1 BESHINCHI SINFDA MUSIQA O‘QITISHNING MAZMUNI VA METODIKASI REJA: 1. Beshinchi sinf o’quvchilarining psixologik-fiziologik xususiyatlari. 2. Beshinchi sinfda vokal-xor ishlari va ikki ovozda kuylashning maqsad va vazifalari. 3. Beshinchi sinfda musiqa o’qitishning mazmuni va metodikasi. Ma’ruza matni Beshinchi sinfda o’rta ta’lim etapi boshlanadi. 5-sinf o’quvchilari psixologik- fiziologik jihatdan ancha o’zgargan bo’ladilar. Vokal-xor ko’nikma va malakalariga ega bo’ladi. Sof unisonda kuylashga, ikki ovozli mashqlarni kuylashga, ansamblda kuylashga ega bo’ladi. Qo’shiq haqida, tinglangan asar haqida mustaqil fikr юritish qobiliyatiga ham ega bo’ladilar. Ovoz diapazoni (Do1 – Fa2) ma’lum miqdorda rivojlangan bo’ladi, ular hayotiy tajribaga boy bo’ladilar. Fanlarga qiziquvchan va o’zlarining sevgan mashg’ulotlariga astoydil mehr bilan qaraydilar. Bolalarda diqqat-e’tibor ancha turg’unlashgan bo’ladi. Hajm jihatdan kattaroq musiqani tinglashga va kuylashga qodir bo’ladi. Musiqa darsida ko’rgazmalilik asosiy o’rinni egallaydi. O’qituvchi o’z qo’shiqni ifodali qilib kuylab berish va o’quvchilarni musiqiy o’quv qobiliyatlarini o’stirishi kerak: 1. Sof unisonga erishishi 2. Musiqiy jumlani boshidan oxirigacha to’la idrok etishi. 3. Notaga qarab kuylash qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Musiqa savodidan asar tahlili, notalarni joylanishi o’lchovlar, ansamblь, xor, orkestr haqidagi bilimlarga ega bo’lishi maqsadga muvoffiqdir. Musiqa darslarida 2 iloji boricha, o’qituvchi ko’rgazmali qurollardan, texnika vositalardan ko’proq foydalanishi kerak. O’quvchilar musiqa fanini boshqa fanlar bilan bog’liq ekanligini ongli ravishda anglashi kerak. Beshinchi sinf o’quvchilarini qiziqishi, qobiliyatiga, qarab to’garaklarga jalb etilishi lozim. Beshinchi sinfda bir ovozda qo’shiq kuylash ustida ish olib borish davridayoq, o’quvchilarni ikki ovozda kuylashga asta-sekin tayyorlab borish lozim. O’quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab, nihoyatda oddiy mashqlardan, qo’shiq naqoratlaridan, kuylash uchun qulay bo’lgan ladlardan boshlash maqsadga muvofiqdir. Eng oddiy va murakkab mashqlarni ham, asosan solьfedjio qilish yo’li bilan o’rganish va kuylash lozim, chunki bu jarayonda notalarni nomlari va balandligi holatini ham anglab boriladi. Ikki ovozlikda kuylashni boshlashdan oldin, sinf taxtasida yoki plakatlarda ko’rsatib notalar nomini va tovushining balandlik holatini aniqlab, ovoz chiqarib bir necha marta takrorlab so’ng, kuylash zarur. Dastlab katta tertsiya, sof kvarta, sof kvinta, katta seksta singari ohangdosh intervallar, mashqlar kuylash uchun asos bo’la oladi. CHunki bu intervallar kuylash uchun qulay yoqimli va o’quvchilar xotirasida saqlanishi oson. Intervallar faqat ikki ovozda kuylanmasdan, balki tinglash uchun ijro etib, ularda юqori va pastgi tovushni aniqlashni topshirish lozim. Bunday savollar o’quvchilarni garmonik o’quvini kuchaytiradi, intervallarni ongli ravishda o’zlashtirish to’yg’usi paydo bo’ladi. Ikki ovozlik qo’shiqlarni kuylash uchun, kichik kanonlardan boshlab kattaroq hajmdagi jo’rsiz (akapella) asarlarga o’tish, o’quvchilarni bir-birini diqqat bilan eshitib, kuylash qobiliyatlarini o’stiradi. Ikki ovozli qo’shiqlarni tanlaganda, ikki ovozli elementi bor, kichik hajmdagi asarlar maqsadga muvofiqdir. Har qaysi ovozning ohangi aniq, ravshan, mustaqil bo’lishi kerak. Pastgi ovoz kuyi shirali, xushohang, yaxshi esda qoladigan bo’lishi ayniqsa muhimdir. Ovoz partiyalarining diapazoni seksta, septima, oktavalar hajmidan oshmaydigan qo’shiqlar aytishga ayniqsa qulaydir. Qo’shiqlar o’rtacha tempda yozilgan bo’lishi kuylash uchun foydali va osondir. Ikki ovozli qo’shiqlarni ohanglari imitatsiya jihatdan shakli yengil va oson bo’lishi kerak. O’zbek xalq qo’shiqlarini o’qituvchi ikki ovozlik qilib, qayta ishlab o’rgatishi o’quvchilarni talaffuzi intonatsiyasi va xotirasini rivojlantiradi. Ikki ovozlikni 3 kuylashda, bir ovoz cho’zib, ikkinchi ovoz harakatlishishi ham, bolalarni eshitish qobiliyatlarini o’stiradi. Keyinchalik esa, ovozlarni parallelь bir tomonga yo’nalishi, ovozlarni qarama-qarshi yo’nalishi va har xil murakkabroq holatida ham kuylash mumkin bo’ladi. Musiqa darsi jarayonida ikki ovozda kuylash uchun bolalar ovozini diskant va alьtga bo’lish shart emas, balki taxminiy bo’lishi ham mumkin. CHunki ikkinchi, uchinchi ovozni kuylaganda bolalarni musiqa o’quvi ko’proq o’sadi. SHuning uchun ovozlarni galma-gal almashtirib kuylatish lozim. Buning uchun albatta dastlab, sof unisonga erishiladi. So’ngra, ikki ovozli asarlarga o’tiladi. Beshinchi sinf bolalarining ovozlari yangroq, ovoz apparatlari shakllangan, ko’nikma va malakalarga ega bo’lganligi sababli ikki ovozli qo’shiqlarni o’rgatish maqsadga muvofiqdir. Beshinchi sinfda musiqa darslarini yil mavzusi: «Kompozitorlik musiqa janri» I-chorak: «O’zbek xalq cholg’ulari orkestri. Xor san’ati». II-chorak: «Simfonik orkestr. Musiqada vokal-simfonik janrlari». III-chorak: «Sahnaviy musiqa asarlari. Balet va raqs san’ati. Musiqali drama va komediya». IV-chorak: «Opera san’ati. O’zbek musiqasida opera janri». Beshinchi sinfda musiqa darslarining asosiy maqsadi, o’quvchilarni boshlang’ich sinflarda olgan bilimlarini va tayyorgarlik darajasini aniqlab, musiqa mashg’ulotlariga, to’garak ishlariga qiziqtirishdan iborat. Mazkur maqsad юzasidan kirish suhbati o’tkaziladi va ko’pchilik yoddan biladigan qo’shiq kuylanadi. Kuylashdan oldin ashula aytish holati, o’tirib va turib kuylash qoidalari tanishtiriladi va tartibga solinib, vokal mashqlari yordamida ovozlar sozlanadi. So’ngra qo’shiq ijro etiladi hamda ijro юtuq va kamchiliklari baholanadi. Qo’shiq mazmuni suhbatda aniqlanib asar xarakteri, tempi, shakli belgilanadi va talablarga ko’ra qayta kuylanadi, toki o’quvchilarda darsning professional darajasi sezilsin. Bunda ayniqsa ovoz erkinligi va ravonligi, soz va ansamblga e’tibor kuchayadi. Qo’shiq ijrosi xarakter jihatdan taqqoslanadi va badiiy mazmun jihatdan tahlil etiladi. Natijada o’quvchilarni qo’shiq kuylashga, musiqa tinglashga, asarlarni savodli tahlil qilishga, 4 to’garaklarga qatnashishga, chiroyli ovoz hosil qilib kuylashga qiziqishi va mas’uliyati oshib boradi. Keyinchalik esa ikki ovozli qo’shiq kuylashga qiziqishi ham ortib boradi. Ikki ovozli kuylash malakasi singdiriladi. Bu to’garak ishlarida o’z natijasini ko’rsatadi. Musiqiy asarni tinglash va kuylash uchun albatta musiqiy bilim va ko’nikmalarga ega bo’lish kerakligi va hayotda musiqa tarbiyasining ahamiyati haqida musiqa o’qituvchisi tushuntirib borishi lozim. TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR: 1. Beshinchi sinfda musiqa o’qitishning ish mazmuni va metodikasi nimadan iborat? 2. Beshinchi sinf o’quvchilarining fiziologik-psixologik xususiyatlari? 3. Beshinchi sinfda ikki ovozda kuylashning ahamiyati va o’rgatish yo’llari qanday? 4. Beshinchi sinfda o’quvchilarning o’qish davomida o’zlashtirgan ko’nikma va malakalari nimalardan iborat? Tayanch tushunchalar Katta ashula– Farg’ona vodiysi, qisman Toshkentda ijro etiladigan jo’rsiz ashula turi. Interval - aniq balandlikka ega bo’lgan, ikki tovush balandligi bo’yicha oraligi. Opera–musiqali dramatik asar, nutqning ma’lum bir qismi yoki deyarli hammasi kuylanadi. Xalq cholg’u asboblari orkestri – xalq cholg’u asboblaridan tuzilgan orkestrlar. 5