Basqarıw pániniń rawajlanıwı hám qáliplesiwi Joba : 1. Tálim sapasın basqarıw mámleket sisteması. 2. Tálimdi standartlastırıw -joqarı tálim sapasın támiyinlew kepilligi hám shárti. 3. Mámleket tálim standartları tálim sapasın basqarıwdıń normativ hasası. Tayansh túsinikler: Mámleket, tálim, standart, kepillik, strategiya, DTS, tálimdi joybarlaw, proyetlestiriw, jańa usıl. Basqarıwdıń ulıwma nizamlıqları, principlerı hám funksiyaları. Tálim sapasın basqarıwǵa ilimiy jantasıwlardı islep shıǵıw shet elde XX ásirdiń 20 -jıllarında, mámleketimizde bolsa 50-jıllarında baslanǵan edi. Bizde bul jumıs uzaq waqıt dawamında jáhánda ámelge asırılıp atırǵan jumıslardan bóleklengen halda alıp barıldı. Eger sırt elde tálim sapasın basqarıw natiyjeliligin asırıw usılların izlew jumısları aldın basdanoq social basqarıwdıń ulıwma teoriyası jetiskenlikleri tiykarında ámelge asırılǵan bolsa, mámleketimizde tiykarlanıp pedagogika teoriyası qaǵıydalarına tayanǵan edi. Biraq 80-jıllardıń ortalarından baslap bul úzilis jedellik menen jónge salıw etila basladı. Aytıw múmkin, basqarıw páni basqarıw wazıypaların sheshiw processlerin úyreniwi hám de qanday sharayatlarda basqarıwda bul wazıypalar hal etiliwi, olardı sheshiw nátiyjesi qanday bolıwı kerekligi, ol yamasa bul wazıypalardı tabıslı sheshiwge qanday faktorlar tásir kórsetiwi múmkinligi haqqındaǵı bilimlerdi alıwı dárkar. Bul sorawlarǵa tayın juwap joq, onı tabıw ushın basqarıw ózi ne ekenligi haqqında ayırım baslanQich oyda sawlelendiriwge ıyelew kerek. Umumboshqaruv Ideyaları evolyusiyasini kórip shıǵar ekenbiz, kóbinese túrli baslanQich qıyallarda basqarıw ne ekenligi, onıń wazıypaları nelerden ibaratlıǵı jáne bul wazıypalardı qaysı tártipte sheshiwi kerekligi tuwrısındaǵı túrli jantasıwlarǵa tiykarlanǵanlıǵı kózge taslanadı. Izertlewlerdiń túrli predmetleri nátiyjede ajralıp shıqqan. Mısalı, klassik teoriya basqarıw procesin basqarıw funksiyalarınıń arnawlı bir kompleksin ámelge asırıw retinde ańlatpalaǵan. Bul funksiyalardıń ámelge asırilish sapası, bárinen burın, basqarıwdıń shólkemlestirilgen strukturası xarakteristikası menen bog'angan. Sol sebepli, tiykarǵı wazıypa qanday shólkemlestirilgen strukturada basqarıw funksiyaları natiyjelilew orınlanıwın anıqlawdan ibarat bolǵan. Yaǵnıy, úyreniwdiń tiykarǵı predmeti shólkemlestirilgen struktura xarakteristikaları menen basqarıw funksiyaların ámeliyatqa qollanıw etiw nátiyjeleri ortasındaǵı baylanıstan ibarat bolǵan. «Insaniy munasábetlar» teoriyası rásmiy bolmaǵan strukturanı, yaǵnıy birgeliktegi iskerlik processinde adamlar ortasındaǵı munasábetlerdi tiykarǵı maqset etip alǵan hám maqul túsetuǵın rásmiy bolmaǵan strukturanı jaratıw ushın ne qılıw kerekligin anıqlawǵa intilgan. Sonday etip, bul jantasıw sheńberinde basqarıw wazıypaları anaǵurlım ańlap yetildi. Shólkemler, xızmetkerler, processlerdi hám h. k. basqarıwdıń úyreniliwi de túrli umumboshqaruv jantasıwları Ideyaları tiykarında alıp barılıwı múmkin. Sol sebepten, izertlewler predmeti de túrlishe boladı. Zero basqarıw teoriyasınıń evolyusiyasi, bárinen burın, onıń predmetine bolǵan qarawlardıń ózgeriwi bolıp tabıladı. Eger túrli jantasıwlarda izertlewler predmetin anıqlawdıń ayriqsha qásiyetleri ámeldegi bolsa -de, olardıń barlıǵı, qandayda -bir tárzde, basqarıwdı shólkemlestiriwdegi bólek funksiya retinde túsiniwden kelip shıǵadı. Bul funksiyanı ámelge asırıw menen onıń turmıs iskerligi anıq maqsetke qaratılǵanlıǵı hám uyushganligi támiyinlenedi hám de taǵı basqaruv sisteması strukturalıq bólimleriniń dúzilisi hám ayriqshalıǵı, shólkem iskerliginiń ishki hám de sırtqı shárt-sharayatı jáne onıń nátiyjeleri ortasındaǵı baylanıslardı úyreniwge jóneltirilgen boladı. Hámme tarepinen tan alınǵan basqarıw túsinigi bolmaǵanı sıyaqlı tálim shólkemleri hám tálim sapasın basqarıwdıń da ulıwmaqabıl etilgen túsinigi joq. Ilimiy bilim rawajlanıp barǵanı tárepke bul túsinik turaqlı túrde boyib baradı. Basqarıw basqarılatuǵın ob'ekt degi processlerdiń anıq maqsetke qaratılǵanlıǵın hám uyushganligini támiyinlewi kerek. Basqarıw óziniń bul wazıypasın bolıwı kerek bolǵan zattıń túsin (maqsetler hám olarǵa erisiw jobaların ) qáliplestiriw; atqarıwshılar ortasında wazıypalar hám kepilliklerdi bólistiriw (rásmiy strukturanı jaratıw hám saqlap turıw ); atqarıwshılardıń nátiyjeli miynetten mápdarlıǵın támiyinleytuǵın sharayat jaratıw (raqbatlantirish); jámáátte ulıwma qádiriyatlar hám qolay munasábetlerdi qáliplestiriw (rásmiy bolmaǵan struktura jaratıw hám saqlap turıw ); junıs baǵdarın baqlaw sıyaqlı hám basqa arnawlı basqarıw wazıypaların sheshiw arqalı ámelge asıradı. Sonnan kelip shıqqan halda tálim mazmunı, tálim shólkemleri rejimin hám tálim sapasın basqarıwdı bólek iskerlik retinde belgilew múmkin. Bunda onıń sub'ekti basqarıw wazıypaların sheshiw arqalı oqıwshılar, pedagoglar, ata-analar, xızmet kórsetiwshi xızmetkerlerdiń birgeliktegi iskerliginiń uyushqoqligini hám de tálim maqsetleri hám rawajlanıw maqsetlerine erisiwge jóneltirilganligini támiyinleydi. Pán basqarıw sisteması qanday wazıypalardı, qaysı tártipte sheshiwi kerek, túrli ishki hám sırtqı sharayatlarda basqarıw natiyjeliligi támiyinleniwi ushın ol qanday dúzilgen bolıwı kerek, degen sorawlarǵa juwap beriwi zárúr. Sol sebepten basqarıw sisteması qásiyetleri, basqarıw procesi xarakteristikaları hám de túrli sırtqı hám ishki sharayatlarda jumıs alıp barıw hám rawajlanıw nátiyjeleri ortasındaǵı nızamlı baylanıslar bólek ilimiy pán bolǵan basqarıwdıń ulıwma wazıypası esaplanadı. Basqarıw wazıypasın sol tártipte túsiniw onı basqarıwǵa eskicha jantasıw kózqarasınan onı izertlew múmkin emesliginen dárek beredi. Tálimdi basqarıw páni qanday menshikli predmetlerdi úyrenedi? Bunda, shubhasız, oqıw -tálim procesi basqarıwdıń oraylıq ob'ekti esaplanadı. Basqarıw páni ol qaysı tártipte ámelge asırılıwı kerekligi hám wazıypaları nelerden ibarat ekenligin úyrenmeydi — bul pedagogikanıń wazıypası bolıp tabıladı. Biraq házirdiń ózindeyoq tálim wazıypaların túrlishe túsiniw, túrli pedagogikalıq texnologiyalar bar. Ulıwma basqarıw teoriyasına muwapıq, túrli texnologiyalar túrlishe shólkemlestiriwdi, joybarlaw, baqlawdıń túrme-túr usılların talap etedi hám h. k. Oqıw -tálim procesi texnologiyası qásiyetlerine baylanıslı túrde basqarıw qanday ámelge asırılıwı kerek, degen másele bolsa basqarıw pánine tiyisli bolıp tabıladı. Biraq oqıtıw hám tálim nátiyjeleri tekǵana pedagogikalıq texnologiyaǵa, bálki pedagoglardıń ilmiy tájriybesine, olardıń eń jaqsı nátiyjelerge erisiwden mápdarlıǵına, jámáát degi munasábetlerge baylanıslı bolıp tabıladı. Kadrlardı qanday tańlaw kerek, olardı qaysı tártipte bahalaw, ónimli islewge qanday úndew kerek, jámáátte qolay psixologiyalıq ortalıqtı qanday qáliplestiriw kerek sıyaqlı sorawlar hám taǵı basqaruv izertlewshilerdińi aldında turǵan zárúrli sorawlar taypasına kiredi. Tálim shólkemi qanshellilik jaqsı islemesin, ol ózgermeytuǵınlıǵı múmkin emes. Tálim shólkeminde, oqıw -tálim procesi menen bir qatarda, onıń rawajlanıw procesi eń zárúrli basqarıw ob'ekti esaplanadı. Jańalıqlardı ózlestiriw de joybarlaw, shólkemlestiriw, baqlaw hám úndewdi talap etedi. Basqarıw páni innovciyalıq processler qanday sharayatta nátiyjeli bolıwın jáne bul sharayat qanday vujudga keltirilishini izertlewi kerek. Tálim shólkemi, hár qanday shólkem sıyaqlı bóleklengen halda emes, bálki arnawlı bir social ortalıqta iskerlik kórsetedi. Sol sebepten basqarıw nátiyjeleri ol qanday sharayatlarda ámelge asırılıwına qaysı dárejede baylanıslı ligini úyreniwi kerek. Joqarıda belgilengen menshikli izertlew predmetleri, shubhasız, olardıń túrli- tumanlıǵın qamtıp ololmaydi. Tálim shólkeminiń social institut retinde rawajlanıwına kóre basqarıwdıń jańa wazıypaları vujudga kelip, izertlewlerdiń jańa baǵdarları aktual bolıp baradı. Tálim sapasın basqarıwǵa metodikalıq -ámeliy jantasıwlar jáne onıń shárt- shárayatların islep shıǵıw hám de engiziwden aldın basqarıw teoriyasınıń tiykarǵı kategoriyalari hám túsiniklerin anıqlaw hám de belgilew (materialdıń bir bólegi I bapta kórip shıǵılǵan ), menejmenttiń ulıwma nizamlıqları, principlerı hám wazıypaların anıqlaw zárúr. Basqarıwda «boshqaruv ob'ekti hám sub'ekti», «ular ortasındaǵı tikkeley hám teris baylanıslar», «boshqaruv sisteması», «atrof-ortalıq» sıyaqlı kategoriyalar hám túsiniklerden paydalanıladı. Tálim shólkemleri dárejesinde menejmenttiń tiykarǵı kategoriyalarini kórip shıǵıwda olar iskerliginiń ayriqsha qásiyetleri hám xızmet kórsetiwiniń ulıwma wazıypaların esapqa alıw zárúr. Basqarıw ob'ekti — bul basqarılatuǵın ob'ekt, yaǵnıy, tarmaq, shólkem, shólkem hám taǵı basqa. Basqarıw ob'ekti retinde iskerlik tarawı bolǵan tálim, sonıń menen birge, hár qıylı daǵı tálim shólkemleri kórip shıǵilıwı múmkin. Menejmentte basqarıw ob'ekti retinde, ádetde, iskerligi muwapıqlastırılatuǵın hám arnawlı bir maqsetlerge erisiwge jóneltiriletuǵın bir gruppa adamlar túsiniledi. Basqarıw sub'ekti — bul basqaratuǵın sub'ekt, yaǵnıy, tarmaq, shólkem hám shólkemdi basqarıw apparatı. Tálim degi menejmentke salıstırǵanda alǵanda, basqarıw sub'ekti basqarıwdıń túrli dárejelerinde konkret wazıypalardı orınlawshı arnawlı bir bo'Qınları kompleksinen ibarat. Bunda hár bir joqarı bo'Qın tómen bo'Qinga salıstırǵanda basqarıw sub'ekti retinde júzege shıǵadı. Basqarıw sub'ekti hám ob'ekti tikkeley hám qayta baylanıslar sisteması menen birgelikte basqarıw sistemasın quraydı. Basqarıw sistemasında basqarıw ob'ekti kóbinese basqarılatuǵın kishi sistema, sub'ekti bolsa basqarıwshı kishi sistema dep ataladı. Basqarıw sistemasına bir qatar ulıwma shárt-sharayat xos bolıp tabıladı. Bárinen burın, basqarılatuǵın kishi sistema basqarıwshı kishi sistema astında óz parametrlerin (yamasa ózgesheliklerin) ózgertiwge ılayıq boladı. Bunda nátiyjeli basqarıw ushın basqarıw ob'ekti iskerliginiń eń zárúrli parametrlerin tolıq sáwlelendiretuǵın kriteryalar hám kórsetkishler zárúr boladı. Mısalı, tálim shólkemleri ushın : xızmetkerler sanı, oqıwshılar, oqıwshılardıń bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeleri dárejesi, olardıń mámleket tálim standartlarına muwapıqlıǵı, áne sol ayrıqshalıqlarǵa tásir kórsetiwshi faktorlar hám basqalar sonday kórsetkish bolıwı múmkin. Basqarıw sisteması ob'ektke belgilengen maqsetke muwapıq tásir kórsetedi. Onıń ushın basqarıwshı kishi sistema tiyisli tásirden keyin basqarıw ob'ekti jaǵdayın anıq oyda sawlelendiriwi kerek. Maqsetke anıq jónelgenlikti ámelge asırıw ushın tásir kórsetiwden aldın hám keyin ob'ekttiń jaǵdayı haqqında basqarıw sub'ektine informaciya kelip túsiwi kerek, yaǵnıy basqarıw sistemasında tikkeley hám qayta baylanıslar anıq islengen bolıwı kerek. hám aqır-aqıbetde, basqarıwdıń hár qanday sisteması arnawlı bir materiallıq, miynet hám basqa resurslarǵa ıyelewi zárúr. Barlıq basqarıw kategoriyalari bir-biri menen berk bog'angan hám bir-birin talap etedi. Rawajlanǵan mámleketlerde joqarı tálimdiń maqseti barlıq dárejedegi maman xızmetkerlerdi tayarlaw orkali básekige shıdamlı ónim tayarlaw hám xızmetler kórsetiwdi yulga kúyiw bolıp tabıladı. Básekige shıdamlılı qánigelersiz básekine shıdamlı ekonomikanı bolıwı múmkin emes. Ózbekstanda bul mashqalanı sheshiwdiń hasası kadrlar tayarlawdıń modeli bolıp tabıladı. Ol óziniń tómendegi tiykarǵı bólimlerine iye: 1. Shaxs - kadrlar tayarlawdıń tiykarǵı sub'ekti hám ob'ekti, xızmetleriniń qarıydarsı hám islep chikaruvchisiz. 2. Mámleket hám jamiit - kadrlar tayarlaw hám talap qılıwdıń kepilligi. (Qadaǵalaw etedi, tártipke saladı, muwapıqlastıradı ). 3. O'zluksiz tálim - maman hám básekige shıdamlılı kadrlar tayarlawdıń hasası. (Barlıq tálim túrleri, DTS, struktkra hám iskerlik ortalıqın óz ishine aladı ), 4. Pán - joqarı maman qánigelerdi islep chikaruvchi hám qarıydarsı, pedagogikalıq hám informatsion texnologiyaların jaratıwshısı. 5. Islep chikarish - tiykarǵı buyırtpashı, mútájlikti anıqlawshı. (Tayıngarli dárejesine hám sapasına talap kuyuvchi, kadrlar tayarlaw sistemasın materiallıq- texnikalıqa támiynatı hám finanslıq támiynlewdiń aǵzası ). Úzliksiz tálim rawajlandiriwdiń tiykarǵı principleri: 1. Baslanǵıshlıǵı. Rawajlandiriwdiń baslanǵıshlıǵı, ústinligi. 2. Tálimdi demokratiyalastırıw. OTM dıń mustakilligini keńeytiw. 3. Adamgershilikliligi. Insan qábiletin keńeytiw, tálimge bolǵan extiejni kondirish, shaxs, jámiyet hám ortalıqniumumiylashishi. 4. Ruwxıylashuvi. Estetik bay dúńyaǵa kózqaras, joqarı ruwxıylıq, mádeniyat hám dóretiwshilik oylawdı shallantirish. 5. Milliylik. Tálim milliylik baǵdarı. Milliy dástúrler hám ádetler, tariyx, mádeniyatımız menen bul katorda boshka xalıqlar tariyxına hám mádeniyatına xurmat. 6. Tálim vata'limning baylanıslılıǵı. 7. Talantli jaslardı anıqlaw. Bilim alıwǵa, ósiwge sharayat jaratıw. Úzliksiz tálim zárúrli elementi DTS (mámleket tálim standartı ). Ol kóp ulchovchi konstruksiya bulib, qánige hám jónelistiń ulıwma xarakteristikaların sáwlelendiredi, tayarlıq dárejesine studentlerdi anıqlaydı, tálim programmasın mazmunın belgileydi, onı ámelge asırıwdı, xızmetkerler tayarlaw sapasın qadaǵalaw etedi, talaplardı qáliplestiredi. DTS jaratıwdıń tiykarǵı principleri: 1. Adamgershilik hám ruwxıylıqlılıq. 2. Túpkiliklilik (fundamentallik). 3. Ulıwma bilim beriw hám kásip-ilmiy tájriybe tálimi. 4. O'zluksiz hám dástúriylik. 5. Aldında bolıw. 6. Ózgermeytuǵınlıq (mobilnost). Programmanıń ózgermeytuǵınlıǵı. 7. Studentlerdiń akademikalıq mobilligi. 8. Óz-ózin tayarlaw (samoobrazovanie). 9. Tálimdi keńeytiw múmkinshiliklerin bar ekenligi. 10. Kóp dárejeli sapa qadaǵalawı. Qadaǵalaw 3 basqıshda ámelge asıriladı : 1 dáreje. Test orayı (Óz. R. v. M.) tárepinen: a) OTM attestatsiyasi, xızmetkerler hám basshılardıń, ilimiy-pedagogikalıq kadrlardı attestatsiya qılıw. Akkreditatsiya qılıw (qánigeler hám jónelisler buyicha); b) kadrlar tayerlash sapasın, oqıw -tálim procesin ekspert bahalaw. II dáreje. ministrlik tárepinen: a) DTS de názerde totılgan tayarlıq dárejesin hám maxmunini támiyinlew; b) kadrlar tayarlawsifatini. III dáreje. OTM tárepndan. ) studentler bilimin reyting-baqlaw ; b) mámleket attestatsiya komissiyası tárepinen qadaǵalaw (pitkeriw jumısı qánigeni). Mámleket kadrlar tayarlaw mazmunı hám dárejesine talaplardı qáliplestiredi. Tálim-ilmiy tájriybe programmasında (bakalavriat ) tómendegi komponentler bar. 1. Gumanitar jáne social-ekonomikalıq pánler blokı. Miliy mustakillik ideologiyasi, demokratiya, ilimiy dunykarash, joqarı ruwxıylıq hám mádeniyat, demokratiyalıq, xukukiy hám ekonomikalıq pikirlewdi qáliplestiredi. 2. Matsmatnk hám tábiyiy pánler blokı. Matematikalıq bilimler hám modellestiriw, informaiion texnologiyalar tuwrısındaǵı tushunmani qáliplestiredi;. tábiyiy pánler fundamental birligi tuwrısında túsinikti, zamanagóy tábiyattanıwlıq konsepsiyası, tábiyattanıwlıqtaǵı jańalıqlar hám keleshektegi ózgerisler, tábiyaattan ratsional paydalanıw hám insan iskerligi tuwrısında túsinikti formaantirish. 3. Ulıwmakásiplik pánler blokı. umumkasb buyicha chukur bilimlerdi qáliplestiriw; ta'lim baǵdarı buyicha arnawlı pánlerdi urǵanıw ushın tiykar jaratadı ; kasb iskerligi bilimi hám qábiletin júzege keltiredi. 1. Arnawlı pánler blokı. tálim baǵdarı buyicha bilim hám ilmiy tájriybeni qáliplestiredi; anıq qánigelik buyicha keyingi tálimdi tańlawın anıqlaydı ; pán-texnika yutuklari, tálim baǵdarınıń rawajlanıwı, keleshegi hám máseleleri tuwrısında túsinik beredi. Sapa kútpegende payda bolıp qalmaydı. Onı joybarlaw kerek. Sapa shólkem strategiyasında eń zárúrli kórsetkish bolıwı hám oǵan strategiyalıq joybarlaw procesine muwapıq úzliksiz eriwiliwi dárkar. Strategiyalıq joybarlaw — tálim sapasın basqarıw sistemasındaǵı eń tiykarǵı kórsetkishlerden biri bolıp tabıladı. Tálim sapasın joybarlaw tálim shólkemi iskerliginiń uzaq múddetli baǵdarın islep shıǵıw menen bekkem baylanıslı. Qúdiretli strategiyalıq kózqaras — hár qanday shólkem tabıslı bolıwınıń eń tiykarǵı faktorlarınan biri bolıp tabıladı. Tálim degi strategiyalıq joybarlaw procesi fanda, óndiriste hám ulıwma jámiyette júz berip atırǵan waqıya-qubılıslardı aynadaǵı sıyaqlı sáwlelendiredi. Ol jaǵdayda tiykarǵı wazıypalar hám maqsetlerdi anıqlaw, kúshli hám hálsiz táreplerdi, múmkinshiliklerdi hám abay soluvchi qawip-xaterlerdi analiz qılıw ushın paydalaniletuǵın faktorlar bilimlendiriw tarawına da engiziledi. Strategiyalıq joybarlaw uzaq múddetli ústin turatuǵın táreplerdi qáliplestiriwge múmkinshilik beredi hám aqılǵa say ózgerislerge kómeklesedi. Shólkem strategiyaǵa iye bolmay turıp, jańa múmkinshiliklerden áp-áneydey paydalanıw ushın maqul túsetuǵın jaǵdayda ekenligine isenim payda eta almaydı. Strategiyalıq joybarlawdıń jetekshi maqsetleri tálim shólkemin rawajlandırıwdıń arnawlı bir waqıt aralıǵına mólsherlengen ulıwma programmasın islep shıǵıw menengine emes, bálki bul tálim shólkemi kórsetetuǵın tálim xızmetleriniń eń zárúrli baǵdarların, sonıń menen birge, bul jónelislerdiń qarıydarlar mútajliklerine nechoQli sáykesligin túsinip alıw hám olardı qayta kórip shıǵıw menen de belgilenedi. Strategiyalıq joybarlawda ádetde, zárúrli mashqalalardıń málim bir kompleksin islep shıǵıwǵa bólek áhmiyet beriledi. Olardıń dizimi tómendegishe bolıwı múmkin: Sonday bolsada teoriyadan ámeliyat tárepke islew aqılǵa say jol bolsa -de, strategiyalıq joybarlawǵa kirisiwayotib ámel qılıw kerek bolǵan minez-qulqlar májburiy izbe-izligi joq. Biraq keleshekti joybarlawda sistemalı jantasıw asa zárúrli. Strategiya qarıydarlardıń túrli gruppaları mútajliklerine tayanıwı kerek. Sonnan kelip shıqqan halda bas maqsetti belgilep beretuǵın hám de ulıwma kózqarastı keńeytiretuǵın siyasat hám rejani dúziw zárúr. Strategiyalıq joybarlawda háreketlerdiń arnawlı bir izbe-izligi bolıwı múmkin. Tálim shólkeminiń bas maqseti onıń baǵdarın, basqalardan parqın belgilep beredi. Bas maqsettiń bul tálim shólkeminiń barlıq múmkinshiliklerinen maksimal túrde paydalanıwǵa múmkinshilik beretuǵın zárúr háreketlerge ótiwin támiyinlew júdá zárúrli. Olar óz salasınıń birinshilerinen bolıwdı maqset etip qoyǵanlıqların, ádetde, ıqtıyarsız áshkara daǵaza etediler. Olar, bul halda, jeńiliwge uchrash múmkinshiligınan cho'chiydilar. Siz tiykarǵı maqsetti anıqlar ekansiz, uzaq múddetke mólsherlengen, anıq kórsetilgen sapa strategiyasına tayansangiz, bul hal, álbette, sawleleniwi kerek. TM bas wazıypalarınıń tiykarǵı qaǵıydaların belgilewde tómendegilerdi itibarǵa alıw zárúr : — yodda ańsat saqlanıwı ; — oson keń tarqalıp barıwı ; — tashkilotning ne menen shuǵıllanıwı anıq belgileniwi — sifatni asırıwǵa qosılǵan úles dárejesi; — tashkilotning uzaq múddetli maqsetleri tuwrısında qaǵıyda bolıwı ; — iste'molchiga jóneltirilgen bolıwı ; — moslashuvchan bolıwı shárt. Tálim shólkemi qádiriyatlardı ózi anıqlap alıwı zárúr, biraq olar tómende usınıs etiletuǵınlardan kópshiligin óz ishine alıwı múmkin: ta'lim alıwshılar (oqıwshı, student) ni birinshi orınǵa qóyamız ; kasbiy hadallıqtı joqarı dárejede tutqan halda isleymiz; yagona jámáát bolıp isleymiz; doimiy jaqsılanishga (rawajlanıwǵa ) intilamiz; barchaga teń múmkinshilikler jaratıw ústinde isleymiz; ta'lim xızmetleriniń eń joqarı sapasın támiyinleymiz. Kózqaras, wazıypa hám qádiriyatlar anıqlańach, olardı erisiw múmkin bolǵan maqsetler menen bólew kerek. Olar ólshenerlik bolıwı júdá zárúrli, yaǵnıy olardıń jetiskenlikleri nátiyjesin úzliksiz túrde bahalab turıw múmkin bolıwı kerek. Sonday etip, maqsetler haqıyqıy hám erise alatuǵın bolıwı kerek. Itimal tutılǵan unamlı hám unamsız faktorlardı, keleshek baǵdarları hám áwmetsizliklarni analiz qılıw strategiyalıq joybarlawdıń zárúrli basqıshı esaplanadı. Ol tálim shólkeminiń múmkinshiliklerin anıqlawdıń nátiyjeli quralı bolıp xızmet etedi. Ol jaǵdayda eki strukturalıq bólekti, yaǵnıy, ob'ekti tálim shólkeminiń óz iskerligi bolǵan ishki analizdi jáne onıń iskerligindegi sırtqı jaǵdaylar analizin ajıratıp kórsetiw múmkin. Kúshli hám hálsiz táreplerdiń qatnasın, mánisan, tálim shólkemi natiyjeliliginiń ishki auditi deyiw múmkin. Múmkinshilikler hám itimal tutılatuǵın qawip-xaterler tárepi bolsa TM jumıs júrgizetuǵın sharayattaǵı sırtqı jaǵdaylarǵa tiyisli bolıp tabıladı. Bul analizdiń maqseti — ábzallıqtı kúsheytip, kemshiliklerdi múmkin shekem kemeytiw, qawip-xaterdi susaytirib, jańa múmkinshiliklerdi jaratıwdan ibarat. Eger analizdi de qarıydarlardıń talaplarına, da TMning talap bazarında básekilesiw múmkinshiliklerine qaratsak, analizdiń natiyjeliligin asırıw múmkin boladı. Bular uzaq múddetli korporativ strategiyanı jaratıwda eki tiykarǵı tarawdıń esaplanadı. TM strategiyası TMning básekige shıdamlıliligini asırıp, qarıydarlardı ózine qosıwın maksimal dárejede kúshaytiradigan tárzde islep shıǵilıwı kerek. Eger bul missiya hám qádiriyatlardı úyreniw menen qosılsa, ol halda bul shólkemdiń básekichilaridan parqın belgilep alıw múmkin boladı. Shólkemdiń ayrıqsha ózgesheligi belgilep alınǵannan keyin, onıń ushın sapa xarakteristikasın anıqlaw talay ańsat boladı. Itimal tutılǵan unamlı hám unamsız faktorlardı, keleshek baǵdarları hám áwmetsizliklerdi analiz qılıw nátiyjeleri tómendegishe kórsetiliwi múmkin: Unamlı faktorlar : o'quvchilarning kóp muǵdarda qabıl etiliwi; ijodiy basqarıw jumısı ; imtihonlarning unamlı nátiyjeleri; kuchli muzıka hám kórkem óner kafedraları ; ota-analardıńlardıń kúshli járdemi; hokimiyat shólkemleriniń qollap-quwatlawı. Unamsız faktorlar : eski, wayran jay; xodimlarning jası (orta hám úlken jasdagilarning kópligi); byudjetning ozligi; uskuna hám úskeneler kamligi. Keleshekleri: yaxshi jerde jaylasqan, ózi sıyaqlı joqarı abıray -itibarǵa iye bolǵan qońsılas TM menen qosıw ; predmet boyınsha olimpiadalarda hám sportda abıray -itibar erisiw; qo'shilish hám jańa shólkem payda bolıwı nátiyjesinde ulıwma rawajlanıw ; taklif etiletuǵın tálim xızmetlerin sanın kóbeytiw ushın xızmetkerlerdiń kásiplik dárejesin asırıw múmkinshiligi; birlashgan shólkem qosımsha finanslıq resursların tartıwı múmkin. Áwmetsizlikler: o'z túsin, ústemshiliklerin hám abıray -itibarın joytıw qáwipi; vaqtidan ilgeri pensiyaǵa shıǵıp ketiwi múmkin bolǵan tájiriybeli oqıtıwshılardı joytıw qáwipi; boshqa TMning ortalıǵı ústin bolıp qalıwı ; ba'zi bir húkimet wákilleriniń qollap-quwatlawlarınan juda bolıw múmkinshiligı. Tabıstıń sın kózqarastan faktorları (MTO) — bul, eger tálim shólkemi qarıydarlar talapların qandırıwǵa hám bas wazıypanı sheshiwge jóneltirilgen bolsa, ol jetiwi kerek bolǵan kórsetkishler bolıp tabıladı. Olar strategiyanıń náwbettegi basqıshı bolıp, TMning tiykarǵı xarakteristikası baǵdarın belgilep beredi. Olar iskerlik kórsetkishleri (FK) menen, júdá bolmasa da, uqsas. Parqı sonda, FK, ádetde, MTOdan kelip shıǵadı hám TMning tiykarǵı waziypasına yamasa qarıydarlar talabına mudam da tuwrıdan-tuwrı tiyisli bo'lavermaydi. Mámleket tálim standartlarınıń mazmunı. Mámleket tálim standartı ulıwma orta bilim beriw, kásip-óner tálimi hám de joqarı tálim ushın bólek-bólek islep shıǵarıldı. Ulıwma orta bilim beriwdiń mámleket tálim standartı oqıwshılar ulıwma bilim beriw tayınlıǵı dárejesine qoyılatuǵın májburiy minimal dárejeni belgilep berdi. Óz gezeginde kásip-óner tálimi, mámleket tálim standartı oqıwshılar kásip-óner tayınlıǵına, dárejesine qóyatuǵın (joqarı tálim DTS talaplar qánigelik tayınlıǵına, dárejesine qoyılatuǵın ) májburiy minimal dárejeni belgileydi. DTS (mámleket tálim standartı ) tálim mazmunı formaları quralları, usılları hám olardıń sapasın bahalaw rejimin belgileydi. Tálim mazmunınıń ózegi esaplanǵan standart jardeminde, mámleket aymaǵında iskerlik kórsetip atırǵan túrli tálim mákemelerinde (mámleket hám mámleketlik emes) tálimdiń turaqlı dárejesin támiyinlew shárti ámelge asıriladı. DTS óz mánisine kóre oqıw programmaları, sabaqlıqlar, qóllanbalar, qaǵıydalar oqıw jobası hám basqa mayoriy hújjetlerdi jaratıw uchu nasos bolıp xızmet etedi. Ulıwma orta (kásip-óner hám joqarı ) tálimdiń DTS óziniń dúzilisi hám mazmunına kóre mámleket, aymaq tálim mákemeleri mápleri hám quralları teń salmaqlılıqın sáwlelendiredi hám de eń áhmiyetlisi oqıwshı shaxsı, onıń umtılıwları qábileti hám qızıǵıwshılıqları ústinliginen kelip shıǵadı. Mámleket tálim standartı. Tálim mazmunınıń rawajlanıwda kózge taslanıp atırǵan zamanagóy tendensiyalaridan biri onı standartlastırıw (mámleket kóleminde birden-bir qaǵıydalar hám talaplar ornatılıwı ) esaplanadı. Standartlastırıwda tómendegi eki faktor zárúrli áhmiyetke iye: 1) túrli tálim mákemelerinde oqıw alıp atırǵan jaslardıń ulıwma orta, orta arnawlı, kásip-óner bilimler kóleminiń birdeylik dárejesin támiyinleytuǵın mámlekette birden-bir pedagogikalıq ortalıqtı jaratıw zárúrligi; 2) Ózbekstannıń jáhán jámiyetshiligi sistemasına kiriwi nátiyjesinde xalıq aralıq tálim ámeliyatında ulıwma orta hám orta arnawlı, kásip-óner tálimi mazmunın rawajlanıwı tendensiyalarining esapqa alınıwı. Mámleket tálim standartı : 1) tálim alıw formasından qaramastan pitkeriwshiler erisiwleri kerek bolǵan tálim dárejesin belgileytuǵın tiykarǵı hújjet; 2) oqıw páni boyınsha juwmaqlawshı tálimdiń juwmaqlawshı nátiyjelerin belgileytuǵın tiykarǵı hújjet; 3) tálim programmaları mazmunınıń minimumı, oqıwshılar tárepinen atqarılatuǵın oqıw jumıslarınıń maksimal kólemi, sonıń menen birge, pitkeriwshilerdiń tayarlıq dárejelerine qóyılıwshı talaplardı belgileydi. Ózbekstan Respublikasınıń “Tálim tuwrısında”gi Nızamı menen bir qatarda tálim standartı tiykarǵı normativ hújjet esaplanadı. «Standart» anglichan tilinen awdarma etilgende «meyor», «namuna», «andoza», «model» mánislerin ańlatadı. Standart járdeminde, respublika kólemindegi túrli tálim mákemelerinde tálimdiń turaqlılıq dárejesin támiyinlewge eriwiladi, oqıw jumısları normativlikleri maslastırıladı, oqıwshılardıń bilimlerin bahalaw kriteryaları islep shıǵıladı. Oqıwshı mámleket tárepinen belgilengen tálim standartı menen shekleniwleri múmkin, yamasa bilimlerdi jáne de tereńrek iyelep alıw maqsetinde ǵárezsiz shuǵıllanıw múmkinshiligine iye. Onıń ushın qıyın bolǵan yamasa qızıqlı bolmaǵan pánni úyreniwde oqıwshına standartqa kiritilgen normativ minimum menen shekleniw múmkinshiligi beriledi. Bul jaǵdayda, oqıwshı ózine sáykes keletuǵın tálim jolin seze otirip hám ǵárezsiz tańlap, óz qızıǵıwshılıqları, qálewi, qábiletleri hám umtılısların ámelge asırıwǵa múmkinshilikke iye boladı. Forması hám mazmunı boyınsha túsinikli ańlatpa etilgen standart talapları aldınan oqıwshılarǵa hám olardıń ata-analarına jetkiziledi. Tálimdi standartlastırıw dúnyanıń rawajlanǵan mámleketlerinde, jetilisken túrde oqıw jobaları hám programmaların islep shıǵıw, tálimdiń málim dárejesin belgilew menen ámelge asıriladı. Biraq “standart” termini ózi tálimge tóte dáwirlerden qollanila baslanǵan. Mámleket tálim standartları tálim sapasın asırıwǵa múmkinshilik beredi. Olar tálim mazmunı minimal kólemin atap kórsetiw hám tálim dárejesiniń tómen shegarasın belgilep beredi. Tálim standartın kirgiziwden aldın bunday májburiy qaǵıydalar joq edi. Ózlestiriwdiń anıq belgilengen shegaraları joq ekenligi XX ásirdiń 80-jıllarında kópshilik pitkeriwshileriniń haqıyqıy bilim dárejeleri júdá tómen bolıwına alıp keldi. Mámleket tálim standartların jaratıw boyınsha jumıslar Ózbekstan Respublikasınıń “Tálim tuwrısında”gi Nızamı (1992 jıl ) qabıl etilgennen keyin baslandı. Usı hújjettiń 6 -bandida jáhán tálimi ámeliyatı normalarına uyqas keliwshi mámleket tálim standartların jaratıw zárúrligi aytıp ótiledi. Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalıstıń IX sessiyasında (1997 jıl ) Ózbekstan Respublikasınıń jańa redakciyası daǵı “Tálim tuwrısında”gi Nızamı qabıl etilgennen keyin tálim programmaları jańa áwladı jaratıldı. Jáhán ámeliyatı tájiriybesi tiykarında jaratılǵan tálim standartları hár bir pán boyınsha ózlestiriliwi zárúr bolǵan bilimlerdiń minimal dárejesin belgilewge múmkinshilik berdi. Mámleket tálim standartları strukturalıq dúzilisine kóre tómendegilerden ibarat esaplanadi: Tálimdiń jańa yamasa anıqlawtirilgan maqsetleri, pánniń úyreniw obiektleri hám tiykarǵı mazmunli baǵdarları názerde tutılatuǵın oqıw pániniń ulıwma tariypi. Oqıw pániniń mazmunı, tayansh (invariant) dárejesin súwretlew. Tálimdiń májburiy nátiyjelerin ańlatıw, yaǵnıy oqıwshılardıń Bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerge qóyılıwshı talaplar, bul olardıń májburiy tayarlıqları dárejesiniń “ólshemidir”, yaǵnıy, tekseriw jumısları, testler hám bólek tapsırmalardı orınlawlarına qaray oqıwshılar tárepinen talaplardıń májburiy dárejesine erisilgenligi haqqında oylaw múmkin boladı. DTSni, onıń talapların orınlaw Ózbekstan Respublikası aymaǵında iskerlik kórsetip atırǵan múlkshilik forması hám mekemelik baǵınıwdan qaramastan barlıq tálim mákemeleri ushın májburiy bolıp tabıladı. Ulıwma orta (kásip-óner hám joqarı ) tálimdiń DTS tómendegi principlerıge tayanǵan halda islep shıǵıladı : - DTS ni mámleket hám jámiyet talapları hám shaxs mútajligine sáykesligi; - oqıw programmaları mazmunınıń jámiyet sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwı hám de pán-texnika rawajlanıwı menen baylanıslılıǵı ; - ulıwma orta (kásip-óner hám joqarı ) tálimdiń basqa tálim túrleri hám basqıshları menen úzliksizligi hám tálim mazmunınıń tıǵız baylanıslılıǵı ; - ulıwma orta (kásip-óner hám joqarı ) tálim mazmunınıń adamgershilikliligi; - tálim mazmunınıń respublika daǵı barlıq aymaqlardaǵı birligi hám pútinligi; - ulıwma orta (kásip-óner hám joqarı ) tálimdiń mazmunı, forması, quralları hám usılların tańlawda innovatsiya (aldıńǵı ) texnologiya jetiskenliklerine tayanish; - pedagogikalıq oylawda qarar tapqan dástúriy qarawlar menen «Tálim tuwrısında»gi Nızam hám «Kadrlar tayarlaw milliy programması» mazmunında kórsetilgen zamanagóy talaplardıń tıǵız baylanıslılıǵı ; - aldıńǵı demokratiyalıq shet el mámleketlerdiń bilimlendiriw tarawında normalardı belgilew tájiriybelerinde milliy ayrıqshalıqlardı esapqa alǵan halda paydalanıw. DTS dıń strukturalıq bólegi retinde ulıwma orta (kásip-óner hám joqarı ) tálim mákemeleri ushın tayansh oqıw jobası islep shıǵıladı. Tayansh oqıw joba bilimlendiriw tarawların normalaw hám de tálim mákemelerin finanslıq támiynatın belgilewge tiykar bóliwshi mámleket hújjeti esaplanadi. Tayansh oqıw jobası oqıw predmetleri boyınsha beriletuǵın tálim mazmunın oqıwshına jetkiziw ushın ajıratılǵan oqıw saatlarınıń manimum kólemindegi muǵdarın belgileydi. Usı hújjet arnawlı bir klassta málim oqıw predmeti boyınsha mámleket tálim standartlarına muwapıq beriletuǵın tálim mazmunın anıqlawǵa tiykar boladı. Hár bir klass juwmaǵında oqıwshılar tárepinen iyelenishi kerek bolǵan bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler tálim (oqıw ) predmetleri boyınsha islep shıǵılǵan o'kuv jobası hám programmalarında óz ańlatpasın tabadı. DTS (mámleket tálim standartı ) tálim mazmunı formaları quralları, usılları hám olardıń sapasın bahalaw rejimin belgileydi. Tálim mazmunınıń ózegi esaplanǵan standart jardeminde, mámleket aymaǵında iskerlik kórsetip atırǵan túrli tálim mákemelerinde (mámleket hám mámleketlik emes) tálimdiń turaqlı dárejesin támiyinlew shárti ámelge asıriladı. DTS óz mánisine kóre oqıw programmaları, sabaqlıqlar, qóllanbalar, qaǵıydalar oqıw jobası hám basqa mayoriy hújjetlerdi jaratıw uchu nasos bolıp xızmet etedi DTSni, onıń talapların orınlaw Ózbekstan Respublikası aymaǵında iskerlik kórsetip atırǵan múlkshilik forması hám mekemelik baǵınıwdan qaramastan barlıq tálim mákemeleri ushın májburiy bolıp tabıladı. Ulıwma orta (kásip-óner hám joqarı ) tálimdiń DTS tómendegi principlerıge tayanǵan halda islep shıǵıladı : DTS ni mámleket hám jámiyet talapları hám shaxs mútajligine sáykesligi oqıw programmaları mazmunınıń jámiyet sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwı hám de pán-texnika rawajlanıwı menen baylanıslılıǵı ; ulıwma orta (kásip-óner hám joqarı ) tálimdiń basqa tálim túrleri hám basqıshları menen úzliksizligi hám tálim mazmunınıń tıǵız baylanıslılıǵı ulıwma orta (kásip-óner hám joqarı ) tálim mazmunınıń adamgershilikliligi tálim mazmunınıń respublika daǵı barlıq aymaqlardaǵı birligi hám pútinligi ulıwma orta (kásip-óner hám joqarı ) tálimdiń mazmunı, forması, quralları hám usılların tańlawda innovatsiya (aldıńǵı ) texnologiya jetiskenliklerine tayanish pedagogikalıq oylawda qarar tapqan dástúriy qarawlar menen «Tálim tuwrısında»gi Nızam hám «Kadrlar tayarlaw milliy programması» mazmunında kórsetilgen zamanagóy talaplardıń tıǵız baylanıslılıǵı aldıńǵı demokratiyalıq shet el mámleketlerdiń bilimlendiriw tarawında normalardı belgilew tájiriybelerinde milliy ayrıqshalıqlardı esapqa alǵan halda paydalanıw 2. Oqıw jobası, pán hám jumısshı programmalarǵa qoyılatuǵın talaplar. Joqarı tálimdiń oqıw -normativ hújjetlerine oqıw jobası, oqıw programması hám sabaqlıqlar kiredi. Oqıw jobaları tómendegilerden ibarat : tayansh, úlgili hám jumısshı oqıw jobası. Tayansh oqıw jobası mámleket tálim standartınıń quralǵan bólekı esaplanǵan tiykarǵı normativ hújjet bolıp, ol úlgili hám ámeliy oqıw jobaların islep shıǵıw ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Tayansh oqıw jobası mámleket tálim standartı strukturalıq bólegi retinde Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesi tárepinen tastıyıqlanadi. Úlgili oqıw joba tayansh oqıw jobası tiykarında dúziledi hám Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi tárepinen tastıyıqlanadi. Bul joba uzaq múddetke qaratb dúziledi jáne onıń tiykarında ámeldegi sharayatlardı esapqa alıp jumısshı oqıw jobaları islep shıǵıladı. Oqıw jobası -normativ hújjet esaplanıp (tálim shólkemi sertifikatı ) tómendegilerdi belgileydi: - oqıw jılı, semestrler hám demalıslardıń dawam etiw waqti ; - bul tálim shólkeminde uyreniletuǵın oqıw pánleri tártibi; - oqıw jılları boyınsha pánlerdi bólistiriw; - hár bir pán boyınsha pútin tálim dáwiri hám hár bir kursda pánlerdi úyreniwge ajıratılǵan saatlar kólemi; - hár bir pánni úyreniwge ajıratılǵan háptelik saatlar kólemi; - praktikumlar, islep shıǵarıw hám pedagogikalıq ámeliyatlar hám de sol sıyaqlılardıń dawam etiw waqti. Oqıw programması -arnawlı bir oqıw páni boyınsha bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler mazmunı, ulıwma waqtın zárúrli bilimlerdi úyreniliwi boyınsha bólistiriw, temalardıń izbe-izligin belgilew hám de olardıń úyrenilish dáreje-sini yorituvchi normativ hújjet. Oqıw programmaları úlgili, jumısshı hám avtorlıq bolıwı múmkin. Úlgili oqıw programması ol yamasa bul bilimlendiriw tarawına salıstırǵanda mámleket tálim standartları talapları tiykarında islep shıǵıladı. Oqıw programmaları tómendegilerden ibarat boladı : - bul pánni úyreniw maqsetleri, oqıwshılardıń bilim hám ilmiy tájriybelerine tiykarǵı talaplar, oqıtıw usınıs etiletuǵın forma hám metodları haqqındaǵı túsindiriw xati; - úyrenilip atırǵan materialdıń tematikalıq mazmunı ; - kurstıń bólek sorawların úyreniwge oqıtıwshı sarplaytuǵın shamalıq saatları kólemi; - dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriwshi tiykarǵı sorawları dizimi; - pánleraro hám kurslararo baylanıslılıqtı ámelge asırıw boyınsha kórsetpeler; - oqıw úskeneleri hám kórgezbeli qóllanbalar dizimi; - usınıs etiletuǵın ádebiyatlar. Avtorlıq oqıw programmaları mámleket standartı talapların esapqa alǵan halda oqıw pánin qurılısı basqasha logikaınan ibarat bolıwı, ol yamasa bul teoriyalerdi úyreniwge avtorlıq jantasıwı, úyrenilip atırǵan hádiyse hám processlerge salıstırǵanda avtorlıq kózqarasın sáwlelendiriwi kerek. Avtorlıq oqıw programmaları oqıwshılardıń erkin tańlawı boyınsha (májburiy hám fakultativ) kurslar shólkemlestiriwde keń paydalanıladı. Tálim mazmunı hám oqıw programmaları oqıw ádebiyatlarında proektlestiriwtiriledi. Bunday ádebiyatlar taypasına sabaqlıqlar hám oqıw qóllanbaları kiredi. Úlgili oqıw programmaları Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi tárepinen tastıyıqlanadi, usınısnama ózgeshelikine iye boladı. Úlgili programma tiykarında mektep, joqarı tálim shólkemi tárepinen jumısshı oqıw programmaları islep shıǵıladı hám tastıyıqlanadi. Úlgili programmadan ayrıqsha túrde jumısshı programmada regional komponenti tariyplanadi, oqıw procesi-ni metodikalıq, informatsion, texnikalıq támiyinlew múmkinshiligi, oqıwshılardıń tayınlıǵı dárejesi esapqa alınadı. Oqıw jobası - barlıq tálim mákemelerinde sózsiz ámel etiliwi kerek bolǵan mámleket hújjeti bolıp tabıladı Tálim mákemeleri ushın mólsherlengen oqıw jobası islep shıǵıladı hám tiyisli ministrlik tárepinen tastıyıqlanadi (Respublika xalıq tálimi yamasa joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi tárepinen). Oqıw jobası tálim shólkemi administraciyasıg ayuboriladi hám de usı joba tiykarında oqıw kestesi dúziledi. Oqıw kesteinde hápte dawamında oqıtılatuǵın oqıw predmetleriniń atı hám olarǵa ajıratılǵan saatlar muǵdarı kórsetilib, oqıw jurtı direktorınıń oqıw jumısları boyınsha orınbasarı tárepinen tastıyıqlanadi. Bólek anıq bir pánniń oqıw jobası sol pánni oqıtıw ushın ajıratılǵan saatlar hám oqıw jılınıń dúzilisin belgilep beretuǵın mámleket hújjeti bolıp tabıladı. Oqıw rejesin dúziwde tómendegi faktorlarǵa tiykarlanadı : Oqıw tárbiya jumısınıń maqseti, studentlerge anıq ilimiy bilim beriw, alǵan bilimlerin kónlikpegaaylantirib, onı turmısqa qollay alıwǵa úyretiw. Oqıw programması da tap oqıw jobası zárúrli mámleket hújjeti bolıp, ol jaǵdayda arnawlı bir oqıw predmetifanning mazmunı ashıp beriledi hám oqıw jılı dawamında oqıwshılar tárepinen ózlestiriliwi zárúr bolǵan bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler kólemi kórsetiledi. Oqıw programmaları tiyisli tálim (ulıwma orta, kásip-óner yamasa joqarı tálim) túrindegi barlıq tálim mákemeleri ushın birden-bir, onıń talapları tolıq túrde orınlanıwı májburiy bolıp tabıladı. Programma túsindiriw xati, bólim hám temalar boyınsha ajıratılǵan saatlar kólemi, programma materialı mazmunı hám de usınıs etiletuǵın ádebiyatlar diziminen ibarat boladı. Túsindiriw xatida oqıw predmetiniń áhmiyeti, onıń pánler sistemasında tutqan ornı, olar ortasındaǵı baylanıslılıq, materialdı úyreniw processinde hal etiliwi kerek ayırım bólim hám temalardı úyreniw qásiyetleri kórsetiledi. Oqıtıw (tálim) metodları hám quralların qóllawǵa tiyisli usınıslar beriledi. Saatlar esabın tıyanaqlı orınlarda ózgertiliwine jol quyıladı. Programma materialı bólimler hám temalar boyınsha bólistirilgen bolıp, hár bir temanı úyreniw ushın ózlestiriwi májburiy bolǵan túsinikler sistemasın, sonıń menen birge, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdiń anıq kórsetkishi beriledi, aqır-aqıbetde, oqıwshılarǵa qoyılatuǵın juwmaqlawshı talaplar aytıladı. Programmadaǵı material tálim hám tárbiya maqsetleri, didaktik principler ajıralmaslıq hám izbe-izlikke muwapıq túrde saylanadı hám bólistiriledi. Oqıw programmaları tómendegi principler tiykarında dúziledi: Programma mazmunınıń ilimiy ózgeshelikke egaligi. Programma mazmunınıń social -ideologik ózgeshelikke egaligi. Teoriyalıq ideyalardıń ámeliyat menen birligi. Programma mazmunınıń unamlı -tariyxıy ózgeshelikke egaligi hám anıq bir ideyaǵa tiykarlanǵanlıǵı. Programma mazmunınıń arnawlı bir sistemaǵa ıyelewi. Oqıw predmetleri ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıq, baylanısıwdıń bar ekenligi. Programmanı tayarlawda o'kuvchilarning psixologiyalıq hám psixik qásiyetlerin inabatqa alıw. 3. Mektepge shekem tálim baǵdarı boyınsha metodika pánlerinen oqıw - metodikalıq kompleksler tayarlaw. Mektepge shekem tálimde metodika gruppa pánleri oqıtıwshı oqıw -normativ hújjetler tiykarında ózi oqıtatuǵın páni boyınsha oqıw -metodikalıq kompleks jaratadı. Oqıw -metodikalıq kompleks túsinigi túrli izertlewshilerdiń tárepinen túrlishe aytılǵan bolıp, bul túsiniklerdiń mánisin tolıqlaw ańǵarıw ushın olar tárepinen oqıw -metodikalıq komplekske berilgen birpara tariyplerdi keltirip ótemiz. YE. Pichugina óziniń izertlew jumıslarında tómendegishe tariyp beredi: “Oqıw -metodikalıq kompleks - bul pánniń oqıw maqset hám wazıypaların tolıq hám nátiyjeli engiziw ushın mólsherlengen oqıw dasutrlari, sabaqlıq hám oqıw qóllanbalar, didaktik materiallar hám oqıtıwshı ushın metodikalıq kórsetpeler kompleksidir”. Y. K. Babanskiy oqıw -metodikalıq kompleksti zamanagóy tálimde oqıw -tárbiya máselelerin sheshiwge qaratılǵan óz-ara organikalıq baylanısqan oqıw -metodikalıq qóllanbalar kompleksi dep tariyplaydi. Búgingi kúnde oqıw -metodikalıq komplekslerinde qoyidagilar bolıwı shárt etip qoyılǵan : oqıw hám jumısshı programmalar, kalendar -temasıy joba, lekciya, seminar hám ámeliy shınıǵıwlar hám de ǵárezsiz tálimdiń texnologiyalıq modeli hám texnologiyalıq kartası, lekciya tekstleri, seminar, ámeliy hám laboratoriya shınıǵıwları islenbeleri, ǵárezsiz tálim tapsırmaları, tiykarǵı hám qosımsha ádebiyatlar dizimi, prezentatsiyalar, qadaǵalaw hám bahalaw ushın tapsırmalar, sillabus, pánni oqıtıwǵa tiyisli shólkemlestirilgen kórsetpeler Oqıw -metodikalıq komplekslerdi islep shıǵıw vzifalari: Oqıw -metodikalıq támiynattı tayarlaw. Islep shıǵarıw, pán, texnika hám jumıs beretuǵınlardıń talapların inabatqa alǵan túrde pán mazmunın sistemalastırıw. Sapalı qánigelerdi tayarlawdı támiyinleytuǵın oqıw -metodikalıq hám basqa materiallar menen oqıw procesin támiyinlew. Tálim procesine aktiv usıl hám innovciyalıq pedagogikalıq texnologiyalardı engiziw. Studentlerdiń ózbetinshe jumısların hám olardıń bilimlerin baqlawdı tuwrı shólkemlestiriw hám joybarlaw. Elektron sabaqlıq, oqıw metodikalıq qóllanbalardı islep shıǵıw ushın oqıw metodikalıq materiallar islep shıǵıw. Oqıw procesin sapasın sistemalı qadaǵalaw qılıw múmkinshiligin jaratıw. Oqıw -metodikalıq kompleksler: studentler tárepinen oqıw materialın ǵárezsiz ózlestiriwdi; studentler bilimin nazrorat qılıwdı ; barlıq túrdegi shınıǵıwlardı shólkemlestiriw boyınsha metodikalıq támiynattı ; qosımsha informaciya támiynattı támiyinlewi kerek. Oqıw processinde oqıw -metodikalıq kompleksler: oqıw materialın ózlestiriwde studentlerge ámeliy hám metodikalıq járdem beriw; pán boyınsha oqıw procesin shólkemlestiriwde hám ótkeriwde oqıtıwshılarǵa metodikalıq járdem kórsetiw; oqıw procesin metodikalıq támiynatın jetilistiriwde, onı bahalaw hám joybarlawǵa tiykar ushın zárúr Sillabus (zaqım. Syllabus Errorum - «ikkilanishlar dizimi») - 1864 jılda Rim shirkewi tárepinen islep shıǵılǵan talqılaw etiletuǵın táliymat hám principler dizimi. Áyyemginde usı termin (zaqım. syllabus - katalog ) Rim shirkewi tárepinen papa tárepinen islep shıǵılǵan nızamlardı kodifikatsiyalash ushın qollanılǵan. Sillabus -oqıtılatuǵın pánniń dáreklerin, onıń qısqasha mazmunın, teması hám hár bir shınıǵıwdıń dawam etiw waqtinı, ǵárezsiz tálim tapsırmaların, máslahát beretuǵın waqtın, oqıtıwshınıń talapların, bahalaw kriteryaların, aralıq qadaǵalaw kestein hám ádebiyatlar dizimin kórsetip beretuǵın oqıw programması. Sillabusning strukturalıq bólimleri: Professor -oqıtıwshı haqqında maǵlıwmat. Shaqırıq ushın málimleme. Prerekvizitlar (Prerequisite). Postrekvizitlar (Postrequisite). Pánniń qısqasha xarakteristikası. Pánniń maqseti hám wazıypaları. Pánni úyreniwge qoyılatuǵın talaplar. Kalendar -temasıy joba. Lekciya hám ámeliy shınıǵıwlar jobası. Studentlerdiń ǵárezsiz jumısların ótkeriw (konsultatsiya) jobası. Ózbetinshe jumıslardı orınlaw hám tapsırıw kestesi. Kurs jumısı temaları banki. Tiykarǵı hám qosımsha ádebiyatlar dizimi. Studenttiń oqıw jumısları nátiyjelerin qadaǵalaw etiwge tiyisli sorawlar. Studentlerdiń bilimin bahalaw sisteması. Studenttiń reytingin belgilew shkalası. Juwmaqlawshı bahalaw tártibi.