BANKLARNING KREDITLASHTIRISH FAOLIYATINI TAKOMILLASHTIRISH Reja: Kirish 1. Banklarni kredıtlash amalıyotı va tashqı ıqtısodıy faolıyatnıng o‘zaro munosabatı va kredıt operatsıyaları 2. Banklarni imtiyozli asoslarda kreditlash amaliyotining mohiyati va iqtisodiy asoslari 3. Banklarning kreditlash faoliyatini takomillashtirish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 3 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tilishi, mulkchilik shakllari rivojlanishi, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni faollashtirish zarurati, bank ishining erkinlashtirilishi kredit xizmatini ko‘rsatish va iqtisodiyotni moliyalashtirishning yangi xizmatlarini amaliyotga kiritilishini talab qildi. Respublika bank tizimi oxirgi yillarda sezilarli darajada rivojlandi, moliyaviy salohiyati bir necha barobarga o‘sdi, mijozlarga bank xizmatlari xususan kredit xizmatlari ko‘rsatish sifati davr talabi darajasiga ko‘tarildi, bundan tashqari banklar o‘z mijozlariga xizmat ko‘rsatishning bir qator zamonaviy va samarali turlarini joriy qilishdi, jumladan, kredit xizmatlarining faktoring va skoring operatsiyalari, plastik kartochkalar bilan operatsiyalar onlayn kartalar, klik xizmatlari, shuningdek, eng zamonaviy bank xizmatlaridan internet-bank, mobil-bank kabi operatsiyalarni misol sifatida keltirish mumkin. Tijorat banklari iqtisodiyotga kreditlar ajratishni yildan-yilga kengaytirib borayotganligi va bu boradagi ishlarni yanada oshirish yuzasidan Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoev O‘zbekiston Respublikasining yanada rivojlantirish bo‘yicha xarakatlar strategiyasida alohida e’tibor qaratib shunday deyiladi: “ banklarining moliyaviy barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlab, istiqbolli investisiya loyihalari hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlashni yanada kengaytirish1” asosiy vazifamiz hisoblanadi. Hozirgi paytda banklarning kredit portfeli salmog‘i va tarkibida jiddiy o‘zgarishlar yuz bermoqda, banklarimiz tomonidan iqtisodiyotni real sektori korxonalarini qo‘llab-quvvatlashga alohida e’tibor berilmoqda. Shu bilan birga mamlakatimiz tijorat banklari kredit amaliyotlarida ba’zi muammolar mavjud bo‘lib ular: 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezindenti Sh. M.Mirziyoevning «O‘zbekiston Respublikasining yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi Farmoni. PF-4947-son 2019 yil 7 fevral. 4 Birinchidan, hozirda tijorat banklarining kredit xizmatlariga bo‘lgan jami taklifining ushbu xizmatning aholi va tadbirkorlar tomonidan berilgan jami talabini to‘liq qondira olmayotganligi. Ikkinchidan, tijorat banklari tomonidan aholi va tadbirkorlik sub’ektlariga kredit xizmatlarini xususan, imtiyozli mikromoliyaviy xizmatlari ko‘rsatishda faol tijorat banklariga imtiyozlar berish mexanizmi mavjud emasligi. Uchinchidan, muammoli kreditlar. Ushbu kreditlarni iloji boricha kamaytirish uchun avvalo kreditlarni skoring qilishni mamlakatimiz barcha banklarida (hozirda ba’zi banklar foydalanadi) joriy qilish, bunda faqatgina mijoz faktorini xisobga olmasdan inson omolini qo‘shishimiz zarur. Bundan tashqari xozirda “garov reestri”ga faqatgina garovlarni registratsiya qilmasdan kafilliklarni ham qo‘shish lozim. Fikrimizcha ushbu orqali muammoli kreditlarni kamaytirish mumkin. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib tijorat banklarining kredit operatsiyalarini o‘rganishni, takomillashtirish xamda ushbu jarayonni tahlil qilishni lozimligini ko‘rsatadi. Bu esa mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Kurs ishning maqsadi va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi bo‘lib tijorat banklari kreditlash amaliyotini takomillashtirish yuzasidan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Qo‘yilgan maqsad quyidagi vazifalarni ilmiy yechimini asoslab berishni taqozo etadi:  tijorat banklari kreditlash amaliyotining mohiyati va iqtisodiy asoslarini tadqiq etish va nazariy takliflar ishlab chiqish;  tijorat banklari kreditlash tizimining huquqiy asoslarini tahlil qilish va xulosalar chiqarish;  tijorat banklari kreditlash amaliyotining xususiyatlarini yoritib berish;  aholi tadbirkorlik salohiyatini oshirishda tijorat banklari kreditlash amaliyoti tahlili; Kurs ishining predmeti bo‘lib tijorat banklari tomonidan kreditlash jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi. 5 Kurs ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishi natijalari, xulosa va takliflari tijorat banklari kredit operatsiyalarini takomillashtirish borasidagi nazariy va amaliy bilimlar doirasini kengaytiradi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati undagi taklif va amaliy tavsiyalardan respublikamiz tijorat banklari amaliyotida kredit operatsiyalarini samarali tashkil etishda foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi. Shuningdek, kurs ishi materiallaridan oliy o‘quv yurtlarida “Bank ishi”, “Kreditlash operatsiyalari va siyosati”, “Tijorat banklari resurslarini boshqarish”, “Kredit tavakkalchiliklari va ularni boshqarish” kabi fanlarini o‘qitishda manba sifatida foydalanish mumkin. Kurs ishining tarkibi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan, umumiy hajmi 40 betdan iborat bo‘lib, unda jami 9ta rasm va 2 ta jadvallar mavjud. Birinchi rejada tijorat banklari kreditlash amaliyoti va tashqi iqtisodiy faoliyatning o‘zaro munosabati asoslari yoritilgan, O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari imtiyozli kreditlash amaliyotining holati va tahlil qilingan, va O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari kreditlash amaliyotining takomillashtirish yo‘nalishlari yoritib berilgan. 6 1. Tıjorat bankları kredıtlash amalıyotı va tashqı ıqtısodıy faolıyatnıng o‘zaro munosabatı va kredıt operatsıyaları Kredit qadimdan ma’lum bo‘lib, u dastlab savdoda almashuv jarayonida paydo bo‘lgan bo‘lib, kredit avval tovarlarni kreditga sotilishi bilan bog‘liq jarayonlarni o‘zida ifoda etgan. Bunga sabab haridorni tovar sotib olishga hamisha ham naqd puli bo‘lmaydi, naqd pul ma’lum muddatdan so‘ng ega bo‘lishi mumkin. Bu vaqt oralig‘ida tovarning qiymati tushib ketishi, sifati pasayishi mumkin. Shu va boshqa holatlar tovarlarni kreditga sotishga olib kelgan. Kredit tovar ishlab chiqarishning va tovar muomalasining ajralmas qismi bo‘lib hisoblanadi va uning rivojlanishi bilan bog‘liq. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan pul shaklidagi kredit paydo bo‘ldi. Keyinchalik kredit berish mustaqil faoliyatga aylanib, uning asosiy funksiyasi bo‘lib pul egalari va unga vaqtincha muhtoj bo‘lganlar o‘rtasidagi vositachilikdir. Hozir bu faoliyat maxsus malaka va texnikaga ega bo‘lgan maxsus ixtisoslashgan muassasalar-banklar tomonidan amalga oshirilmoqda. Kreditning imkoniyati va zarurligi shu bilan bog‘liqki korxonalar mahsulot sotishda, xodimlarga mehnat haqi hisoblanganda, korxona va jismoniy shaxslar o‘z pullarini banklarda saqlashi va boshqa hollarda vaqtinchalik bo‘sh bo‘lgan pul mablag‘lari bo‘lgani holda boshqa korxona va tashkilotlarda o‘z faoliyatlarini uzluksizligini ta’minlash uchun tegishli pul mablag‘iga ehtiyoj sezadi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga va aholiga kreditlar berish tarixan tijorat banklari faoliyatining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Tijorat banklarining paydo bo‘lish tarixiga bag‘ishlangan ilmiy kurs ishi larga ko‘ra, banklar birinchi navbatda kredit operatsiyalarini bajarish zaruriyati tufayli yuzaga kelganligini guvohi bo‘lamiz. Aksariyat mualliflarning qarashlariga ko‘ra, banklar tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan bog‘liq ravishda emas, balki keng ko‘lamdagi kredit operatsiyalarini amalga oshirish zaruriyati tufayli paydo bo‘lgan. Dastlabki banklarning xodimlari shuni tushunib yetdilarki, harakatsiz yotgan yirik miqdordagi pul mablag‘larini vaqtinchalik foydalanishga berish orqali katta 7 miqdorda daromad olish mumkin. Shu sababli, kreditni berishva uning qaytarilishini ta’minlash masalasi yuzaga keldi. Dastlabki davrlarda kreditlar uchun garov sifatida kemalar, tovarlar, nodir metallar, uy-joylar va qullardan foydalanildi. Tijorat banklarining yuzaga kelishi va rivojlanishiga bag‘ishlangan qator ilmiy kurs ishi larda banklarning faoliyatida mijozlarga hisob-kitob xizmatini ko‘rsatish kredit operatsiyalaridan keyin yuzaga kelganligi o‘z isbotini topgan4. Ma’lumki, kredit to‘g‘risidagi nazariyalar, jumladan, kreditning qiymat nazariyasi, kapitallashuv nazariyasi o‘tgan asrning boshlarida yaratilgan. Shu sababli, mazkur nazariyalarda kreditdan foydalanishning hozirgi zamon sharoitidagi xususiyatlari inobatga olinmagan. Holbuki, hozirda kreditdan foydalanish shart-sharoitlarida sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. Bu o‘zgarishlar, bizning nazarimizda, birinchi navbatda, xalqaro bank amaliyotida keng qo‘llanilayotgan Bazel talablari bilan bog‘liq. Bunda kredit riskini boshqarishga nisbatan belgilangan talablarni kuchayishida, dunyoning ko‘plab davlatlarida kreditning yalpi ichki mahsulot tarkibidagi salmog‘ining sezilarli darajada o‘sayotganligida, kreditlashning nisbatan yangi shakllaridan foydalanish ko‘lami kengayayotganligida va kredit ta’minotiga nisbatan belgilangan talablarni kuchayishida namoyon bo‘lmoqda. Kredit qiymatning harakati ekanligi hamda bu harakatni tovar va pul ko‘rinishidagi mablag‘larni qaytarib berishlik, muddatlilik, to‘lovlilik asosida berish natijasida yuzaga kelishi ko‘pgina yetakchi iqtisodchi olimlarning ilmiy izlanishlarida o‘z aksini topgan. 4 Бортник М.Ю. Денежное обращение и кредит капиталистических стран.- Москва:Финансы, 2018. 8 Sobiq ittifoq davrida kreditning iqtisodiy kategoriya ekanligi qator olimlar tomonidan nazariy jihatdan asoslab berilgan. Kreditning iqtisodiy kategoriya ekanligi Yu.Shenger, M.Usoskin, M.Atlas, G.Shvars, V.Geraщenko, I.Levchuk, O.Lavrushin, N.Valenseva, I.Mamonova, V.Ribin, M.Yampolskiy va boshqa olimlarning ilmiy ishlarida o‘z aksini topgan. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan ayrim mualliflarning kredit munosabatlariga bag‘ishlangan ishlarida tahlil qilish jarayonida kredit termini, kreditlash jarayoni ko‘rsatib o‘tilgan. Ayni vaqtda, ushbu kategoriyaga berilgan ta’rifdan kredit va kreditlash faoliyati to‘g‘risidagi, kreditning makrodarajada faqat bir tomonlama emasligi isbotlangan. Kreditning funksiyalari, harakat qonunlari va oxir-oqibat uning iqtisodiy o‘sishdagi o‘rni haqida to‘laqonli ma’lumot beruvchi nazariyalar shakllangan. Aksariyat olimlarning, xususan, O.Lavrushin, I.Levchuk, V.Ribin, Yu.Shengerlarning5 fikricha, kredit iqtisodiy kategoriya sifatida qiymatning ssuda kapitali shaklidagi harakatidir. Shunisi xarakterliki, iqtisodiy adabiyotlarda kredit tushunchasining o‘zi bir-biridan farqlanuvchi ikki shaklda talqin etiladi. Birinchidan, kredit pul mablag‘larini ma’lum muddatga qaytarib berishlik va foiz to‘lashlilik shartlari asosida berishni anglatadi. Ikkinchidan, kredit so‘zi tarjima qilinganda “ishonch” degan ma’noni anglatishini inobatga olsak, mijozning kredit to‘loviga layoqatliligi kreditorning unga ishonish imkoniyati sifatida tushuniladi. Shu sababli, kredit banklar uchun nafaqat pul mablag‘larini mijozga berishni, balki boshqa bir qator amaliyotlarni, jumladan, bank tomonidan mijoz majburiyatlari bo‘yicha kafolatlar berishni ham anglatadi. Bunda banklar tomonidan ko‘pchilik hollarda kreditni berish va mijozning majburiyatlarini kafolatlash o‘rtasida mavjud bo‘lgan aniq farqlar hisobga olinmaydi. Mamlakatimiz iqtisodchilaridan Sh.Abdullayeva kreditga quyidagicha ta’rif 5Лаврушин О.И. Кредит как стоимостная категория социалистического воспроизводства. - Москва: Финансы и статистика, 2018. -173 с.; Левчук К.И.Ссудный фонд и кредит. - Москва: Финансы и статистика, 2020 -109 с.; Рыбин В.И. Кредит как экономическая категория социализма. - Москва: Мысль, 2019.-252 с. 9 beradi. Kredit – bu vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini pul egasi yoki boshqalar tomonidan ma’lum muddatga, haq to‘lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqqan iqtisodiy munosabatlar yig‘indisidir6. Mamlakatimiz iqtisodchilaridan yana biri D.A.Saidovning fikricha kreditga eng maqbul ta’rif bu – mablag‘larni ma’lum muddatga, haq to‘lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan iqtisodiy munosabatlar majmuasidir7. Yuqoridagilardan kelib chiqib, “Kredit” tushunchasi to‘g‘risida yana to‘xtaladigan bo‘lsak, kreditning ssuda kapitali harakatining shakli ekanligini ko‘rish mumkin. Ayrim hollarda kredit tushunchasiga “qarzga berilayotgan ssuda (tovar, pul ko‘rinishida) tijorat ishonchi” deya ta’rif berilishini guvohi bo‘lamiz. Bizning fikrimizcha, kreditga eng maqbul ta’rif bu – daromad olish maqsadida mablag‘lar (yoki tovar)ni shartnoma asosida ma’lum muddatda ma’lum foizi bilan qaytarish sharti bilan pul (yoki tavar)ni olish va qaytarib berish bilan bog‘liq munosabatlar hisoblanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda kredit faoliyatining ob’ekti va sub’ektiga ta’rif berish orqali iqtisodiy faoliyat turiga kiruvchi va asosiy maqsadi daromad olishga hamda o‘z manfaatlariga erishishga yo‘naltirilgan faoliyatga kredit faoliyati sifatida ta’rif berilgan. Kredit faoliyati deganda kredit munosabatlari qatnashchilarining manfaatlarini ko‘zlab, ishlab chiqarish xarakteriga ega bo‘lgan hamda bank xizmatlari va operatsiyalari orqali amalga oshiriladigan faoliyatning yig‘indisini tushunishimiz mumkin. Kredit faoliyati kredit resurslariga ehtiyojni qondirishga yo‘naltirilgan qayta taqsimlashni amalga oshirish hamda kredit faoliyatining sub’ektlari uchun daromad olish imkonini beradi. Kredit faoliyati barcha manfaatdor taraflarga real foyda keltiradi. Qarz oluvchilar ma’lum bir muddatga o‘zlarining tijorat, ishlab chiqarish va boshqa shu kabi manfaatlariga yetishish maqsadida yirik pul kapitalidan foydalanish imkoniga 6Pul, kredit va banklar. Sh. Abdullayeva Toshkent 2023 y 7 D.A.Saidov. Tijorat banklarining kreditlash amaliyoti va uni takomillashtirish yo‘llari. Monografiya. – Toshkent. 2021 yil. 10 ega bo‘ladilar. Kreditorlar esa foiz ko‘rinishida daromad oladilar. Bundan tashqari, kredit faoliyati ishlab chiqarishga investisiyaning kirib kelishini rag‘batlantiradi, progressiv tarkibiy siljishlarga turtki bo‘ladi. Bugungi kunda kredit iqtisodiyotni makrodarajada tartibga solishning muhim vositalaridan biriga aylangan. U milliy valyuta va baholar barqarorligini, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash kabi birlamchi masalalarni hal etishda yordam beradi. Shunday qilib, kredit faoliyatini ikki sub’ekt - qarz oluvchi va qarz beruvchilarning bo‘lishini taqozo etadigan amaliyot deyish mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik sub’ektlari iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uchun doimo qo‘shimcha pul mablag‘lariga ehtiyoj sezadilar. Ana shunday pul mablag‘larining manbalari banklarning o‘z va jalb qilingan mablag‘lari bo‘lishi mumkin. Korxonalar mablag‘ yetishmovchiligidan qiynalayotgan hollarda kredit resurslari bozoriga murojaat qilishga majbur bo‘ladilar. Kredit munosabatlarini rivojlanish jarayonida kreditning ikki asosiy nazariyasi shakllangan bo‘lib, ular naturalistik va kapital yaratuvchiliknazariyalaridir. Ushbu nazariyalarni o‘rganish alohida qiziqish uyg‘otadi va foydadan holi bo‘lmaydi. Naturalistik nazariyaning asoschilari ingliz iqtisodchilari A.Smit va D.Rikardolardir. Fransuz iqtisodchilari J.B.Sey, F.Bastiya hamda amerikalik iqtisodchi D.Mak-Kulloxlar ham ushbu nazariya tarafdorlaridir. Ular yaratgan g‘oyaning mazmuni shundan iboratki, iqtisodiyotdagi bo‘sh pul mablag‘larni yig‘ish orqali keyinchalik qayta taqsimlanadigan ssuda fondi tashkil etiladi, mablag‘lar natural ko‘rinishda qayta taqsimlanadi. Kredit ishlab chiqarishga bog‘liq ravishda puldan foydalanish huquqlarining o‘zgarish jarayoni yuz beradi. Bu nazariyaning asosiy xulosalari quyidagilardan iborat: -kredit ob’ekti bo‘lib natural, ashyoviy boyliklar hisoblanadi; - kredit o‘zida natural boyliklarning harakatini aks ettirganligi sababli jamiyatdagi mavjud moddiy boyliklarni qayta taqsimlash usulihisoblanadi; 11 - kredit passiv rolga ega bo‘lishi sababli tijorat banklari faqatgina vositachi bo‘ladilar xolos. Naturalistik nazariya tarafdorlari kreditga bir-biriga qarama - qarshi bo‘lgan ta’riflar berishgan. Ularning fikricha, bir tomondan kredit ishlab chiqarish natijasida hosil bo‘ladigan real kapitalni yaratmaydi va kreditning ishlab chiqarishga bog‘liqligini ko‘rsatib, foizning daromad o‘zgarishi va dinamikasiga bevosita bog‘liqligini uqtiradilar. Ikkinchi tomondan esa kredit va uning yaratuvchisi bo‘lmish banklarning ahamiyatini tushunmaslik bilan bir vaqtda kredit kapitalning o‘sishiga va shu bilan birga undagi qarama -qarshiliklarining kuchayishiga ham olib keladigan ikkilamchi xarakterini tushunib yetmaganlar. Kreditning kapital yaratuvchilik nazariyasining asosiy konsepsiyalari ingliz iqtisodchisi Dj.Lo tomonidan shakllantirilgan. Uning fikriga ko‘ra, kredit takror ishlab chiqarish jarayoniga bog‘liq bo‘lmasdan, u iqtisodiyotda hal qiluvchi bo‘lgan o‘rinni egallaydi. Kredit mamlakatning ishlatilmayotgan barcha ishlab chiqarish imkoniyatlarini harakatga keltira olishi, boylik va kapital yarata olishi mumkin, bunda banklar vositachilar emas, balki kapital yaratuvchilari bo‘ladilar. Resurslarni qayta taqsimlash maxsus vositachilar – ya’ni, yangi pul yaratuvchilari bo‘lmish banklar orqali amalga oshirilishiga asosiy urg‘u beriladi. Mijozlarning hisob raqamlarida saqlanayotgan mablag‘larni banklar nazariy jihatdan o‘z hohishlariga ko‘ra ishlata olmaydilar. Bu mablag‘lar bankka emas, balki mijozga tegishlidir. Lekin aynan bir ob’ektga turli tomonlar egalik qila olmaydilar, kreditning hajmi nazariy jihatdan hech qanday cheklanish (chegara)larga ega emasligi sababi bu pullarning sof generatsiyasi banklardir. Xorijlik iqtisodchilar – I.Shumpeter, A.Gan, Dj.Keyns, R.Xoutrilar XX asr boshlarida kapital yaratuvchilik nazariyasi tarafdorlari bo‘lib maydonga chiqdi. I.Shumpeter va A.Ganlar kredit kapitalni ham yaratadi deya banklarni o‘ta qudratli deb hisoblaganlar. Ular kredit cheksiz bo‘lishi mumkin, demakki u yaratadigan depozit va kapital ham cheksiz bo‘ladi deb hisoblashgan. Ularning fikricha, inflyatsion kredit takror ishlab chiqarish jarayonini, iqtisodiy rivojlanishni 12 harakatga keltiruvchi kuch hisoblanib, iqtisodiy o‘sishga doimo turtki berib turadi. J.Keyns nazariyasi kreditning kapital yaratuvchilik qobiliyatiga asoslangan8. Bunda kredit iqtisodiy o‘sishni belgilab beruvchi omil sifatida qaralgan. Iqtisodiyotni kredit orqali boshqarishning asosiy tamoyillari asoslab berilgan. Shu sababli ishlab chiqarishni va iste’mol bozorini rag‘batlantirish uchun ssuda foizini kamaytirish orqali investisiyaning ko‘payishi (kengayishi)ga erishish zarur, shart- sharoit yaratish lozim. Bu esa, o‘z navbatida, ishlab chiqarish va iste’mol talablarining oshishiga hamda ishsizlikning kamayishiga olib keladi. J.Keyns ssuda kapitalini pulga tenglashtirgan va foiz darajasini umumiy muomaladagi pul miqdori orqali aniqlagan. Uning biroz keyin yaratgan konsepsiyasiga ko‘ra pul foizga ta’sir ko‘rsatadi, foiz – investisiyaga, investisiya – ishlab chiqarishga, ishlab chiqarish – daromadga, daromad esa narxga ta’sir qiladi. Ayni vaqtda, pul massasi foizga ma’lum bir darajagacha ta’sir qiladi, foiz esa har doim ham investisiyaga istalgan shaklda ta’sir qila olmaydi. Kapital yaratuvchilik nazariyasining keyingi rivoji monetarizm nazariyasida o‘z aksini topdi. Monetarizm nazariyasi (ta’limotchilari) vakillari AQShda M.Fridmen, P.Rouz, A.Berns, Fransiyada J.Ryueff, GFRda O.Faytlardir. Ushbu nazariyaning yetakchi namoyondasi bo‘lib, M.Fridmen hisoblanadi. Uning konsepsiyasiga ko‘ra iqtisodiyotni boshqarishning asosiy instrumenti kredit emas, balki pul massasi hamda foiz stavkalarining o‘zgarishidir. Kredit yordamida iqtisodiyotning to‘lov vositalariga bo‘lgan ehtiyoji ta’minlanadi, pul mablag‘larini faol to‘lov oborotidan chiqib qolishiga barham beriladi, iqtisodiyotning kapitallashuv darajasi oshadi. Ayni vaqtda, kreditning iqtisodiyotga va u orqali jamiyat hayotiga salbiy ta’siri ham mavjud. Masalan, iqtisodiyotga haddan ziyod ko‘p kredit ajratilsa, bu holat inflyatsiyaning kuchayishiga sabab bo‘lishi mumkin. M.Fridmenning fikriga ko‘ra, tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotni kreditlashni keskin oshirib yuborilishi pullar taklifini kuchayishiga va shuning asosida baholarning o‘sishiga olib keladi. 8 Кейнс Дж. М. Общая теория занятости процента и денег. Пер. с англ. - Москва: Прогресс, 2020. -297 с. 13 Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, kredit vositasida pullarni xo‘jalik aylanmasiga kiritish har qanday holatda mumkin. Naqd pulsiz o‘tkazmalar sharoitida Markaziy bank ham, tijorat banklari ham texnik jihatdan istalgan miqdordagi pulni muomalaga chiqarishi mumkin. Ammo tijorat banklarining naqd pulni muomalaga chiqarish imkoniyati cheklangan. Chunki muomaladagi naqd pul miqdori Markaziy bank balansining passividagi majburiyatlar summasidan oshmaydi va naqd pulni emissiya qilish vakolati faqat Markaziy bank zimmasidadir. Markaziy bank muomalaga chiqaradigan to‘lov vositalari uning balansini aktiv qismi doirasida amalga oshiriladi, tijorat banklarining imkoniyati esa, ularning likvidliligiga nisbatan belgilangan talablar bilan chegaralanadi. Tijorat banklarining kreditlash amaliyotini tashkil qilish, uning samaradorligini ta’minlash xususidagi masalalar to‘g‘risida to‘xtalib, D.MakNoton rivojlanayotgan mamlakatlarda kreditlash amaliyotini tashkil qilishning zaruriy shartlaridan biri kreditlarni garov ta’minoti asosida berishni odatiy hol sifatida qabul qilishdir, degan xulosaga keldi.9 Uning fikriga ko‘ra, garov sifatida olinadigan mulkning sotilish bahosi kredit va uning foizini qaytarishga yetishi lozim. Bu esa, mulkni doimiy ravishda qayta baholab turishni taqozo qiladi. Bizning fikrimizcha, olimning mulkni davriy baholash to‘g‘risidagi fikri respublikamiz amaliyoti uchun ham juda muhim hisoblanadi. Chunki mulklarning joriy bahosini tez-tez o‘zgarish holati mamlakatimizning xo‘jalik amaliyotiga xos bo‘lgan holat hisoblanadi. Hozirgi kunda respublikamizda milliy valyuta kursining chet el valyutalariga nisbatan doimiy ravishda o‘sib borish tendensiyasini hamda baholarning muntazam o‘sishini inobatga olgan holda kredit uchun garov sifatida qabul qilingan mol-mulk bahosini har oy yoki har chorak yakuniga qayta baholashni yo‘lga qo‘yish zarurdir. V.Usoskin o‘zining “Zamonaviy tijorat banki: operatsiyalari va boshqarish” nomli monografiyasida tijorat banklari kreditlash amaliyotining asosiy jihatlarini tadqiq qilgan. U kurs ishi natijalariga asoslangan holda, bir qator ilmiy xulosalarni shakllantirgan. Ana shunday muhim xulosalardan biri mijozni bank tomonidan kredit liniyasi ochish yo‘li bilan kreditlash orqali kredit riski darajasini sezilarli 14 darajada pasaytirish mumkinligidir10. Uning fikriga ko‘ra, kredit liniyasi orqali mijozni kreditlashda kompensasion qoldiqdan foydalanish orqali mijozni nisbatan past foiz stavkasida kreditlash mumkin. Bu esa, kredit riskini kamayishiga, kreditni qaytish ehtimolini oshishiga olib keladi. Fikrimizcha, kompensasion qoldiq xalqaro bank amaliyotida mijozning kredit to‘lovi bilan bog‘liq xarajatlarini kamaytirish vositasi sifatida o‘zini oqlagan. Uni respublikamiz bank amaliyotida qo‘llash kredit liniyasining mijoz uchun qulay kreditlash shakli sifatidagi ahamiyatini yanada oshirishga xizmat qilgan bo‘lar edi. D.Polfreman, F.Fordlar muallifligidagi “Osnovi bankovskogo delo” kitobida mijozning kredit yig‘ma jildini o‘rganishga e’tiborni kuchaytirish kreditlash amaliyotini samarali tashkil etishning muhim omili sifatida qaralgan11. Hozirgi zamon jamiyatida banklar ko‘p sonli va xilma - xil moliyaviy xizmatlar ko‘rsatadigan muassasaga aylandi. Ular orqali iqtisodiyot tarmoqlarini kreditlash, qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va sotish operatsiyalari, korxonalarga tegishli mulklarni boshqarish operatsiyalari va boshqa bir qator moliyaviy operatsiyalar amalga oshirilmoqda. Biroq shunga qaramasdan kredit operatsiyalari tijorat banklari uchun birlamchi ahamiyatga ega bo‘lgan operatsiya sifatida saqlanib qolmoqda. Respublikamiz bank amaliyotida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2022 yil 17 iyuldagi 578-sonli «O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarida buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasi» nomli yo‘riqnomasiga asosan o‘rta muddatli kreditlar toifasi bekor qilindi12. Aksariyat mamlakatlarda, jumladan, G‘arbiy Yevropaning ko‘pgina mamlakatlarida kreditlar muddatiga ko‘ra uch turga: qisqa, o‘rta va uzoq muddatli 10 В.М.Усоскин. Современный коммерческий банк: управление и операции. - Москва:ВАЗАР-ФЕРРО», 2019 11 Д.Полфреман, Филип Форд. Основы банковского дело. Пер. с англ. - Москва:ИФРА-М, 2018. 12O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarida buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasi.-Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. 15 kreditlarga bo‘linadi. Bunda qisqa muddatli kreditlar jumlasiga bir yil muddatgacha beriladigan kreditlar, o‘rta muddatli kreditlarga bir yildan besh yilgacha va uzoq muddatli kreditlarga besh yildan ortiq muddatga beriladigan kreditlar kiritiladi. Qisqa muddatli kreditlash bu kreditlash ob’ektlari, kreditlash metodlari, ya’ni kreditlash tamoyillari bo‘yicha kredit berish va qaytarish usullariga asoslangan holda kreditning kapital aylanishida qatnashishi tushuniladi. Banklarning qisqa muddatli kreditlashni tashkil qilish turli mamlakatlarda davlatning me’yoriy-huquqiy hujjatlariga asoslanadi. Ya’ni, banklar uchun mijoz va bank talablarini, Markaziy bankning me’yoriy hujjatlari, shuningdek, milliy tarixiy bank ishlarini hisobga olish zaruriyatini bildiradi. Xorijiy va milliy iqtisodchilar kreditning mohiyati va roliga nisbatan turli xil nazariy yondashuvlarga ega bo‘lsalarda, ularning barchasi banklarni qisqa muddatli kreditlashni tashkil qilish asosini korxonaning to‘lov aylanmasi qonuniy ekanligi bilan bog‘lashadi13. Mamlakat tijorat banklarining kreditlash amaliyotida korxonalarda o‘z aylanma mablag‘larining keskin yetishmovchiligi, biznesini rivojlantirishga va yangi texnologiyalarni joriy qilish bo‘yicha yetarlicha mablag‘ga ega emasligi banklar tomonidan kreditlashni rivojlantirishning dolzarbligini belgilaydi. Tijorat banklari tomonidan uzoq muddatli kreditlar – bu, qurilish, qayta qurish, ishlab chiqarish va ijtimoiy yo‘nalish ob’ektlarini texnik qayta jihozlash, texnika, texnologiya hamda uskunalar sotib olish, asosiy podani shakllantirish, ko‘p yillik ekinlar xarajatlari bilan bog‘liq kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish hamda boshqa investisiya maqsadlariga mo‘ljallangan kreditlardir. Uzoq muddatli kreditlar asosan, asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish va ular bilan bog‘liq sohalarni ta’minlashda ishlatiladi. Hozirgi davrda bank kredit 13 Левчук К.И. Эффективность краткосрочных кредитных вложений. - Москва: Финансы и статистика, 2018. -109 с.;Лаврушин О.И. Банковское дело: современная система кредитования. Учеб. пос. / под. ред. О.И. Лаврушина. - Москва: КНОРУС, 2020. -256 с.; Qoraliev T.M. va boshqalar. Xo‘jalik yuritishning hozirgi bosqichida kredit mexanizmi va banklar. –Toshkent, 20201. -80 b.; Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. – Toshkent: Moliya, 2021. - 348 b. 16 qo‘yilmalarining asosiy qismini uzoq muddatli kreditlar tashkil qilib, ular kapital qo‘yilmalarini, loyihalarni moliyalashtirishning asosiy manbai sifatida davlatimiz iqtisodini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etmoqda. Uzoq muddatli kreditlar xo‘jalik tashkilotlari tomonidan quyidagi ob’ektlar uchun jalb qilinishi mumkin: – qayta tiklashga kapital xarajatlarni amalga oshirish uchun; – harakatdagi asosiy fondlarni kengaytirish va modernizatsiya qilish bilan bog‘liq xarajatlar uchun; – yangi qurilish va qo‘shimcha yuqori samarali tadbirlar bo‘yicha xarajatlarni amalga oshirish uchun; – yangi fan, ilmiy texnika sohasida kurs ishi lar olib borish va yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilish uchun va boshqalar. Uzoq muddatli kreditlar, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, qonunchilikda ko‘zda tutilgan tartibda ro‘yxatga olingan yuridik va jismoniy shaxslar bo‘lmish xo‘jalik sub’ektlariga beriladi. Tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotning real sektoriga ajratiladigan uzoq muddatli kreditlar miqdori yildan yilga oshib bormoqda. Shu sababli tijorat banklari oldida turgan asosiy vazifalardan biri bu, kredit resurslarini samarali joylashtirish va ularni o‘z vaqtida qaytarilishini ta’minlash uchun avvalam bor kreditlash jarayonini to‘g‘ri tashkil etish, mijozni moliyaviy ahvolini har tomonlama o‘rganish muhim hisoblanadi. 2. O‘zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirishning moliyaviy mexanizmlari O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini barqaror va muvozanatlashtirilgan o‘sishini ta’minlashda ichki va tashqi sharoitlardan kelib chiqqan holda,tashqi iqtisodiy faoliyatni (TIF) boshqarish siyosatini to‘g‘ri tanlash muhim o‘rin tutadi.TIFni boshqarish siyosatida tarif va notarif usullardan foydalanish darajalari mamlakat iqtisodiy rivojlanishining turli bosqichlarida turlicha 17 bo‘ladi.O‘zbekiston jahon bozoriga chiqib faol tashqi savdo siyosatini amalga oshirishi uchun yuqorida ta’kidlangan usul va vositalardan imkoni boricha qayishqoq grafik shaklda, milliy ishlab chiqaruvchilarning manfaatlaridan kelib chiqib, ularning mavqeini yanada mustahkamlashga qaratilgan tashqi savdo siyosatini amalga oshirishi maqsadga muvofiq. Buning uchun taraqqiy etgan mamlakatlar xususan, Yaponiya tomonidan qo‘llanilayotgan usul va vositalarni doimiy tahlil etish,ularni O‘zbekiston sharoitiga muvofiq keladiganlarini o‘zlashtirib olish lozim. Jahon savdosi erkinlashib borishi bilan barcha rivojlangan davlatlar notarif usullardan ichki bozorlarini himoyalash yoki tashqi bozorda faoliyat ko‘rsatayotgan eksportchilarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida qo‘llashga harakat qilmoqdalar. 1-rasm. Tashqi savdoni notarif usulda tartibga solish choralari14: Zamonaviy hisob-kitoblarga ko‘ra, hozirda davlatlar, Xalqaro savdo ishtirokchilari, jahon importining umumiy hajmining18-30 foiziga nisbatan notarif 14 Трошкина Т.Н. Нетарифные меры в системе государственного регулирования международной торговли (на примере развитых стран). Автореф.дис...... канд. экон. наук. – М.: 2020. 18 tartibga solish choralarini qo‘llashmoqda. Ayni paytda, barcha rivojlanayotgan davlatlar tomonidan mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish uchun (ba’zi mamlakatlarda jami importning 40% miqdorida) notarif to‘siqlardan foydalanadilar15. Rus kurs ishi chisi T.N. Troshkina xalqaro savdoda davlatlar tomonidan TIFni tartibga solishda notarif choralarning ma’lum bir usullarini qo‘llash orqali bir tomondan TIFni boshqarish bo‘yicha milliy mexanizmlarning tashkiliy-huquqiy asoslarigato‘la mos keladigan, boshqa tomondan esa ichki bozorni himoya qiluvchi eng maqbul himoya chorasiga ega bo‘lishini tushuntirib bergan. Kurs ishi chi tashqisavdoni notarif boshqarishni tasniflaydi. Umuman olganda xalqaro savdoda mahsulotlarga qo‘llaniladigan notarif usullarning mavjudligi, har bir mamlakatning o‘z milliy ishlab chiqaruvchilarini qo‘llab-quvvatlash, ularning xalqaro savdoda mahsulotlarini raqobatbardoshliligini ta’minlashga olib keladi. 2-rasm. Dunyodagi savdo cheklovlarining tuzilishi16. 15 Дудин С.Г., Толстова А.З., Суровцева Е.С. Доверие в макроэкономике.// Экономика: теория и практика. 2021. №2 (38). С. 44-49. 16 Manba: https://i-tip.wto.org ma’lumotlari asosida tuzilgan. 19 Butun jahon savdo tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kundagi savdo cheklovlarining tuzilishida texnik to‘siqlar 51,2% (qadoqlash va markerlash, xom-ashyoni sertifikatlash qoidalari va tartibiga oid talablar va standartlar kiradi), sanitar va fitosanitar chora-tadbirlar 37,7% (o‘simliklar va o‘simlik mahsulotlarining bojxona rasmiylashtiruvi uchun O‘zbekiston Respublikasi o‘simlik karantini bosh inspeksiyasi tomonidan ularning xavfsizligini tasdiqlash uchun beriladigan hujjat), dempingga qarshi tekshirishlar 4,9% (tovarlar bojxona hududiga real bahosidan past narxlarda olib kirilgan, bunday olib kirish ichki ishlab chiqaruvchilarga ziyon yetkazgan yoki yetkazish xavfini tug‘dirgan hollarda qo‘llaniladi), miqdoriy cheklovlar 2,6% (import kvotalari, eksport cheklovlari, lisenziyalash, taqiqlar, valyuta cheklovlari),maxsus himoyachoralari 1,6% va boshqa turdagi choralar 1,1%ni tashkil qiladi17. Shuningdek, Butun jahon savdo tashkilotining tashqi savdoni erkinlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlariga qaramasdan, jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozining keyingi to‘lqinlari sharoitida tashkilotga a’zo mamlakatlar o‘rtasida qo‘llanilayotgan notarif chora- tadbirlar,jumladan, sanitar va fitosanitar chora- tadbirlar soni o‘sib bormoqda18. 2020-2021 yillardagi ma’lumotlarga ko‘ra, qo‘llanilgan sanitar va fito sanitar chora-tadbirlar soni 468 tadan 1681 tagacha, texnik to‘siqlar soni esa 633 tadan 1989 tagacha ortganligini ko‘rsatmoqda. 2020-2021 yillarda mamlakatlarning taraqqiy etishi va insonlarni iste’mol sog‘lig‘iga bo‘lgan e’tiborning ortishi sababli sanitar va fito sanitar chora-tadbirlarning 3,6 martaga ko‘payishiga olib keldi.Texnik to‘siqlarning esa 3 marta ko‘p qo‘llanilayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Umuman olganda, xalqaro savdoda foydalanilgan notarifusullarning qo‘llanilishi o‘rtacha 0,4 foizga ortdi. 17“Mamlakat tashqi iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirishning innovatsion jihatlari: xorij tajribasi, zamonaviy tendensiyalar, ustuvor yo’nalishlari”, Respublika ilmiy-amaliy anjumani, 2017-yil 10-may, -T.: ToshDShI. - 295 b. 18http://i-tip.wto.org/goods/Forms/GraphView. (World Trade Organization) 20 3-rasm. Xalqaro savdoda qo‘llanilgan notarifusullar sonining o‘zgarishi, birlik19. O‘zbekiston Respublikasida texnik to‘siqlar, milliy standartlarni ishlab chiqish tovarlarni sertifikatlash va respublikaning boshqa milliy manfaatlarini himoya qilish maqsadida qo‘llanilmoqda20. Jahon amaliyotining ko‘rsatishicha, taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan rivojlanayotgan mamlakatlar qishloq xo‘jaligi va sanoat mahsulotlari eksportiga nisbatan qo‘llanilayotgan tariflar kamlik qilsa, ularga nisbatan notarif xarakterdagi to‘siqlar ham joriy etilmoqda. Yaponiya misolida mamlakatlar tomonidan amalga oshirilayotgan eksport tovarlarga nisbatan notarif to‘siqlarni qo‘llash hollari kuzatilgan. Notarif to‘siqlarni qo‘llash bo‘yicha yetakchi mamlakatlar qatoriga Yevropa Ittifoqi mamlakatlari, Yaponiya va Shveysariyani kiritish mumkin21. TIFda notarif usullardan foydalanish va ularning soniga ko‘ra, Yaponiya 19 Министерство экономического развития Российской Федерации Департамент координации, развития и регулирования внешнеэкономической деятельности бизнес – путеводитель по Японии. Япония. 2022 год. 20O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2005 yil 11 noyabrdagi “Ozonni buzuvchi moddalarni ва tarkibida ular mavjud bo‘lgan mahsulotlarni o‘zbekiston respublikasiga olib kirishni va O‘zbekiston respublikasidan olib chiqishni tartibga solishni takomillashtirish to‘g‘risida” gi 247-son qarori. 21Vahabov A.L., Tadjibayeva D.A., Xajibaknev Sh.X. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqgisodiy munosabatlar. O‘quv qo‘llanma. - T.Moliya. 2017. - 708 b. 21 yuqori darajada rivojlangan mamlakat hisoblanib, notarif boshqarishning huquqiy va tashkiliy asoslari mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish va aholi salomatligini ta’minlashda samarali faoliyat yuritmoqda. Bugungi kunda Yaponiyaning xalqaro savdoda mamalakatlarga qo‘llaydigan notarifusullari jami 1397 tani tashkil qiladi. Jumladan, texnik to‘siqlar 775 ta, sanitar va fito sanitar chora-tadbirlar 498tani tashkilqiladi. Bundan ko‘rinadiki, Yaponiya o‘zi import qilayotgan tovarlarni sifatiga jiddiy e’tibor beradi22. Yaponiya, asosan olib kiriladigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari-sut va an’anaviy chorvachilik mahsulotlariga cheklovlar joriy etgan bo‘lib, agar ularning importi me’yordan oshib ketsa- import bojlarining yuqori stavkalari qo‘llaniladi. Yaponiyaning “Sanitariya nazorati to‘g‘risida”gi Qonunining 27-moddasida importyorlarning majburiyatlari belgilangan bo‘lib, bunda tovarlar importi vaqtida unga nisbatan vakolatli shaxs oziq-ovqat mahsulotlari, oziq-ovqatga qo‘shimchalar, sotish yoki tadbirkorlik faoliyatida foydalanish niyatida olib kelingan tegishli uskunalar va qadoqlar uchun, Yaponiya Sog‘liqni saqlash vazirligiga qarashli karantin stansiyasi tomonidan tasdiqlangan ruxsatnomani taqdim etishi lozim. Shuningdek, import haqidagi xabar nomani taqdim etish talabi yuqorida ko‘rsatilgan mahsulotlar bilan birga Yaponiyaga pochta jo‘natmalari orqali olib kiriladigan bolalar o‘yinchoqlariga ham tegishli hisoblanadi23. Bugungi kunda, dunyo mamlakatlarida aholining oziq-ovqatga nisbatan talabini qondirish maqsadida genetik jihatidan o‘zgartirilgan (GMO) mahsulotlardan foydalanish ko‘payib bormoqda. Jumladan, "Genetika jihatidan o‘zgartirilgan organizmlardan foydalanishni tartibga solish orqali o‘simlik va hayvonot dunyosining biologik xilma-xilligini saqlash to‘g‘risida"gi 2003 yil 18 iyundagi Yaponiyaning №97 sonli Qonuniga muvofiq, GMO mahsulotni olib 22 Соркин, С.Л. Внешнеэкономическая деятельность предприятия: экономика и управление / С. Л. Соркин. – Минск: Современная школа, 2021. – 283 с. 23 Министерствоэкономического развития Российской Федерации Департамент координации, развития и регулирования внешнеэкономической деятельности бизнес – путеводитель по Японии. Япония. 2022 год. 22 kiruvchi shaxslar ushbu mahsulotlarni tasarruf etishidan oldin vakolatli vazirlikdan tegishli ruxsatnomaga ega bo‘lishi lozim. Mazkur shaxslar Yaponiya hukumatini GMOlardan foydalanish rejasi va ularning bioxilma-xillikka yetkazishi mumkin bo‘lgan salbiy ta’siri bilan tanishtirishi kerak. Bundan tashqari, Yaponiya hukumati har qanday tovarlarga ularni import qilish bo‘yicha hukumat tasdig‘ini olish majburiy bo‘lgan cheklash choralarini kiritishi mumkin. (“Tashqi savdo to‘g‘risida”gi Yaponiya Qonunining 52- moddasi). Bunday choralar quyidagi sabablarga ko‘ra joriy etilishi mumkin:  tashqi savdo va milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga erishish uchun;  Yaponiya tomonidan imzolangan shartnomalar va boshqa Xalqaro bitimlardan kelib chiqadigan majburiyatlarni adolatli bajarish maqsadida;  Vazirlar Mahkamasining qarorini amalga oshirish uchun;  Yaponiyada tinchlik va xavfsizlikni saqlab qolish uchun cheklovlar qo‘yish zarur bo‘lganda. Tovarlar importini cheklovchi hokimiyatning ijro organi Yaponiyaning iqtisodiyot,savdo va sanoat vazirligi (ISSV) hisoblanadi. Qonun normalariga muvofiq vazirlikka ba’zi mahsulotlar importini cheklash huquqi berilgan. Shu bilan birga, har qanday Qonunni buzgan yoki unga muvofiq biron-bir noto‘g‘ri hujjatni qabul qiladigan importyorga ISSVning buyrug‘i bilan tovarlarni bir yilgacha import qilishi ta’qiqlanishi mumkin («Tashqi savdo to‘g‘risida»gi Qonunning 53- moddasi)24. Bundan tashqari, mahsulotlar importida mamlakat tomonidan qattiq tartibda o‘rnatilgan sertifikatlash, sifat nazorati inspeksiyasi,texnik xavfsizlikka biotexnik va boshqa turdagi maxsus standartlardan foydalanadi. Bunda asosan mahsulotlar sifatiga, xususan, ularning ekologik tozaligiga, tarkibidagi komponentlar miqdori, 24 Министерство экономического развития Российской Федерации Департамент развития и регулирования внешнеэкономической деятельности бизнес – путеводитель по Японии. Япония. 2017 год. 23 tarkibidagi moddalarning to‘yimlilik darajasiga qaraladi25. Shu bilan birga, Yaponiyada TIFni notarif tartibga soluvchi barcha normativ hujjatlar ikki guruhga bo‘linadi: Birinchi guruh tashqi savdo rejimini va eksport-importni tartibga solishni belgilaydi.Unga eksport-import operatsiyalarining bevosita predmeti hisoblanuvchi hujjatlar va notarif boshqaruvning turli jihatlarini o‘zida aks ettirgan me’yorlar kiradi. Ikkinchi guruhga turli ijtimoiy-foydali maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan huquqiy normalar (masalan, karantin va sanitar choralarni, farmasevtikani, davlat monopoliyasini, qurol aylanishi ustidan nazorat, avtomobil sanoati mahsulotlari xavfsizligini oshiruvchi, tarixiy yodgorliklarni asrash choralarinitartibgasoluvchi vab.) kiradi. Yaponiyada tashqi savdoni notarifusulda tartibga solish bo‘yicha aniq belgilab qo‘yilgan normalarning mavjudligi xorijiy investorlarning ikkilanishlarsiz ushbu davlat hududiga mablag‘ olib kirishiga yordam beradi. Bundan tashqari, TIFni notarif boshqarish orqali Yaponiya milliy ishlab chiqaruvchilarni tashqi ta’sirlardan himoya qiladi, aholi salomatligiga zararli mahsulotlar importini cheklaydi hamda Yaponiyaning hududiga uning ekologik holatiga zarar putur yetkazishi mumkin bo‘lgan jahon standartlariga mos kelmaydigan mahsulotlarni olib kirilishini oldini oladi. Xulosa qilib aytish mumkinki,O‘zbekiston jahon bozoriga chiqib faol tashqi savdo siyosatini amalga oshirishi uchun yuqorida ta’kidlangan, tinchlik va xavfsizlikni, aholi salomatligi, ekologik tozalikni himoya qilishga, mahsulotlar importi jarayonidagi qonunga hilof harakatlarni oldini olishga yo‘naltirilgan usul va vositalardan imkoni boricha qayishqoq (egiluvchan) grafik shaklda, milliy ishlab chiqaruvchilarning manfaatlaridan kelib chiqib, ularning mavqeini yanada mustahkamlashga qaratilgan tashqi savdo siyosatini amalga oshirishda foydalanishi mumkin. Shuningdek,tashqi savdoni tartibga solishda 25 https://i-tip.wto.org (World Trade Organization) 24 mamlakatimizda Yaponiya tomonidan bosqichma-bosqich qo‘llanilayotgan vosita va usullarni ichki vaziyatidan kelib chiqib, shuningdek, asosiy hamkorlarimizning biz bilan amalga oshirayotgan investisiyaviy, infratuzilmaviy loyiha va dasturlarining istiqbolidan kelib chiqib qo‘llash natija beradi, deb hisoblash mumkin. Demak, Yaponiya tajribasidan kelib chiqib, respublikadagi mavjud siyosiy va iqtisodiy vaziyatni e’tiborga olib, notarifusulda tartibga solish choralarini qo‘llash va bu borada doimiy faoliyat yuritadigan idoralararo ishchi guruhini tuzish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bugungi kunga kelib mamlakatimiz tijorat banklarining kreditlash amaliyotining mohiyati va iqtisodiy asoslari mamlakatimiz iqtisodchilari tomonidan yetarli darajada tadqiq qilingan bo‘lib, ularni o‘rganib, umumlashtirib bizning fikrimizcha, kreditga eng maqbul ta’rif bu – daromad olish maqsadida mablag‘lar (yoki tovar)ni shartnoma asosida ma’lum muddatda ma’lum foizi bilan qaytarish sharti bilan pul (yoki tovar)ni olish va qaytarib berish bilan bog‘liq munosabatlar hisoblanadi. Kredit amaliyoti daromad olish maqsadida mablag‘lar (yoki tovar)ni shartnoma asosida ma’lum muddatda ma’lum foizi bilan qaytarish sharti bilan pul (yoki tovar)ni olish va qaytarib berish bilan bog‘liq munosabatlar. Shunga mos ravishda tijorat banklari kreditlash tizimining huquqiy asoslari ham yaratilib, ushbu normativlar jahon tajribasini hisobga olgan xolda, ularni mamlakatimizda qo‘llash imkoniyatlari o‘rganib, hozirda jahon andozalariga deyarli mos tushadigan shaklga keltirilgan. Bundan tashqari mamlakatimiz rahbarining 2017-2020 yillarga mo‘ljallangan 2017 yil 7 fevraldagi O‘zbekiston Respublikasi Prizidentining «O‘zbekiston Respublikasining yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-4947-sonli farmoni asosida barcha sohalarda bo‘lgani kabi keng ko‘lamli islohatlar amalga oshirilmoqda. 25 3. Tijorat banklarining kreditlash amaliyotidagi mavjud muammolar Jamiyatning rivojlanishi hamda bozor munosabatlarining qaror topishi ko‘p sonli banklar va ularning xilma-xil moliyaviy xizmatlar ko‘rsatadigan tashkilotlarga aylanishiga zamin yaratadi. Banklar orqali iqtisodiyot tarmoqlarini kreditlash, qimmatli qog‘ozlar va chet el valyutalarini sotib olish hamda sotish operatsiyalari, korxonalarga tegishli mulklarni boshqarish operatsiyalari va boshqa qator moliyaviy operatsiyalar amalga oshirilmoqda. Shunga qaramasdan tijorat banklari faoliyatida kredit operatsiyalarining o‘rni alohida bo‘lib, birlamchi ahamiyatini saqlab qoldi. Ayni vaqtda, banklar faoliyatida kreditlash amaliyotining o‘rni va ahamiyati kundan - kunga oshib bormoqda. Xalqaro bank amaliyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida kreditlarning yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog‘ining o‘sib borish tendensiyasi kuzatilmoqda. Masalan,G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida bu ko‘rsatkichning o‘rtacha darajasi 42 foizni, Yaponiyada 64 foizni, Rossiyada 17 foizni tashkil etgan26. Bank kreditlarining yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog‘ining oshishi iqtisodiyotning kredit resurslariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish darajasini oshayotganligidan dalolat beradi. Bu jarayon, pirovard natijada, iqtisodiy o‘sish uchun qulay zamin hozirlaydi. Shunday ekan kreditlash amaliyotining tijorat banklari faoliyatida tutgan o‘rnini baholashda kredit qo‘yilmalarining YaIMdagi xamda tijorat banklarining aktivlaridagi salmog‘ini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. 26 Кредитование реального сектора экономики. Материалi круглого стола конференции // Банковское дело. – Москва, 2020.- №5 -С.3. 26 1-jadval O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining aktivlari va kredit qo‘yilmalari dinamikasi27, (mlrd. so‘m) Ko‘rsatkichlar 2017 yil 2018 yil 2019 yil 2020 yil 2021 yil 2022 yil YaIM 77 751 96600 119000 144900 177400 199300 Aktivlar 27453 35744 43868 56223 65176 80362 YaIMga nisbatan foizda 35,3 37 36,9 38,8 36,7 40,3 Kreditlar 15652 20392 26530 34809 42685 53379 YaIMga nisbatan foizda 20,1 21,1 22,3 24 24,1 26,8 Aktivlarga nisbatan foizda 57 57,1 60,5 61,9 65,5 66,4 Yuqoridagi 1-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, 2017-2022 yillar mobaynida kredit qo‘yilmalari mutlaq miqdorining o‘sish tendensiyasi kuzatilgan. Ya’ni, kredit qo‘yilmalari 2017 yilda 15652 mlrd. so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, bu 2022 yilga kelib 53379 mlrd. so‘mni tashkil etgan va 2017 yilga nisbatan 37727 mlrd. so‘mga yoki 3,4 barobarga oshgan. Shunga mos holda uning YaIMdagi salmog‘i mazkur davr mobaynida 2017 yilda kredit qo‘yilmalarining YaIMdagi ulushi 20,1 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yilga kelib esa 26,8 foizni tashkil etgan. Bu ijobiy holat hisoblanib, bank tizimi aktivlari hisobidan iqtisodiyotni real tarmoqlarini bank kreditlari bilan ta’minlash imkoniyatini oshayotganligini bildiradi. Bundan tashqari jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, 2017–2022 yillar mobaynida iqtisodiyotning real sektorlariga tijorat banklari tomonidan yo‘naltirigan kredit qo‘yilmalari va bank aktivlarining dinamikasi keltirilgan. Tijorat banklari kredit qo‘yilmalari va aktivlari o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan. 27Manba: O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ma’lumotlari asosida hisoblandi. 27 Tahlil qilingan davr mobaynida bank kreditlarining aktivlar hajmidagi salmog‘i o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Ya’ni, 2017 yilda jami bank aktivlari tarkibida kreditlarning hajmi 57 foizni tashil etgan bo‘lsa, 2022 yilga kelib esa 66,4 foizni tashkil qilgan. Bu ijobiy holat hisoblanadi va tijorat banklari tomonidan iqtisodiyot tarmoqlariga ajratilayotgan kreditlar hajmini oshayotganligidan dalolat beradi. Germaniya, Fransiya, Yaponiya va Italiyaning yirik banklarida kreditlarning aktivlar hajmidagi salmog‘i 62 foizdan 83 foizgacha boradi28. Dunyoning ayrim yirik tijorat banklari aktivlarining tahlili ko‘rsatadiki, aktivlar tarkibida kreditlar, salmog‘iga ko‘ra, birinchi o‘rinni egallaydi. Tijorat banklari yalpi daromadining asosiy qismini kredit operatsiyalaridan olingan daromadlar tashkil etishini tegishli jadval ma’lumotlaridan ko‘rish mumkin. Bu esa, kreditlash amaliyotining banklar faoliyatidagi ahamiyatining yuqori ekanligidan dalolat beradi. Banklarning aktivlari tarkibida salmog‘iga ko‘ra ikkinchi o‘rinni qimmatli qog‘ozlarga qilingan investisiyalar egallaydi. Bu esa, ularning fond birjalaridagi faoliyati ko‘lamining kengayayotganligidan hamda joriy likvidlilikni yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlar hisobidan ta’minlayotganligidan dalolat beradi. Buning boisi shundaki, kassali aktivlarning jami aktivlar hajmidagi salmog‘i kichik bo‘lib, yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlar banklar likvidliligini ta’minlashning asosiy vositasiga aylanib bormoqda. Xalqaro bank amaliyotida qabul qilingan andozalarga muvofiq, kreditlar tijorat banklari aktivlarining tarkibida kamida 60 foizni tashkil etadi. Respublikamiz bank amaliyotida tijorat banki Boshqaruvi va bank Kengashi kelishgan holda muddati o‘tgan kreditlarni bankning balansidan chiqarishlari mumkin. O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan mamlakat iqtisodiyotiga ajratilgan kredit qo‘yilmalarining o‘sishi qisqa muddatli yoki uzoq muddatli 28 D.A.Saidov. Tijorat banklarining kreditlash amaliyoti va uni takomillashtirish yo‘llari. Monografiya. – Toshkent. 2021 yil. 28 kreditlar o‘sishi evaziga o‘zgarishini tahlil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki iqtisodiyotning real sektorlariga beriladigan kreditlarning muddati bo‘yicha taqsimlanishi, bank resurslarining muddatiga ham bog‘liqdir. Banklarning kredit qo‘yilmalari tarkibida tijorat banklarining uzoq muddatli kreditlari ulushini oshirish bo‘yicha ko‘rilgan choralar tufayli uzoq muddatga berilgan kreditlarning banklar kredit portfelining umumiy hajmidagi ulushi hozirgi paytda 80 foizdan ortiqni tashkil qilmoqda29. Mamlakatimizda keng ko‘lamli aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash bilan birga kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarni faoliyatini yerkinlashtirish ularga xar tomonlama ko‘maklashish davlat siyosati darajasida qaralmoqda. Bu ishlarni amalga oshirishda tijorat banklarining o‘rni beqiyosdir. Mamlakatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish borasida yaratilayotgan kulay ishbilarmonlik muhiti ushbu soha hamda bank faoliyati chambarchas ravishda rivojlanib borishiga asos bo‘lmoqda. Natijada sohada amalga oshirilgan chora-tadbirlar bank tizimida erishilgan ko‘rsatkichlar nafaqat xalqaro umumqabul qilingan me’yorlarga mos keladi, balki ayrim yo‘nalishlar bo‘yicha undan ham yuqori ko‘rsatkichlarga erishildi. 4-rasm. O’zbekiston tijorat banklari tomonidan ajratilgan investision kreditlar30 (trln. so‘m) 29 www.cbu.uz sayti ma’lumotlaridan olindi. 30Markaziy bankning yillik hisobotlari 29 Yaratilgan qulay investisiyaviy muhit, jumladan, banklarning kredit portfeli tarkibida uzoq muddatli investisiyaviy moliyalashning ulushiga qarab tabaqalashtirilgan foyda solig‘i stavkalarining joriy etilganligi tijorat banklarining investisiyaviy faolligini oshirishga xizmat qilmoqda. Jumladan, banklarning investisiya maqsadlariga ajratilgan kreditlari hajmi ham 2021 yilga nisbatan qariyb 1,2 barobar oshib, 2017 yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra 12,2 trln. so‘mni tashkil qildi. Hukumatimizning kichik biznesni rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirish va tadbirkorlikka yanada keng erkinlik berish borasida ilgari surilgan vazifalar ijrosini ta’minlash borasida kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi va natijada ajratilgan kreditlar hajmi 2022 yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga ajratilgan kreditlar miqdori 2021 yilga nisbatan 1,3 barobardan ziyodga oshib, qariyb 15,9 trln. so‘mni, shundan mikrokreditlar hajmi 1,3 barobarga ortib, 3,3 trln. so‘mdan ortiqni tashkil etdi. 5- rasm. O‘zbekiston Respublikasining tijorat banklari tomonidan barcha moliyalashtirish manbalari xisobidan kichik biznes sub’ektlariga berilgan kreditlar, shundan, mikromoliyaviy xizmatlar va “Asakabank” ATB tomonidan ko‘rsatilgan mikromoliyaviy xizmatlar31. (trln. so‘m) 31Markaziy bankning yillik hisobotlari asosida tayyorlandi. 30 Jumladan, mikrokreditlar hajmi 2,5 trln. so‘mdan oshib, bu ko‘rsatkich ham o‘tgan yilga nisbatan 1,3 barobardan ziyodga o‘sdi. Tijorat banklari tomonidan ayollarning tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan kreditlar hajmi o‘tgan yilga nisbatan 1,3 barobar o‘sib, shu yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra 1,2 trln. so‘mdan oshib ketdi. Shuningdek, banklar tomonidan yoshlarni, ayniqsa kasb-hunar kollejlari bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb qilish, ularning biznes loyihalarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga ham jiddiy e’tibor qaratilmoqda. 2022 yili mazkur yo‘nalishga ajratilgan mikrokreditlar 362,1 mlrd. so‘mni tashkil etdi yoki 2021 yilga nisbatan qariyb 1,3 barobar o‘sishi ta’minlandi. 6-rasm. Kasb-hunar kollejlari bitiruvchilariga ajratilgan mikrokreditlar32 (mlrd. so‘m) Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, mamlakatimizda bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish borasida erishilgan yutuqlar Jahon banki va Xalqaro moliya korporatsiyasining tadbirkorlik faoliyatini yuritish shart-sharoitlari bo‘yicha «Doing Businees - 2022» navbatdagi yillik hisobotida yana bir bor o‘z tasdig‘ini topdi. 2021 yilning oktabr oyida chop etilgan hisobotga ko‘ra, kreditlash shartlari bo‘yicha so‘nggi uch yilda mamlakatimizning reytingi 113 pog‘ona, ya’ni 154- 32Markaziy bankning yillik hisobotlari. 31 o‘rindan 42-o‘ringa ko‘tarildi. Bu esa, korxonalarning ishlab chiqarish faoliyatini kengayishida bank kreditlaridan foydalanishni sezilarli darajada o‘sganligidan dalolat beradi. Bundan tashqari tijorat banklari o‘zlarining kredit amaliyotlari orqali o‘zlarining daromadliligini ta’minlamoqda desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Quyidagi jadvalda mamlakatimiz tijorat banklarining daromadlari tarkibida kredit operatsiyalaridan olingan daromadlar ulushini tahlil qilamiz. 2-jadval O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining daromadlari tarkibida kredit operatsiyalaridan olingan daromadlar ulushi33 № Daromadlar 2018 2019 2020 2021 2022 1. Berilgan kreditlar va boshqa mablag‘larni joylashtirishdan olingan foizlar 56,42 56,87 56,17 57,46 59,76 2. Komission daromadlar 34,70 33,18 33,91 31,97 29,91 3. Xorijiy valyutadagi daromadlar 4,65 4,55 3,43 4,05 4,25 4. Tijorat operatsiyalaridan olingan daromadlar 0,02 0,0001 0,0007 0,0008 0,0016 5. Investisiyadan olingan daromadlar 0,48 0,91 1,46 1,27 1,07 6. Boshqa daromadlar 3,78 4,49 5,03 5,25 5,00 JAMI 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Yuqoridagi jadval ma’lumotlari orqali shuni ko‘rish mumkinki, banklarning daromadlari tarkibida berilgan kreditlar va boshqa mablag‘larni joylashtirishdan olingan foizlar yuqori salmoqqa ega bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2018 yilda 56,42 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yilda esa, 59,76 foizni tashkil etmoqda. Banklarning daromadlari tarkibida tijorat operatsiyalaridan olingan daromadlar va investisiyadan olingan daromadlar eng past salmoqqa ega bo‘lib, 2020 yilda investisiyadan olingan daromadlar birmuncha ko‘payib, bu ko‘rsatkich jami 33 Manba: “Ahbor-Reyting” reyting agentligining hisobot ma’lumotlari. (2018-2022) 32 daromadlar tarkibida 1,46 foizga oshgan. 2022 yilda esa, investisiyadan olingan daromadlar 0,39 foizli punktga pasaygan (2-jadvalga qarang). Shu bilan bir qatorda, tijorat banklari daromadlari tarkibida komission daromadlar ham birmuncha yuqori salmoqqa ega bo‘lib turibdi. 2018 yilda tijorat banklari komission daromadlarining jami daromadlardagi hissasi 34,7 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yilda esa, bu ko‘rsatkich 4,79 foizli punktga sezilarli ravishda pasaygan. Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki ekspertlari kreditlardan olingan foizli daromadlarning jami foizli daromadlardagi salmog‘i 60 foizdan kam bo‘lmasligi kerak, deb hisoblashadi. Buning uchun kreditlarning tijorat banklari aktivlari salmog‘i ham 60 foizdan kam bo‘lmasligi lozim. Bu holat ayrim tijorat banklarida salbiy hisoblanadi, ya’ni bank aktivlari tarkibida kreditlarning ulushi 60 foizdan kamni tashkil etadi. Mamlakatimiz moliya-bank tizimidagi izchil islohotlar, uni modernizatsiya qilish va barqarorligini oshirish borasidagi chora-tadbirlar natijasida tijorat banklari aktivlari, jumladan, kreditlar hajmida barqaror o‘sish tendensiyasi kuzatilmoqda. Mamlakatimiz banklarining barqaror holati, bank tizimiga bo‘lgan ishonchning yildan-yilga oshishi hamda aholi real daromadlarining o‘sib borishi aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning bo‘sh pul mablag‘larini omonatlarga jalb qilishning mustahkam asosi bo‘lib qolmoqda. Shu o‘rinda kurs ishi sifatida o‘rganish maqsadida “Asakabank” ATB faoliyati tanlandi. “Asakabank” Aksiyadorlik tijorat banki 5 may 2019 yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF 3750-sonli farmoni va Vazirlar Mahkamasining 78- sonli qaroriga asosan bank tashkil etilib, 2019 yil 13 mayda 37-sonli bank operatsiyalarini o‘tkazish uchun Respublika Markaziy banki lisenziyasi berilgan. bugungi kunda 2019 yil 13 maydagi 26-sonli asosiy bank lisenziyasi va 2019 yil 13 apreldagi 27-sonli valyuta operatsiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi lisenziya orqali faoliyat yuritib kelmoqda. 33 “Asakabank” ATB tarmog‘i, jumladan 85 ta filial va 110 ta minibanklari 3894 nafar hodimdar respublikamizning barcha mintaqalaridagi jumladan, eng chekka hududlardagi aholi va tadbirkorlik sub’ektlarining bank xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini kengaytirdi va bank mijozlari soni qariyb 403 mingtaga yetdi. Kreditlash bank faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bankning kreditlash siyosati xalqaro tajribaga tayangan holda qarzdorliklarni diversifikatsiya qilish orqali xatarlilik darajasini kamaytirish hamda bank daromadlilik darajasini oshirish bilan uning raqobatbardoshlik holatini mustahkamlashga qaratilgan. Bankning kreditlash bozoridagi ustuvor yo‘nalishi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash hamda tadbirkorlik sub’ektlariga mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatishdan iborat. Bank mamlakat iqtisodiyotining real sektorini kreditlashda katta rol egallab, ushbu muhim yo‘nalishni to‘xtovsiz rivojlantirdi va kredit portfeli hajmini kengaytirib bordi. 2017 yil boshida bank kredit portfeli 2021 yil boshiga nisbatan 27,6 foizga o‘sgan holda, 1055,1 mlrd. so‘mni tashkil etdi. 7- rasm. Bank aktivlari va kredit qo‘yilmalarini o‘sish dinamikasi34 (mlrd.so‘mda) Bank kredit portfeli umumiy miqdori 1055,1 mlrd. so‘mni tashkil qilgan. 34“Asaka” ATBning yillik hisobotlari asosida tayyorlandi. 35 Bank kredit portfeli sifati yuqori darajada saqlanib kelinmoqda. yillik taqqoslaganda muammoli kreditlar ulushi deyarli o‘smagan va Bank kredit portfelining 4,0 foizini tashkil qilgan. Kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarini shakllantirish siyosati negizida pul resurslarining bozor bahosi, shuningdek raqobatchi banklar takliflarining doimiy monitoringini amalga oshirish yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, bu o‘z navbatida Bank tomonidan mijozlarga aktual kredit mahsulotlarini bozor bahosida taklif etish imkonini yaratadi. Kreditlash nuqtai nazaridan asosiy e’tibor ijobiy kredit tarixiga ega bo‘lgan, asosiy aylanmalari hajmi bankdagi hisobvaraqlari orqali o‘tadigan korxonalarga qaratilmoqda. 8- rasm. Iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha kredit portfeli tahlili35 Bankning aktiv amaliyotlarini diversifikatsiyalash siyosati natijasida kredit quyilmalari iqtisodiyotning turli tarmoqlarini rivojlantirishga yo‘naltirildi, xususan sanoatga 102,9 mlrd. so‘m, qishloq xo‘jaligiga 414,4 mlrd. so‘m, transportga 5,9 mlrd. so‘m, qurilishga 53,5 mlrd. so‘m, savdoga 87,4 mlrd. so‘m, aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish sohasiga 89,1 mlrd. so‘m va boshqa tarmoqlarga 75,9 mlrd. so‘mni tashkil qilmoqda ajratildi. 35“Asaka” ATBning 2022 yil yakuniga bag‘ishlangan hisobotlari asosida tayyorlandi. 35 Kreditlarning qaytmaslik xatarini xedjirlash maqsadida Bank yil davomida kredit portfelini zahiralar bilan qoplanishini ta’minlagan. Mazkur holat kreditlarni hisobdan chiqarish tufayli foyda miqdorining o‘zgarishlaridan holi bo‘lish, moliyaviy faoliyatga barqaror shart-sharoitlar yaratish imkonini beradi. 2022 yil yakuniga shakllantirilgan zaxiralarning kredit portfeliga nisbati 4,7 foiz darajasida bo‘lgan. 9- rasm. Kredit qo‘yilmasi tarkibi36 (mlrd. so‘m) Bank tomonidan jami 1055,1 mlrd. so‘m miqdorida kreditlar, shu jumladan 384,6 mlrd. so‘mi kichik biznes sub’ektlariga ajratilgan. Bank oxirgi yillarda kichik biznes sub’ektlarini tashkiliy va moliyaviy qo‘llab-quvvatlash faoliyatini yanada kengaytirib, bank tizimida yuqori ulushga ega bo‘ldi. Kreditlash yo‘nalishi bo‘yicha bank o‘z oldiga kredit portfelining o‘sishi, uning daromadliligi va sifati o‘rtasidagi mutanosiblikni ta’minlash, kreditlash jarayonlarini maqbullashtirish, mijozlarga mo‘ljallangan ish modelini ishlab chiqish va tadbiq qilish vazifalarini qo‘yadi. 2019 2020 2021 2022 36 XULOSA VA TAKLIFLAR Kredit amaliyoti daromad olish maqsadida mablag‘lar (yoki tovar)ni shartnoma asosida ma’lum muddatda ma’lum foizi bilan qaytarish sharti bilan pul (yoki tovar)ni olish va qaytarib berish bilan bog‘liq munosabatlar. Shunga mos ravishda tijorat banklari kreditlash tizimining huquqiy asoslari xam yaratilib, ushbu normativlar jahon tajribasini hisobga olgan xolda, ularni mamlakatimizda qo‘llash imkoniyatlari o‘rganib, hozirda jahon andozalariga deyarli mos tushadigan shaklga keltirilgan. Ularga ko‘ra yangi ro‘yxatdan o‘tgan yuridik shaxs tashkil etmagan yakka tartibdagi tadbirkorlar va oilaviy tadbirkorlik sub’ektlariga faoliyatini amalga oshirish uchun olingan tovarlarni garov sifatida hisobga olgan holda eng kam ish haqining 20 barobarigacha miqdorda mikrokreditlar ajratish; Yangi davlat ro‘yxatidan o‘tgan yuridik shaxs tashkil etmagan yakka tartibdagi tadbirkorlar va oilaviy tadbirkorlarga tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun eng kam ish haqining 60 barobarigacha miqdorda mikrokreditlashga oid qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ta’minot turlari bilan bir qatorda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining "Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 11- moddasida ko‘rsatilgan vakolatlar doirasida kafilligi asosida ajratishni kengaytirish. Bundan tashqari mamlakatimiz rahbarining 2017-2020 yillarga mo‘ljallangan 2017 yil 7 fevraldagi O‘zbekiston Respublikasi Prizidentining «O‘zbekiston Respublikasining yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-4947-sonli farmoni asosida barcha sohalarda keng ko‘lamli islohatlar amalga oshirilmoqda. Bank kreditlarining yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog‘ining oshishi iqtisodiyotning kredit resurslariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish darajasini oshayotganligidan dalolat beradi. Bu jarayon, pirovard natijada, iqtisodiy o‘sish 37 uchun qulay zamin hozirlaydi. Shunday ekan kreditlash amaliyotining tijorat banklari faoliyatida tutgan o‘rnini baholashda kredit qo‘yilmalarining YaIMdagi xamda tijorat banklarining aktivlaridagi salmog‘i yildan-yilga oshib bormoqda. Kreditlash bank faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bankning kreditlash siyosati xalqaro tajribaga tayangan holda qarzdorliklarni diversifikatsiya qilish orqali xatarlilik darajasini kamaytirish hamda bank daromadlilik darajasini oshirish bilan uning raqobatbardoshlik holatini mustahkamlashga qaratilgan. Bankning kreditlash bozoridagi ustuvor yo‘nalishi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash hamda tadbirkorlik sub’ektlariga mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatishdan iborat. Fikrimizcha yuqoridagi tavsiyalar orqali mamlakatimiz tijorat banklari kreditlash amaliyotini oz bo‘lsada takomillashtirish mumkin. Xulosa o‘rnida shuni mamnuniyat bilan aytishimiz mumkinki, mamlakatimizda ko‘plab dunyo mamlakatlari, hatto rivojlangan mamlakatlardan ham farqli ravishda tijorat banklarining kreditlash amaliyotlarini takomillashtirish masalasini davlat orqali qo‘llab-quvvatlash tizimi rivojlangan bo‘lib, bu kelajakda mamlakatiz iqtisodiyotida raqobatbardosh va har tomonlama jahon bank xizmatlari bozori talablariga mos keluvchi tijorat banklari tizimini rivojlantirishga muhim turtki bo‘ladi. 38 FOYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR RO’YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonuni. 15.11.2019, №O‘RQ-582. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O‘RQ-573. 4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580. 5. O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-5630-sonli farmoni 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF- 5635-son, “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” farmoni. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-3620 sonli farmoni. 2018 yil 23 mart. 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va investisiyaviy faolligini kuchaytirish chora– tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ–1317–sonli qarori. 2010 yil 6 aprel. 11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ 2344- sonli qarori. 2015 yil 6 may. 39 12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kichik tadbirkorlikni rivojlantirish kafolat jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-2768-sonli qarori. 2017 yil 10 fevral. 13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul muomilasini yanada takomillashtirish va bank plastik kartochkalaridan foydalangan holda hisob- kitoblarni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ- 2777-sonli qarori. 2017 yil 15 fevral. 14. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 15. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 16. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 17. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. 18. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O‘zbekiston Respublikasida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori, 31.08.2020, №3281. 19. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2020 yil 15 fevraldagi 3/12-son qaroriga ilova “O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob- kitoblar to‘g‘risida”gi nizomi 20. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarida korporativ boshqaruv to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirishlar kiritish haqida”gi qarori, 26.02.2019, №943-5. 21. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O‘zbekiston Respublikasi banklarida depozit operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risidagi 40 yo‘riqnomaga o‘zgartirishlar kiritish haqida”gi qarori, 19.03.2019, №2711-4. 22. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklari kapitalining monandligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi qarori, 06.03.2019, №2693-5. 23. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. T.: Moliya. 2017 yil. 148-bet. 24. Azizov U.O‘., Qoraliyev T.M. va b. Bank ishi. Darslik. T.: “IQTISOD- MOLIYA”, 2016 yil, 760 b. 25. Банковское дело. Учебник. Под ред. Проф О.И. Лаврушина – М.: КНОРУС, 2015. – 768 с. 26. Деньги, кредит, банки. Под ред. Проф. О.И. Лаврушина. – М.: КНОРУС, 2015. – 560 с. 27. Костерина Т.М. Банковское дело: учебник для бакалавров. М.: Юрайт-Издат, 2012. 345 c. Internet saytlari 28. www.ahbor-reyting.uz – (“Ahbor-Reyting” reyting agentligi sayti) 29. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy vev sayti). 30. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti). 31. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy vev sayti). 32. https://www.uzse.uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti ma’lumotlari.