BAKTERIYALARNING FAGLARGA SEZGIRLIGINI ANIQLASH 2 soat. Mashg’ulotdan maqsad: Talabalar mashgulotda Faglarning ta'sir mexanizmi, ta'sir doirasi bilan tanishib chiqishadi. Odam organizmiga salbiy ta'sirini, shuning uchun faglarni davolash va profilaktika maksadida tugri qo’llash kerakligini, qo’zgatuvchilarni faglarga sezgirligini aniqlash usullarini o’zlashtiradi. Mashgulotning vazifasi: -Faglarning ta'sir mexanizmi, ta'sir doirasini urganish. -faglarning odam organizmiga salbiy ta'sirini urganish. -salbiy ta'sirlarni oldini olish va davolash uchun faglarni tugri kullash choralarini urganish. -mikroorganizmlarni faglarga sezgirligini aniqlash usullarini bilib olish. Kutilayotgan natijalar. Mashgulot o’tkazilgandan keyin talabalar bilishlari kerak. -kelib chikishi, ta'sir mexanizmi, ta'sir doirasi buyicha faglar klassifikatsiyasini. -fagga chidamli bakteriyalarning kelib chikish mexanizmini. -faglarga bakteriyalarning sezuvchanligini aniqlashni. Quyidagi kunikmalarni kila bilishi kerak: -qo’zgatuvchilarning faglarga sezgirligini,Grasia usullarini aniqlashni. Amaliy mashg’ulot tarkibi. Mavzuda ko’rib chiqiladigan savollar. -Mikroorganizmlar orasida simbiotik va antogonistik o’zaro munosabatlar. -Faglarning asosiy guruxlarining antibakterial ta'sir mexanizmini kurib chikish. -Bakteriyalarning faglarga sezgirligini sifat va miqdorini aniqlash rullari. -Faglarning ta'sir doirasi. -Odam organizmiga faglarning salbiy ta'siri. Amaliy mashg’ulot rejasi. Talabalarni mashgulotga tayyorgarligini tekshirish -5 daqiqa. Talabalarni nazariy bilim darajalarini tekshirish-40 daqiqa. O’qituvchini mavzu buyicha umumlashtirishi-10 daqiqa. Amaliy ishlarni tushuntirish -10 daqiqa. Amaliy ishlarni bajarish -85 daqiqa. № Bajariladigan tadbirlar Bajara bilmadi (ball) To'liq bajardi (ball) 1. 1. Oziqli agarli Petri kosachasiga S.aureus sutkali, bulonli kulturasi gazon bilan eqiladi 0 25 2. 37°S da 10—15 min davomida quritiladi. 0 25 3. So'ng gazon yuzasiga bir tomchi fag tomiziladi va ikkinchi chetiga tomchi yetib borguncha Petri kosachasi qiyshaytiriladi. 0 25 4. Termostatda bir sutka davomida inkubatsiya qilinganidan so'ng, kosacha ko'zdan kechiriladi, bunda fag tomchisi tekkan yerda lizis zonasining borligi belgilanadi. 0 25 Jami 0 100 Bakteriya viruslari (faglar) – atrof muxitda suv xavzalarida, tuprokda keng tarkalgan. Ichak bakteriyasining faglari – ichak tayoqchasi, shigello silmonella faglarini kulmak suvlardan, najasdan ajratib olish mumkin. Jaroxat infektsiyasi anaerob klostridiyalarining faglarini yaradagi suyuqlikdan, tuproqdan topish mumkin, fagning muxitda topilishi, shu yerda unga sezuvchan mikrobning borligini kursatadi. Ko’pchilik faglar bakteriya turiga xos buladi. Biroq shunday faglar borki, ular faqatgina bir turdagi bakteriyaning ayrim variantlarini lizis qila oladi. Ulardan shu turdagi fagotsitlarni aniqlash uchun foydalaniladi. Shu Bilan bir qatorda ayrim faglar bir necha bir-biriga yaqin turdagi bakteriyalarni xam lizis qiladi. Fagning lizis kilish doirasini aniqlash. Oziqa agarli kochaga tekshirilayotgan bakteriyalar kulturasi soniga kura kvadratlarga bulinadi. Xar bir kvadratga qovuzloq Bilan bir tomchi ma'lum bulonli kulturadan tomiziladi. Sungra xar bir kultura ekilgan kvadratga qovuzloq yoki pister pipetkasi Bilan bir tomchi tekshirilayotgan fag tomiziladi. Bir sutka termostatda ushlangandan so’ng kosachadagi kvadratlar ko’zdan kechiriladi. Xar xil bakteriyalar kulturasi, sinalayotgan fag Bilan lizis bulganligi va fagning ta'siri aniqlanadi. Fagni atrof-muhitdan ajratib olish. Virulentli fag olish uchun dastlabki material (suv, najas suspenziyasi va boshkalar) bakteriya filtridan o'tkaziladi. So'ng filtrat tayyorlanadi. Olingan filtrat ma'lum bakteriya kulturasi bilan birgalikda bulonga eqiladi va termostatda 37°S da 18—24 soat davomida saqlanadi. Kultura lizisga uchragandan so'ng, qolgan bakteriya hujayralaridan fag sentrafuga yordamida yoki filtrdan o'tkazib tozalanadi. Filtratda fagning borligini sifat va son jihatidan aniqlaydigan usullar bilan tekshiriladi. S.aureus fagini sifatini aniqlash usuli Oziqli agarli Petri kosachasiga S.aureus sutkali, bulonli kulturasi gazon bilan eqiladi va 37°S da 10—15 min davomida quritiladi. So'ng gazon yuzasiga bir tomchi fag tomiziladi va ikkinchi chetiga tomchi yetib borguncha Petri kosachasi qiyshaytiriladi. Termostatda bir sutka davomida inkubatsiya qilinganidan so'ng, kosacha ko'zdan kechiriladi, bunda fag tomchisi tekkan yerda lizis zonasining borligi belgilanadi. Miqdoriy usul — Gratsia usuli bilan fagning titrini aniqlash. Usulning moxiyati. Probirkadagi suyultirilgan GPA ga indikator mikrobidan va suyultirilgan ma'lum fag saqlovchi materialdan 1.0 ml quyiladi va yaxshilab aralashtiriladi so'ng Petri kasachasiga quyib inkubatsiya qilingandan keyin kosachadagi negativ koloniyalar sanaladi va 1.0 ml tekshirilayotgan materialdagi virus miqdori xisoblab topiladi. Tajriba o'tkazish uchun oldindan quyidalarni tayyorlash dozim: a) oziqli agar Petri kosachasiga quyiladi, termostatda kuritiladi; b) 3—4 ml dan probirkaga quyilgan, 0,7% li yarim suyuq oziqli agar suv hammomida eritiladi. Tekshirilayotgan fag o'n martadan (10-2-10-7 va yana ham fagning taxminiy titriga ko'ra ko'proq suyultirshi mumkin) natriy xloridning izotonik eritmasida suyultiriladi. So'ng eng oxirgi suyultirilgan (10-7) fagdan 0,5 ml olib, shy hajmdagi fagga sezuvchan bakteriyaning sutkali bulonli kulturasi bilan aralashtiriladi va 45 S gacha sovutilgan, yarim suyuq agarli probirkaga quyiladi. Bu aralashma tezlikda agarli Petri kosachasiga quyiladi, nadijada yupqa qavat hosil qilib qotadi. Bakteriyalar va yarim suyuq agar bilan keyingi (10 6) suyultirishdagi fag aralashmasi ham xuddi shunday tayyorlanib, boshqa kosachadagi agar yuziga quyiladi, keyin — 10 5 suyultirilgan joydan aralashma tayyorlanadi. Agarning ikkinchi quyilgan qavati qotganidan so'ng kosacha 37°S da inkubatsiya kilinadi. Fag bilan zararlanmagan bakteriyalar ko'payib, oziqli agar yuzasida bir tekis o'sib, gazon hosil qiladi. Fag bilan zararlangan har bir bakteriya lizisga uchraydi va natijada bir necha yuz yangi fag zarrachalarn ajralib chiqadi. Ular butun hujayralarga yana kiradilar va sikl qaytadan boshlanadi. Hujayralar lizisi natijasida yaxlit bakterial gazon ichida «steril» dog'lar yoki fagning negativ koloniyalari hosil bo'ladi. Shu dog'larning soni aralashmadagi ekilgan fag zarrachalarining soniga teng. Ya'ni 1 ml tekshirilayotgan suspenziyadagi miqdorini ko'rsatadi, bu esa uning titri deb ataladi. Masalan 10 - 7 suyultirilgan namunadan ekilganda hosil bo'lgan fagning “steril” dog'lar soni 5 ta ekan, bunda 1 ml tekshirilayotgan suspenziyadagi fag miqdori 5 x 107 teng bo'ladi. Stafilokokk kulturasini fagotipini aniqlash.Tekshirilayotgan sutkali stafilokokkni bulonli kulturasini Petri kosachasidagi oziqli agarga gazonli usulda eqiladi, termostatda bir oz quritiladi, so'ngra Petri kosachasi orqasi kvadratlarga bo'linadi qo'llanilayotgan fag tiplari yoziladi va har bir kvadratga paster pipetkasi bilan bir tomchidan yozilgan raqamga xos bo'lgan stafilokokkni 4 gurux faglar tiplari tomiziladi. Bir sutka termostatda o'stirilgandan so'ng, qaysi kvadratlarda lizis bo'lganligi ko'zdan kechiriladi. Stafilokokk kulturasining fagotipi lizisni keltirib chiqaradigan fag tipi bilan aniqlanadi Nazorat savollari 1. Turli viruslar va faglarning morfologiyasi, ultra tuzilishini o'rganish. 2. Tashqiy muhit ob'ektlaridan faglarni ajratib olish usullari. 3. Faglarni aniqlash (indikasiya) usullari 4. Grasiya usuli bo'yicha fagni titirlash Tavsiya etilgan adabiyotlar ruyxati Asosiy 1. Muxamedov I., Eshboyev E., Zokirov N.. «Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya» Toshkent 2002. Darslik. 2. Muhamedov I., Eshboyev E., Zokirov N, Zokirov M. «Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya». Toshkent – 2006. Darslik. 3. Meditsinskaya mikrobiologiya, virusologiya i immunologiya. Pod redaktsiyey professora Muxamedova I. M. 2012 g. Uchebnik. 4. Meditsinskaya mikrobiologiya. Pod redaktsiyey Pokrovskogo V.P. i Pozdeyeva O.K.. M., 2006 g. Uchebnik. 5. Vorobev A. A. i dr. Meditsinskaya mikrobiologiya, virusologiya i immunologiya. Uchebnik, M.,2004g. 6. Vorobev A.A. Pod red. A.S.Bыkova. Atlas po meditsinskoy mikrobiologii, virusologii i immunologii M., 2008 7. Immunologiya. Xaitov R.M. M. 2006. Uchebnik. 8. Aliyev Sh.R., Muxamedov I.M. «Mikrobiologiyadan 2012laboratoriya mashgulotlariga doir kullanma» Tashkent 9. Prof. Borisov L. B taxriri ostida. Takrizchi, Krasilnikov A. P. Tarjimon Zokirov N. A. «Mikrobiologiyadan laboratoriya mashgulotlariga doir kullanma». - T., 1992 10. http://moodle.sammi.uz, http://intranet.sammi.uz Qo'shimcha adabiyotlar 11. Shlegel G. Obщaya Mikrobiologiya (perevod s nem.), M., 1987g. Monografiya. 12. Immunologiya / Petrov R. -M., 1983, 1987 13. Mikrobiologiya / Timakov V. - M., 1983 14. Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya / Pyatkin K. - M.,1981 15. Mikrobiologiya / Lebedeva M.N. - T., 1969 16. Klinicheskaya allergologiya i immunologiya / Xaitov R. - M., 2009 17. Ruk-vo k lab.rab. zanyatiyam po mikrobiologii / Borisov l. -M., 1984 18. Ruk-vo po mikrobiologii / Lebedeva M. -M., 1979 19. The evolutionary biology of viruses /Edit. Murse S.S./New York: Raven Press,1994 20. Microbiology and immunology.Casebook./Barrett J. T. - Boston: Little Brown and company, 1995