BETONNING AFZALLIK VA KAMCHILIKLARI,
ISHLATILISHI
1
Reja:
1. Beton, temir beton to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlar.
2. Temir-betonning afzalliklari va kamchiliklari.
3. Temir-beton konstruksiyalarining turlari.
4. Temir-beton konstruksiyalariga quruq va issiq iqlimning ta’siri.
5. Qurilish industriasida betonning o’rni va ishlatilishi.
6. Foydalanilgan adabiyotlar.
7. Xulosa.
2
Beton, temir beton to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlar.
Beton boshqa materiallar singari siquvchi kuchlanishlarga ancha katta
qarshilik ko'rsatadi, cho‘zilishga juda ham kam qarshilik ko‘rsatadi. Betonning
cho'zilishdagi mustahkamligi siqilishdagiga nisbatan 10—15 marta kichik. Shu
sababli beton konstruksiyalari asosni mustahkamlashda, ma’suliyati cheklangan
imoratlarning poydevorlarida, o‘zining og‘irligini ko‘tarishi mumkin bo'lgan
devorlarda va shu kabi sharoitga ega konstruksiyalarda keng qo'llaniladi. Oldindan
zo‘riqtiriladigan konstruksiyalar uchun mustahkamligi va zichligi yuqori, cho'kishi
va tobtashlashligi cheklangan betonlar ishlatiladi. Betonning fizik-mexanik
xossalari qorishmaning tarkibi, bog'lovchi va to‘ldirgichlaring turi, suv-bog‘lovchi
nisbati, betonning tayyorlanish usuli, yotqizilishi va unga ishlov berish usullari,
qotish sharoitlari (tabiiy qotish, avtoklavda ishlov berib qotirish), betonning yoshi
va boshqalarga bog'liq. Beton uchun material tanlashda, uning tarkibini belgilashda
bularning hammasini hisobga olish kerak. Qurilishda odatdagi og‘ir betonlar eng
ko‘p tarqalgan bo'Iib, ularning zichligi 2200—2500 kg/m3, odatdagi zich
3
to'Idirgichlar qo'shib tayyorlanadi. Zichligi 2500 kg/m3 dan ortiq betonlar og'ir
betonlarga kiradi. Ulardan radiatsiyadan himoyalanishda foydalaniladi va hajmiy
massasi oshirilgan to'ldirgichlarning maxsus turlari (magnetit, limonit, barit, cho'yan
pitrasi va boshq.) qo'shib tayyorlanadi. Zichligi 1800 kg/m3 dan yuqori va 2200
kg/m3 gacha bo'lgan betonlar yengillashtirilgan betonlarga kiradi, zichligi 1800
kg/m3 bo'lgan betonlar yengil betonlarga kiradi. Betonning og'irligi g'ovak
to'ldiigichlar qo'shib (keramzit, agloporit, pemza, tuf, ohak-chig'anoq va boshqalar)
yoki
beton
aralashmasiga
g'ovak
hosil
qiluvchi
qo'shimchalar
solib
yengillashtiriladi. Betonning mustahkamligi yetarli darajada yuqori bo'lishi,
armatura bilan yaxshi tishlashishi va zichligi yuqori bo'lishini, armaturani
zanglashdan himoya qilishni va konstruksiyaning uzoqqa chidashini ta’minlash
zarur. Ba’zan qo'shimcha ravishda betonga suv o'tkazmasligi, suvga nisbatan
chidamli bo'lishi, sovuqqa nisbatan chidamli bo'lishi, o‘tga chidamliligi va
zangbardoshligi juda yuqori bo'lishi, og'irligi kam bo'lishi, issiq va ovoz
o'tkazuvchanligi past bo'lishi kabi talablar qo'yiladi. Temir-beton konstruksiyalar
o'tgan asrning o'rtalarida paydo bo'ldi, o'sha asrning oxiridayoq temir-betondan
tayyorlangan qovurg'ali orayopmalar, dastlabki ko'priklar, quvurlar qurildi. XX asr
boshida Moskvada to'sinsiz temir-beton orayopmalar, Nikolayev shahrida esa
dunyoda birinchi marta temir-beton mayoq qad ko'tardi. Keyinchalik temir-beton
konstruksiyalar binolar va inshootlarning yaxlit konstruksiyalari tarzida tobora keng
tarqaldi. XX asr 30- yillaming boshida birinchi marta oldindan zo'riqtirilgan
konstruksiyalar paydo bo'ldi. Urushdan keyingi yillarda yig'ma temir-beton
konstruksiyalar gurkirab rivojlandi. Sanoat binolarida (ustunlar, to'sinlar, fermalar,
arkalar), yirik panelli turar-joy va jamoat binolarida, muhandislik inshootlari
(ko'priklar, estakadalar, gidrotexnika inshootlari va boshqalar)da temirbeton
konstruksiyalaming qo'llanishi qurilish muddatlarini ancha qisqartiradi, tannarxini
kamaytirishga olib keladi. Temir-beton hozirgi zamonda qurilishning asosi bo'lib
qoldi, u jamoa, sanoat va qishloq xo'jaligi binolari qurilishida ko'plab ishlatilishidan
tashqari, ko'prik, gidrotexnika qurilishida va boshqa sohalarda muvaffaqqiyat bilan
ishlatilmoqda. Temir-beton konsruksiyasi aksariyat standart yig'ma elementlardan
4
tashkil topgan bo'lib, ular asosan temir-beton zavodlarida tayyorlanadi va qurilish
maydonidayig'iladi. Chet el, MDH davlatlari, xususan, O'zbekiston sharoitida
yig'ma elementli temir-beton konstruksiyalari fuqaro va sanoat binolarida keng
qo'llaniladi. Bir qavatli sanoat binosining konstruksiyasi 8.1- rasmda ko'rsatilgan.
Po'lat siqilish va cho'zilishga juda yaxshi ishlaydi. Ала shu boisdan ham temir-beton
yaratish g'oyasi paydo bo'ldi, unda siquvchi yuklarni beton, cho'zuvchi yuklarni esa
po'lat armatura qabul qiladi. Egiladigan tem ir-beton elem entlarda ishchi
armaturani, odatda, elementning cho'zilgan qismida joylashtiriladi. Ishchi armatura
element kesimlarini kichraytirish va konstruksiyaning xususiy og'irligini
kamaytirish uchun qo'yiladi. Beton (armaturasi yo'k) elementlar to'satdan
yemiriladi, ayni bir paytda temir-beton elementlar asta-sekin yemiriladi, bu esa
ulaming mustahkamlik zaxiralarini kamaytirish imkonini beradi. Respublikamizni
issiq kunlariga kelsak, harorat 40 gradus va undan ortiq bo'lganda betonning holati
o'zgarganini ko'ramiz. Odatdagi betonga yuqori harorat uzoq vaqt ta’sir etganida
sement toshining qotganligi, juda ko'p cho'kkanligi va mustahkamligi pasayganligi,
sement toshi va to'ldirgichlaming harorat tufayli deformatsiyalanish koeffitsiyentlari
turlicha bo'lganligi va boshqa sabablar tufayli yemiriladi. Shu sababli sement
bog'lovchilardan harorat 50 °C dan oshmaydigan hollardagina foydalanishga ruxsat
etiladi.
5
Temir-betonning afzalliklari va kamchiliklari.
Temir-beton hozirgi qurilishda keng tarqalishiga awalambor uning boshqa qurilish
materiallariga qaraganda texnikaviy va iqtisodiy afzalliklarining ancha ko'pligi
sabab bo'ldi. Temir-beton massasining 70—80% gacha qismini mahalliy tosh
materiallar (qum, chaqiq tosh yoki shag'al) tashkil qiladi. Po'lat va yog'och
konstaiksiyalarini temir-beton konstruksiyalar bilan almashtirish xalq xo'jaligining
boshqa sohalari uchun po'lat va yog'och sarfini tejashga imkon beradi. Ayniqsa,
tayyor usullar bilan korxonalarda va poligonlarda tayyorlanadigan yig‘ma hamda
oldindan
zo'riqtirilgan
temir-betondan
foydalanishda
texnikaviy-iqtisodiy
samaradorlik ancha yuqori boiadi. Temir-beton yana bir qancha texnikaviy
afzalliklarga ega. Avvalambor u beton ichiga joylashtiiilgan armatura ishonchli
saqlanganhgi tufayli juda uzoqqa chidaydi. Betonning mustahkamligi esa vaqt o'tishi
bilan kamaymaydi, balki ortadi. Bu xil konstruksiyalarning o‘tga chidamliligi
yuqori. Amalda shu narsa ma’lum boidiki, betonning 1,5—2 sm qalinlikdagi himoya
qatlami temirbetonning yongin chiqqandagi o‘tga chidamliligini ta’minlash uchun
etarli ekan. Ularning o ‘tga chidamliligini yanada oshirish, shuningdek, issiqqa
chidamliligini oshirish maqsadlarida maxsus toidirgichlar (bazalt, diabaz, shamot,
6
domna shlagi va boshqalar)dan foydalaniladi, shuningdek, himoya qatlamini 3—4
sm gacha oshiriladi.
Temir-beton
konstruksiyalarning
boshqa
materiallardan
tayyorlangan
konstruksiyalarga qaraganda bir butunligi va bikrligi katta boiganligi uchun
zilzilabardoshligi juda yuqoridir. Unga istalgan konstruktiv va me’moriy shakllarni
berish mumkin. Inshootlami saqlash va konstruksiyalarga qarab turish bo'yicha
qilinadigan sarflar juda kam. Temir-beton konstruksiyalaming kamchiliklariga
quyidagilar kiradi:
1) boshqa konstruksiyalarga nisbatan og'irligi katta;
2) issiqlik va ovoz o'tkazuvchanligi nisbatan yuqori, bu esa ba’zi hollarda maxsus
izolatsiyalar qilishni talab qiladi;
3) ishlami bajarish, ayniqsa, qish faslida ish bajarish murakkab, oldindan
zo‘riqtirilgan konstruksiyalar tayyorlashda malakali kadrlar, maxsus jihozlar,
bug’lash anjomlari talab etiladi; armaturaning to'g'ri joylashuvini muntazam
7
ravishda nazorat qilib turish, beton qorishmasining tashkil etuvchilarini tozalashni
va boshqa ishlami muntazam ravishda nazorat qilib turish talab etiladi;
4) favqulodda cho'kishdan, texnologik sabablarga ko'ra temir-beton o'z
kuchlanishlaridan, shuningdek, betonning cho'zilishga qarshiligi juda kamligidan
tashqi yuklar ta’siridan darzlar hosil bo'lish ehtimoli bor.
Temir-beton konstruksiyalarining turlari.
Temir-beton konstruksiyalar bajarilish usuli bo'yicha yig'ma, yaxlit va yig'ma-yaxlit
bo'ladi. Tig‘ma temir-beton konstruksiyalar ko'proq tarqalgan, chunki ulardan
foydalanish, qurilishni sanoatlashtirishga va iloji boricha mexanizatsiyalashtirishga
imkon beradi. Zavod sharoitida yig'ma konstruksiyalar tayyorlashda beton
qorishmasini, tayyorlash, yotqizish va unga ishlov berishning ancha ilg'or
texnologiyasini qo'llash, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish, qurilish ishlarini
ancha soddalashtirish mumkin. Yaxlit (monolit) temir-beton konstruksiyalar
qismlarga bo'linishi va bir xillashtirilishi qiyin bo'lgan inshootlarda, masalan, ba’zi
gidrotexnika inshootlarida, og'ir poydevorlarda, suv havzalarida, ko'chma yoki
o'zgaruvchan qoliplar yordamida ko'tariladigan inshootlar (qobiqlaming qoplamlari,
siloslar va boshqalar)da keng qo'llanadi. Yig‘ma-yaxlit temir-betonlar yig'ma
elementlar va qurilish joyida yotqiziladigan monolit betonning qo'shilmasidan
iborat. Odatda yig'ma elementlar bir butun beton uchun qolip hosil qiladi, bu esa
yog'ochni tejashga imkon beradi. Yig'ma-monolit konstruksiyalar yig'ma
konstruksiyalarga qaraganda yaxlitligi yuqoriligi va ulash joylarining sodda
berkitilishi
bilan
farq
qiladi.
Yig'ma-yaxlit
temir-beton
konstruksiyalaryopmalarining va bino orayopmalarining konstrkusiyalarida,
gidrotexnika va transport qurilishida qo'llanadi. Temir-betonning yana o'ziga xos
turi armosementdir. Armosement konstruksiyalar mayda donali to'ldirgich betondan
tayyorlangan yupqa devorli konstruksiya bo'lib, butun qalinligi bo'yicha ingichka
po'lat sim bilan armaturalangan bo'ladi. Armotsement konstruksiya cho'zilish va
egilishga yaxshi qarshilik ko'rsatishi, darzbardoshligi, elastikligi yuqoriligi bilan
8
farq qiladi. Temir-beton konstruksiyasidan foydalanishda bir necha tur
yondoshishlar mavjud bo‘lib, ular temir-beton xususiyatini kengaytiradi va keng
foydalanish sharoitini yaratadi. Masalan, armaturasi oldindan kuchaytirilgan
konstruksiyalar yuqori ko‘tarish va bikrlik xususiyatiga egadirlar. Bunday
konstruksiyalar o‘ta javobgarli konstmksiyalarda qo'llaniladi, ayniqsa, mas’uliyati
yuqori bo'lgan rezervuarlarda estakadalarda, katta maydonli yuzani yopishda
ishlatiladigan ust yopmalar va h.k. da qo'llaniladi.
Temir-beton konstruksiyalariga quruq va issiq iqlimning ta’siri.
Yoz faslida harorat 40—50 °C ga yetadigan va havoning nisbiy namligi past
(10—20%) bo'lgan respublikamiz sharoitlarida binolar va inshootlami, ayniqsa,
temir-beton konstruksiyalarini qurish juda noqulaydir. Hozircha quruq issiq iqlim
sharoitida betonning uzoqqa chidashi bo'yicha asoslangan talablar tadqiqot
qilinmoqda, asosiy e’tibor ulaming mustahkamligiga qaratib kelinmoqda. Yilning
issiq davrlarida havoning nisbiy namligi past bo'lgan sharoitlarda beton yotqizilishi
bilanoq suvi qochib, unda tuzilishini buzadigan jarayonlar paydo bo'ladi. Beton
muzlaganida beton g'ovaklaridagi suvning hajmi ortib, undagi tuzilishning
buzilishiga olib keladi va sementning gidratatsiyalanish jarayoni qisman yoki to'la
to'xtaydi. Tuzilishni hosil qiluvchi unsur sifatidagi suvning bug'lanishi natijasida
betonda mikro- va, hattoki, makrog'ovakliklar hosil bo'ladi va uning tuzilishi
nuqsonli bo'lib qoladi. Sementning gidratatsiyalanish jarayonlari to'la o'tmaydi va
beton tegishli fizik-mexanik xossalarga erishib ulgurmaydi. Shu munosabat bilan
yig'ma temir-beton konstruksiyalar tayyorlashda betonning suvi qochish, quyosh
radiatsiyasi va hokazolaming zararli ta’siridan saqlash bo'yicha murakkab
masalalarni hal etishga to'g'ri keladi. Quruq issiq iqlim sharoitlarida qurilish sifatini
oshirish maqsadlarida qurilish materiallari sanoatiga o'ta mustahkam, tez qotadigan
portland sementlar, yirik va mayda to'ldirgichlar ishlab chiqarishni ko'paytirish
yuzasidan talablar qo'yish kerak. Yuqori sifatli tabiiy yirik to'ldirgichlar
kamchilligini hamda quruq iqlimda g'ovak to'ldirgichli betonlardan foydalanish
samaradorligini hisobga olib, ularni ishlab chiqarishni kengaytirish zarur. Quruq va
9
issiq ob-havo beton ishlari texnologiyasini ancha murakkablashtirib qo'yadi; harorat
ko'tarilganda beton qorishmasi uchun suv sarfi ortadi; beton qorishmasini tashishda
yoki uni yotqizishga qadar saqlab turishda siljuvchanligini tez yo'qotadi; qotayotgan
betonda darzlar juda ko‘payadi; quyosh radiatsiyasi ta’sirida konstruksiyalarda
notekis harorat maydoni hosil bo‘ladi; beton ishlarini bajarish sharoitlari
murakkablashadi, ulaming narxi ortadi va boshqa salbiy natijalar yuzaga keladi. M
a’lumki, beton qorishmasi issiq va quruq ob-havoda sementning gidratatsiyalanishi
va tishlashishi tezlashuvi natijasida o'zining siljuvchanligini tez yo‘qotadi. Bunga
yuqori harorat, qotish suvining bugianishi sabab bo'ladi. Buning natijasida beton
qorishmasini yotqizishdagi siljuvchanligi ta’minlanmaydi, qabul qilingan tashish
vayotqizish sharoitlari, shuningdek, konstruksiyalar sirtiga ishlov berish sharoitlari
buziladi. Yilning quruq va issiq ob-havoli davrida beton qorishmasini tayyorlashdan
uni yotqizish tugaguncha vaqt iloji boricha eng kam bo'lishi va t = 25 °C li harorat
uchun 30—60 minutdan, / = 30 °C li harorat uchun 15—30 minutdan, t = 35 °C li
harorat uchun 10—15 minutdan oshmasligi kerak. Vaqt o'tishi bilan qorishma
konsistensiyasining tez o'zgarishiga ta’sir qiluvchi omil haroratning yuqoriligi va
shu tufayli sementning gidratatsiyalanishining hamda tishlashishining tezlashuvidir,
ayni bir vaqtda beton suvining qochishi ikkinchi darajali omil bo'Iib qoladi. Quruq
va issiq ob-havo sharoitida yuzaga keladigan yuqorida zikr qilingan salbiy oqibatlar
ichida yangi yotqizilgan betonga keragicha qarab turilmaslik oqibatida uning
suvining ko'p qochishi alohida o'rinda turadi. Beton tanasidan suvning tezda
bug'lanishi beton qorishmasining tarkibiga, qotish suvining miqdoriga, suv va
sement nisbatiga, sement turiga va boshqa omillarga bog'liq. M a’lum sharoitlarda
beton qorishmasining ancha cho'kishi yuz berib, u salbiy oqibatlar keltirib chiqaradi.
Bug'lanish jadalligi 0,7 kg/m2 bo'lganida eng ko'p cho'kish 3,5—3,6 m m /m ni, 0,8
kg/m2 da 3,9—4,0 mm/m ni, 0,85 kg/m2 da 4,5 m m /m ni tashkil etadi. Yomon
parvarish qilingan va yomon yotqizilgan beton birinchi kecha kunduzlarda 50-70%
gacha qotish suvini yo'qotadi, bunda uning asosiy qismi betondan qotishning
dastlabki 6—7 soatida chiqib ketadi. Suvning bunday ko'p qochishida yangi
tuzilmalarning zichlashuvi sodir bo'Iib, buning natijasida sement donlarining
10
gidratatsiyalanmagan qismining ichiga nam kirishi kamayadi, oqibatda qotayotgan
betondagi sementning gilratatsiyalanishi biroz yoki to'la to'xtaydi, betonning
mustahkamligi yomonlasha boshlaydi va boshqa xossalari ham pasayadi. Yangi
yotqizilgan betondan suvning jadal bug'lanishi o'tirishish (usadka)ning o'sishiga olib
keladiki, u quruq va issiq iqlim sharoitlarida tuzilishning buzilishiga olib keluvchi
jarayon bo'Iib, betonning tuzilishini va fizik-mexanik xossalarini ancha
yomonlashtiradi, qotayotgan betonning barvaqt yorilib ketishiga sabab bo'ladi.
Quruq va issiq iqlim ning zararli ta’siri faqat beton ishlarini bajarishni qiyinlashtirib
qo'ymasdan, balki beton va temir-beton konstruksiyalardan foydalanishga ham
yomon ta’sir qiladi. Bunday nohush sharoitda, namlikni saqlab qolishga doir
tadbirlar qo'llaniladi, masalan, muntazam suv sepib turiladi, namlangan material,
qipiq kabi saqlovchilar qo'llaniladi.
Qurilish industriasida betonning o’rni va ishlatilishi.
Tadqiqotga ko’ra insoniyatning bugungi kunda iste’mol jihatdan suvdan keyingi
o’rinda turuvchi mahsulot deb beton topilgan. Bu nimadan dalolat beradi, bu
bugungi davrda beton insoniyatning asosiy ehtiyojlari ro’yxatidan ajralmas o’rin
egalladi desak mubolag’a bo’lmaydi. Bu borada yurtimizda qurilish sohasi bo’yicha
qabul qilinayotgan qaror va loyihalar va olib borilayotgan keng ko’lamdagi
bunyodkorlik ishlaridan xulosa qilib shuni aytish mumkinki bu borada nafaqat
dunyoning rivojlangan 20 ta mamlakati balki yurtimiz ham beton sarfi bo’yicha
MDH davlatlari orasida yetakchi o’rinlarda turishini aytish mushkul emas. Xususan
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4198-sonli “Qurilish materiallari
sanoatini tubdan takomillashtirish va kompleks rivojlantirish choratadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori, davlatning iqtisodiyotidagi ishtirokini yanada qisqartirish,
qurilish materiallari sanoatini boshqarish tizimining samaradorligini oshirish,
mahalliy xom ashyoni chuqur qayta ishlashni tashkil etishni rag‘batlantirish, ilg‘or
texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar turlarini
diversifikatsiya qilish va eksport hajmini kengaytirish, tarmoqqa investitsiyalarni
jalb
qilish, shuningdek, 2017-2021 yillarda
O‘zbekiston Respublikasini
