvib tashlash.
0
10
10
Quritish va mikroskopda ko‘rish daftarga
tasvirini chizish.
0
10
JAMI
0
100
Neysser usuli bilan balyutin donachalari bo’yaladi. Valyutin donachasi
sitoplazmadan fark kilib, ikoriy reaktsiyada buladi. Shuning uchun sinka atsetatni
kabul kilib, tuk kuk ranga bo’yaladi. Xujayra sitoplazmasida kislotali muxit
bulganligi uchun, sitoplazma ishkori buyok - vezuvinni kabul kilib, sarik rangga
bo’yaladi.
