Beton uchun ishlatiladigan materiallar
Yangi materiallar yaratish, ularning xususiyatlari va ishlov berish usullarini
o‘rganish zamonaviy ilm-fanni rivojlantirishning muhim yo‘nalishlaridan biridir.
Ayni paytda iqtisodiyotning sanoat, arxitektura, shaharsozlik kabi turli sohalari
talablarini qondiradigan va barcha qurilish me’yorlariga mos keladigan
kompozitsion sement turlarini yaratishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Umumiy va noorganik kimyo
institutining “Strom” ilmiy-tadqiqot va sinov "Markazi 2008 yilda O’zbekiston
Respublikasi Fanlar Akademiyasining Umumiy va noorganik kimyo institute
huzurida tashkil etilgan. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom
Karimovning 2008 yil 15 iyuldagi “Innovatsion loyihalar va texnologiyalarni ishlab
chiqarishga tatbiq etishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida”gi qaroriga muvofiq, markazda mahalliy xomashyo resurslari va turli
ishlab chiqarish chiqindilari asosida yuqori sifatli qurilish materiallari ishlab
chiqarish uchun resurs va energiya tejaydigan samarali texnologiyalar yaratish
hamda ularni o’zlashtirish bo’yicha ilmiy-amaliy izlanishlar olib borilmoqda.
Markazdagi mavjud zamonaviy asbob-uskunalar sement, beton, gips, ohak,
asbest, dolomit, bo’r, tosh, sopol, silikat va xom g’ishtni fizika-kimyoviy tahlil qilish
hamda fizika-mexanik sinovdan o’tkazish imkonini beradi. Ayni paytda
mutaxassislarimiz barcha turdagi xomashyo va qurilish materiallarini sinovdan
o’tkazish imkonini beradigan 76 nomdagi tadqiqot asbob-uskunalari, o’lchov
priborlaridan foydalanmoqda. Markazning yuqori malakali xodimlari qurilish
materiallari va buyumlarini yaratish, tadqiq etish va sinovdan o’tkazish sohasida
katta ilmiy-amaliy tajribaga ega.
Bugungi kunda O’zbekistonda portlandsementning deyarli barcha turlari ishlab
chiqarilmoqda, ayni paytda ushbu qurilish materialiga bo’lgan talab muttasil oshib
bormoqda va buning natijasida portlandsement muhim strategik resursga
aylanmoqda.
Portland
sementning
xususiyatlari
uni
ishlab
chiqarishda
foydalaniladigan mineral qo’shimchalar va to’ldirgichlar bilan bog’liq hisoblanadi.
Mamlakatimiz sement zavodlarida har yili 15 turdagi 10 million tonnadan ziyot
sement ishlab chiqarilmoqda. Qurilish tarmog’i va sanoatda umumiy maqsadlarda
foydalaniladigan sement, neft va gaz quduqlarini sementlash uchun mo’ljallangan
tamponj sement, gidrotexnik inshootlar qurilishida qo’llaniladigan sulfatga chidamli
sement shular jumlasidan. Bundan tashqari, mamlakatimizda bezak ishlarida
foydalaniladigan oq sement ham ishlab chiqarilayotir. Keyingi yillarda
mamlakatimizda yangidan –yangi sement ishlab chiqaruvchi zavodlar ko’payib
bormoqda.
Jizzax sement zavodi. Yangi texnologiya asosidagi quruq usulda ishlaydigan
Jizzax viloyatining Zafarobod tumanida Jizzax sement zavodining foydalanishga
topshirilishi, ushbu hududda sement tayyorlash uchun asosiy xomashyo – yuqori
sifatli ohaktosh qatlamlarining mavjudligi ushbu zavod qurilishiga asos bo’lib
xizmat qildi. Olmaliq kon-metallurgiya kombinati tarkibida faoliyat yuritayotgan
mazkur korxona yiliga 350 ming tonnagacha oq sement va 760 ming tonna portland
sement ishlab chiqarish quvvatiga ega. Zavodda ishlab chiqarilgan oq sementdan
pardozlash ishlari va sun’iy marmar ishlab chiqarishda foydalanish mumkin. OPS I-
1 500/42,5 oq portlandsement bo’yicha zavodning loyihaviy quvvati yiliga 350 000
tonna, SEM I 32.5 N umumiy qurilish portlandsementi - yiliga 760 000 tonnani
tashkil etadi.
Ichki bozorga sotishga mo’ljallangan: oq portlandsement - 3%, umumiy
qurilish portlandsementi - 86%.
Eksportga sotish mo’ljallangan: oq portlandsement - 97%, umumiy qurilish
portlandsementi - 14%.
Chiqarilayotgan sement O'z DSt 761-96, GOST 31108-2003, GOST 30515-97
me'yoriy hujjatlarga mos keladi.
Maqsad:
•eksport hajmlarini pasaytirmasdan O’zbekistonda sementga o’sib
borayotgan ehtiyojini qoniqtirish;
•portlandsement chiqarish bo’yicha ishlab chiqarish quvvatlarini
kengaytirish;
•sementning yangi turini chiqarilishini o’zlashtirish;
•valuta mablag’larini tejash maqsadida, import o’rnini bosuvchi
mahsulotlar ishlab chiqarilishini mahalliylashtirish;
•eksport salohiyatini yanada kengaytirilishini va qo’shimcha valyuta
mablag’larining
kelib
tushishini
ta'minlash
maqsadida,
eksportga
mo’ljallangan mahsulotlarni chiqarish.
Qo’llanilish sohasi. Portlandsement va uning turlari - zamonaviy
qurilishda eng ko’p tarqalgan sement turlaridan biri. Portlandsement
klinkerini gips bilan yupqa maydalash, shuningdek maxsus qo’shilmalar
qo’shish orqali olinadigan gidravlik biriktiruvchi modda portlandsement deb
ataladi.
Umumiy qurilish portlandsementi asosan temirbeton ishlari uchun
qo’llaniladi. Shuni qayd etib o’tish joizki, portlandsement penobeton, beton
tayyorlashda va umumiy qurilish ishlarida, shuningdek yo’lakchalar va yo’l
plitalarini terishda keng foydalaniladi.
Oq sement toza ko’rinishda qo’llanilishga tayyor bo’lgan yakuniy
mahsulot hisoblanmaydi, bu turli xil qurilish materiallarini ishlab chiqarish
uchun foydalaniladigan xom ashyo komponenti bo’lib, quyidagi sohalarda
qo’llaniladi.
Quruq qurilish aralashmalarini ishlab chiqarishda:
•
ichki va sirtqi ishlar uchun shpaklevka va suvoqchilik
aralashmasi;
•
rangli terish uchun mo’ljallangan qorishma;
•
pol uchun o’z-o’zidan tekislanadigan qorishmalar;
•
qurilish kimyosi (plita yelimlari va choklar uchun ishqalab
tekislaydigan qorishma).
Beton mahsulotlarini ishlab chiqarishda:
•
sun'iy qoplash toshlari va g’ishtlari;
•
pol va qoplash plitalari;
•
yo’lakchalar plitalar va bordyurlar;
•
kichik arxitektura shaklidagi buyumlar.
Sherobod sement zavodi.“Olmaliq KMK” AJ umumiy qurilish
portlandsementi ishlab chiqaruvchi sement zavodi 2018-yil Surxondaryo
viloyatida tashkil etildi.
TSEM I 32,5 N markadagi umumiy qurilish portlandtsementi yiliga 1
500 000 tonnani tashkil etadi.
100 % ichki bozorga sotishga mo’ljallangan.
Chiqarilgan sement GOST 31108-2003, GOST 30515-97 me’yoriy
hujjatlarga mos keladi.
Maqsad:
•
Portlandsement chiqarish bo’yicha ishlab chiqarish
quvvatlarini kengaytirish;
•
Sementning yangi turini ishlab chiqarilishini o’zlashtirish;
•
Valyuta mablag’larini tejash maqsadida, import o’rnini
bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarilishini mahalliylashtirish;
•
Kelgusida eksport salohiyatini kengaytirilishini va
qo’shimcha valyuta mablag’larining kelib tushishini ta’minlash
maqsadida, eksportga mo’ljallangan mahsulotlarni chiqarish.
•
Surxondaryo viloyati chekka qishloq va mahalla aholisini
ish bilan ta’minlash.
Texnologiya va jihozlar:
Sement
zavodida
texnologik
jarayoni
yuqori
darajada
avtomatlashtirilgan dunyo ishlab chiqaruvchilaridan zamonaviy jihozlar
o’rnatilgan.
Sement ishlab chiqarishning quruq usuli zamonaviy texnologiya
hisoblanadi va u avalgisiga qaraganda bir qator afzalliklarga ega. Masalan,
elektr energiyasi iste'molini 2 baravarga, yoqilg’i iste'molini deyarli 1,5
baravarga qisqartirish. Ushbu texnologiya hozirgi vaqtda portlandsement
ishlab chiqarish uchun eng samarali usul hisoblanadi.
Sement zavodining noyobligi shundaki, oq va umumiy qurilish
portlandsementi yiliga 760 ming tonna quvvatga ega bo’lgan bir texnologik
liniyada, yoki yiliga 350 ming tonna oq sement ishlab chiqarilishi mumkin.
(Jizzax sement zavodi)
Ishlab chiqarish majmui uchta karyerli uchun konchilik sexidan va
sement ishlab chiqaruvchi ishlab chiqarish-texnologik liniyalardan iborat.
Xom ashyo, mahsulotlar, yoqilg’i, suv sifatini nazorat qilish monitoringi
va nazorati uchun barcha kerakli jihozlar bilan ta'minlangan laboratoriya
mavjud.
Sifat nazorati:
Sement ishlab chiqarishda quydagi nazorat va sinovlar o’tkaziladi:
•
barcha turlar va tasniflarning siqishga bo’lgan pishiqligi;
•
bug’lantirilgandagi samaradorlik ko’rsatkichlari;
•
qotishning boshlanish va tugash vaqti;
•
maydalanishining yupqaligi va solishtirma yuzasi;
•
nazorat va sinov zavod laboratoriyasida namunalar tanlash
uslubi bo’yicha bajariladi.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifatini ta’minlash maqsadida,
zavod ISO 9001 tizimi bo’yicha keyinchalik sifat olish uchun zarur bo’ladigan
kimyoviy tahlil va fizika-mexanikaviy sinovlar o’tkazilishini ta’minlab
beruvchi Shveytsariyaning “Termo Fisher”, Germaniyaning “Inolab”,
Turkiyaning “Atom texnik’’ yetakchi kompaniyalarining jihozlari bilan
jihozlangan.
Zavodning
tahliliy
laboratoriyasi
O’zbekiston
Respublikasi
“O’zstandart” Agentligi tomonidan attestatsiyadan o’tkazilgan.
"Ayni paytda “Qizilqumsement” aksiyadorlik jamiyati yurtimizda
sement ishlab chiqaradigan yetakchi korxona hisoblanadi. Mamlakatimizda
ishlab chiqarilayotgan sementning yarmi ushbu korxona hissasiga to’g’ri
kelmoqda. Bu yiliga qariyib 3,5 million tonnani tashkil qiladi. Bundan
tashqari, “Ohangaronsement” aksiyadorlik jamiyatida yiliga 1,7 million
tonnagacha, “Quvasoysement” aksiyadorlik jamiyatida 1 million tonnadan
ortiq va “Bekobodsement” aksiyadorlik jamiyatida 1 million tonnaga yaqin
sement ishlab chiqarilayotir. Ushbu korxonalar har yili yangi ishlab chiqarish
quvvatlarini barpo etish va mavjudlarini modernizatsiya qilish hisobidan
ishlab chiqarish quvvatlarini oshirmoqda.
Vazirlar Mahkamasining “Jizzax viloyatining Zafarobod tumanida
sement zavodi qurilishini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori
qabul qilindi. Ushbu qarorda Qayd etilishicha, prezidentning “2018-2019
yillarda investitsiyaviy va infratuzilmaviy loyihalarni amalga oshirishni
jadallashtirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” 2018 yil 19
iyuldagi PQ-3874-son qaroriga muvofiq Jizzax viloyatining Zafarobod
tumanida yirik sement zavodi "Huaxin Cement Jizzakh" MChJ QKning
birinchi bosqichi ishga tushirildi. Korxona yiliga 1,2 mln tonna sement ishlab
chiqarish quvvatiga ega. Loyihaning umumiy qiymati 150,0 mln dollarni
tashkil etadi. E’tiborlisi, zavod to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiya hisobiga
bunyod etilgan. Muhimi pandemiya sharoitida bu yerda 300 dan ortiq yangi
ish o’rinlari yaratildi.
Endilikda korxonada M-400 va M-500 markadagi sifatli sement
mahsulotlari ishlab chiqariladi. Buning uchun korxona eng so’nggi rusumdagi
energiya tejamkor, ekologiyaga ta’sir kuchi kam bo’lgan texnologiyalar bilan
jihozlangan. Hozirda zavodda kuniga 2,5-3 ming tonna yarim tayyor mahsulot
klinker ishlab chiqarilmoqda. Sinov-tekshiruv davri yakunlangach zavod
kuniga 5 ming tonna sifatli sement ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo’ladi.
«O’zsanoatqurilishmateriallari» uyushmasi investitsiya loyihalar, hamda
hududiy dasturiga ko’ra viloyat hokimliklari bilan hamkorlikda joriy yilda
umumiy quvvati 5 mln tonna bo’lgan jami 6 ta yangi sement zavodlari
foydalanishga topshiriladi. Natijada, sement ishlab chiqarish bo’yicha
umumiy ishlab chiqarish quvvati yiliga 20 mln.tonnaga yetkaziladi.
Beton
to‘ldiruvchilari-
Beton
to‘ldiruvchilari
asosiy
qurilish
materiallari hisoblanadi. Ularni ishlab chiqarish hajmi yildan-yilga oshib
bormoqda.
To‘ldiruvchilar - bu ma’lum zarrachalar tarkibiga ega tabiiy yoki sun’iy
materiallar bo‘lib, bog’lovchilar va suv ratsional aralashmasi bilan beton hosil
qiluvchi materialdir. To’ldiruvchi sifatida asosan mahalliy tog‘ jinslari va
ishlab chiqarish chiqindilari (shlaklar va boshqalar)dan foydalaniladi. Keyingi
yillarda qurilishda g‘ovak sun’iy to‘ldiruvchilardan tayyorlangan yengil beton
keng ko’lamda qo'llanilmoqda. G‘ovakli to‘ldiruvchilar beton zichligini
pasaytiradi, bu esa uning issiqlikni tutib qolish xususiyatini yaxshilaydi.
To'ldiruvchilar beton va temir-beton konstruksiyalarning 30. ...50 %
narxini, 80-85% hajmini tashkil qiladi. Kapital va umuman qurilishdagi
asosiy masala, bu to‘ldiruvchilarni ishlab chiqarish va qo‘llashni
takomillashtirish, sifatini yaxshilash hamda to'ldiruvchilar ishlab chiqarish
texnologiyasida ilmiy-texnik yutuqlarni qo‘llashdir.
Tosh materiallar va ular asosida olinadigan to’ldiruvchilar qadim
zamondan bino va inshootlarni tiklashda keng qo‘llanilgan.
Misrdagi hashamatli yodgorliklardan fir’avn qabrlari, Xeops piramidasi,
Karnakedagi Amona ibodatxonasi kabi ulkan noyob yodgorliklar eramizdan
ikki-to‘rt ming yil avval xarsang tosh elementlari vositasida qurilgan.
Vatanimizda tosh materiallarni bino va inshootlarda keng qo‘llab
kelinganligi tarixiy manbalardan ma’lum. Masalan shahar devorlari,
minoralar, masjid va qasrlar, Buxoro, Samarqand, Xiva yodgorliklari kabi
inshootlarda tosh materiallardan keng foydalanilgan.
Asrlar osha tosh materiallarni qo’llash ahamiyati osha borgan, ulardan
foydalanib ko‘plab binolar, to‘g‘onlar hamda turli muhandislik inshootlari
qurilgan. Keyingi yillarda qurilishda beton va temir-betonlarni qo‘llash hajmi
oshdi va beton uchun ishlatiladigan to‘ldiruvchilami ishlab chiqarish hajmi
ham bir necha marta ortdi. To’ldiruvchilarning sifati yaxshilandi, assortimenti
ko‘paydi va yangi texnologik usullar ishga tushirildi.
Hozirgi qurilish materiallari korxonalari Vatanimizda ishlab chiqarilgan
yuqori unumli mashinalar bilan ta’minlangan. Ishlab chiqarishdagi deyarli
hamma texnologik bosqichlar mexanizatsiyalashtirilgan.
Beton to‘ldiruvchilari ishlab chiqarish sanoatining eng muhim vazifalari
mahalliy xom ashyodan, shu jumladan sanoat chiqindilaridan keng
foydalanish va ishlab chiqarishni rivojlantirish, ularning sifatini oshirish va
qurilishning tannarxini kamaytirishdir. O‘zbekistonda qurilish materiallari
sanoati o‘tgan yillar ichida qoloq va mayda tarqoq hunarmandchilik ishlab
chiqarish holatidan zamonaviy va to‘la avtomatlashtirilgan og'ir industriyaga
aylandi.
Respublikamizdagi qurilish materiallari ishlab chiqaruvchi zavodlar
yuqori unumli mashina va agregatlar bilan jihozlangan.
Beton va temir beton zamonaviy qurilishda asosiy material bo’lib, ularni
yuqori ishlatilish xususiyatlari (mustahkamlik, shaklsizlanishi, uzoq muddat
ishlatilishi va boshqalar) yuqori texnologiklik xususiyati bilan bog’lik, ya’ni
ortiqcha xarakatchanlikka ega, bu esa beton qorishmasini oquvchanligini va
yaxshi o’rnashini ta’minlaydi. Bu masala faqat zamonaviy, samarador
qo’shimchalar superplastifikatorlardan - foydalanish bilan hal bo’lishi
mumkin.
Superplastifikatorlar to’g’risida ilk bor ma’lumotlar XX asrning 30-
yillarida paydo bo’lgan va 1955 yilda birinchi patent olingan. Urush yillarida
(1941-1945) bu qo’shimchalarni ishlatilishi 50-yillar oxiriga surildi.
Germaniya va Yaponiya davlatlari sanoat miqiyosida tovar mahsuloti
sifatida superplastifikatorlarni ishlab chiqara boshladilar. SNG davlatlarida
superplastifikatorlarni qurilish qorishmalar va betonlar ishlab chiqarishni
texnologiyasida
qo’llanilishi
70-80
yillarda
boshlandi.
Beton
va
qorishmalarga har xil turli qo’shimchalarni ishlatilishiga va yaratish
muammosini hal qilishda ko’pgina institutlarni, ayniqsa NIIJBIning sement
hissasi
katta.
L.A.Alimov.,
N.V.Axverdov.,
Yu.M.Bajenov.,
V.A.Voljenskiy., G.I.Gorchakov., B.V.Gusyev., F.M.Ivanov., L.A.Malinin.,
O.P.Mchalov-Petrosyan., V.B.Ratinov., P.A.Rebinder., T.I.Rozinberg.,
A.V.Satalkin.,
V.I.Solomatov.,
K.G.Skromtayev,
M.I.Xigerovich.,
S.V.Shestoperov va boshqalar rahbarligida katta izlanishlar olib borildi. Chet
tilida N A.Adam., I.Bauzol., S.Brunauer., M.Venua., D Konard., G.Kyul.,
F.M.Li., T.Pauere., B.Rayxel., V.Ramachandrant va boshqalar tomonidan
izlanishlar olib
borildi.
Har xil qo’shimchalarni Beton va qorishmalarga ayniqsa kimyoviy
turdoshlar, ishlab chiqarish va amalda qo’llanish muammosiga katta e’tibor
berildi. Bu esa qorishma va beton qorishmalarini texnologik parametrlarini
boshqarishni, realogik va ekspluatatsiya xossalarini to’g’rilash usullaridan
biri deb hisoblasa bo’ladi. Bugun butun dunyoda qo’shimchalar hozirgi
vaqtda qorishmalar va betonlar uchun talab qilinadigan qism bo’lishi kerak,
chunki bu materiallarni taxminan 85-90% har xil kimyoviy mineral
qo’shimchalar ishlatilishi bilan qo’llanadi.