Ilmiybaza.uz BILISH NAZARIYASI, YO‘NALISHLARI VA ASOSIY MUAMMOLARI Bilish nazariyasining predmeti va o‘ziga xos xususiyatlari. Gnoseologiyaning mazmuni Biz oldingi mavzularimizda insonning bilish jarayoni murakkab ziddiyatli dialektik jarayon ekanligini, bilishning asosi va kriteriyasi amaliyot ekanligini hamda bilishimizning ana shu xususiyatlarini ochib beruvchi dialektikaning metodologik tamoyillarini ko‘rib chiqqan edik. Falsafaning gnoseologiya masalasi, ya’ni dunyoni bilish mumkinmi yoki yo‘qmi? masalasini ham tahlil qilgan edik. Falsafa bilish nazariyasi, obyektiv voqelik, rivojlanish qonunlarining kishi ongidagi in’ikosi to‘g‘risidagi masalani o‘z ichiga oladi. Voqelik hodisalarini bilish oddiy hayotiy tirikchilik uchun yo‘l topish emas, balki ilmiy tadqiqot yo‘li bilan izlanishlar natijasida yangi fan yutuqlariga ega bo‘lish, yangi bilimlarni vujudga keltirishdan ham iboratdir. Ma’lumki bilim insonning tarixiy amaliy faoliyati negizida vujudga keladi. Tabiat va jamiyatning murakkab, xilma-xil, rang- barang hodisalarining haqiqiy mazmunini, mohiyatini, rivojlanish qonunlarini bilishning aniq usullari mavjud bo‘lib, ular ilmiy tadqiqot va izlanishning aniq yo‘nalishini ifodalaydi. Har bir fan obyektini o‘rganuvchi predmetning aniq izlanish usuli mavjud bo‘lib, bu xususiy, umumiy va eng umumiy usullardir. Ilmiy bilish masalasida usul muammosi bilan falsafa tarixida Aristotel shug‘ullangan. Lekin, birinchi marta fanni usul sistemasi asosida ingliz faylasufi F.Bekon ilgari surgan. U ilmiy bilishning induktiv va empirik usuliga asos solgan. Dekart esa obyekt bilan subyekt munosabati masalasida tafakkurning o‘ziga xos xusu- siyatlarini ko‘rsatgan, I.Kant bilishni Ilmiybaza.uz alohida shakllarga ega bo‘lgan o‘ziga xos faoliyat sifatida tahlil qilishga asos solgan. Bu masalani hal etishda, ayniqsa, Gegel qarashlari alohida ahamiyat kasb etdi. U bilishning, umuman ma’naviy faoliyatning umumiy uslubi– dialektikaning rolini ko‘rsatib bergan. Falsafa dialektikaning bu rolini saqlab qolib qayta ishlab chiqdi. Dialektika ilmiy bilishning, obyektiv voqelikni bilishning asosi, umumiy metodologiyasidir. Bu metod bilimlarning aniq, tarixiylik nuqtai nazaridan oldinni ko‘ra bilish funksiyalariga ega bo‘lgan usulidir. Falsafa obyektivlik prinsipiga e’tibor berishni ta’kidlaydi. U voqelikka har qanday yondoshish, yaqinlashishning son–sanoqsiz turlari, har bir ayrim turdan o‘sib butunga aylanuvchi sistemasi borligini ifodalaydi. Bilishda metafizik tafakkur usuli hukmronlik qilgan davrda bilishning shakl va usullari bir–biriga bog‘liq bo‘lmagan holda olib qaralgan. Bilishning empirik va nazariy tomonlari, ular orasidagi munosabat masalasi ham bir tomonlama hal qilingan. Falsafa uslubi asosida tabiat, jamiyat tafakkur hodisalarining eng umumiy qonuniyatlari ochiladi. Ilmiy bilish jarayonida turli xil uslub va uslullarni qo‘llash asosida bilim vujudga keladi va rivojlanadi. Bu masala gnoselogik xarakterdagi masala bo‘lib, amaliy va nazariy faoliyatning murakkab dialektik munosabatlarini o‘z ichiga oladi. Hayotdagi bilishning aniq shakl va usullaridan foydalanish orqali ilmiy bilim rivojlanadi. Bizni o‘rab turgan dunyoning hodisa va predmetlari ko‘p qirrali, ko‘p sifatlilik xususiyatiga ega. Ularni bir vaqtda tushunish, bilish mumkin emas. Shuning uchun bilish metodologiyasi bilishning umumiy uslubi va tafakkur usulining rivojlanish qonunlarini asoslab berdi. Bu umumiy metod asosida har bir aniq fan o‘zining usul va usullarini ishlab chiqadi. Aniq fanlar usuli xususiy usul hisoblanadi. Falsafa usuli eng umumiy uslub yoki ilmiy bilish metodolo- giyasidir.Bilish jarayoni subyekt – inson bilan bog‘liq jarayon. Insonsiz bilish jarayoni bo‘lishi mumkin emas. Subyektning ilmiy bilish jarayonidagi faoliyati quyidagi sxemaga asoslanadi: masa- laning qo‘yilishi, hal qilinishi, natijaning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini tekshirish, yangi masalaning qo‘yilishi yoki eski masala qaytadan tekshirilishi kabilardir. Bu jarayon spiralsimon taraqqiyot yo‘li bilan davom etadi. Ilmiybaza.uz Bilish jarayoni spiralni tashkil etuvchi xalqalar yig‘indisi bilan bog‘liqdir. Har bir xalqa ma’lum masalaning to‘g‘ri qo‘yilishi, hal qilinishi bilan aniq va noaniq bilimlar to‘plami yoki tizimini ifodalaydi. Bu tizimlar muammosi masalalarning qo‘yilishi va hal etganligini ifodalaydi. Har bir muammo yoki masalalar tarixiy aniq bilish jarayonida vujudga keladi, rivojlanadi. Shuning uchun har bir fanning o‘z predmeti va tadqiqot usuli mavjud. Har bir fan o‘zi o‘rganayotgan obyektga nisbatan amaliy va nazariy tadqiqot usuli orqali yondoshadi. Lekin, ba’zi bir fanlar bir–biriga yaqin bo‘lgani uchun ularning tushuncha va qonunlari ham bir–biriga yaqindir. Shu jihatdan ularning izlanish usullari ham o‘zaro yaqin. Aniq usullar asosida ularning bilim tizimi chuqurlashib borsa, umumiy usul orqali bilish doirasi kengayib boradi. Masalan, fizika, kimyo, biologiya singari fanlar o‘zlarining maxsus usullari orqali izlanishi bilan bilim chuqurlashsa, izlanishning umumiy uslubi (masalan, modda tuzilishiga ko‘ra, energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish nazariyasiga ko‘ra) orqali bilim kengayadi. Fan tarixida vujudga kelgan, tabiat, ijtimoiy va texnik fanlar tizimi va har bir tizimni tashkil etuvchi aniq predmetlar tizimi vujudga kelgan ekan, ularning har biri aniq tadqiqot usuliga ega. Ularning tadqiqot usullarida esa umumiy o‘xshash tomonlar bo‘lishi mumkin. Bilishning barcha fan uchun umumiy tadqiqot usuli quyidagicha izohlanadi. Ilmiy bilishning fan uchun umumiy uslubi: analiz va sintez, induksiya va deduksiya, analogiya mantiqiylik va tarixiylik abstraktidan aniqlikka yoki aksincha. Ilmiy bilishning bu uslublari fan taraqqiyotida garchi umumiy hisoblansa ham, eng umumiy falsafiy dialektik uslubga nisbatan xususiy bo‘lishi mumkin. Lekin bu uslublar (xususiy holda) falsafiy yoki umumiy usul bilan bog‘langandir. Xususiylik bilan umumiy- likning bog‘lanishi qonuniy jarayondir. Biz uni dialektikaning kategoriyalari mavzusini o‘tganda tahlil qilgan edik. Har qanday masalani hal qilinishi mantiqda universal, ilmiy tafakkur uslubi mavhumlikdan aniqlikka qarab borish uslubidir. Bu uslub didaktikaning eng asosiy tamoyiliga aylangandir. Har bir uslub aniq ilmiy bilish jarayonida bir–biri bilan bog‘liq yoki bir– biriga zid bo‘lishi mumkin. Ilmiybaza.uz Shuning uchun har bir uslubning vazifasi bilimning haqiqiy aniq bilim ekanligini isbotlashidir. Shu usul orqali bilim yanada chuqur va keng mazmun asosida boyib boradi. Masalan, klassik fizikaning rivojlanishi natijasida nisbiylik nazariyasi, Kvant mexanikasi, elementar zarralar fizikasi kelib chiqdi. Mikrofizika qonunlarini o‘rganish va tahlil qilinishi natijasida uni klassik fizikaga tatbiq etishning o‘ziga xos xususiyatlari aniqlandi. Shunday qilib, biz xususiylik va umumiylik dialektikasiga asoslangan holda falsafiy usul bilan xususiy fan usullarining o‘zaro munosabatini ko‘rib chiqdik. Falsafiy uslub real olamni ilmiy bilishning eng umumiy uslubi bo‘lib, u barcha fanlar uchun metodologiyadir. Falsafiy uslub xususiy fanlar, erishgan yutuqlardan foydalanib, ularning uslublari bilan birgalikda rivojlanadi. Ular bir– birini to‘ldiradi va boyitadi. Xususiy, umumiy va eng umumiy uslublar tadqiqotning yaxlit sistemasini tashkil etadi. Uslub bilim harakati, yangi bilimga borish usulidir. Empirizm, ratsionalizm va epistemologiyaning uyg‘unligi. Bilimning asosiy, haqiqiy, aniq mazmunini ifodalashda bir– biridan farq qiluvchi, sifat jihatidan o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan darajalariga e’tibor berish kerak. Ular empirik va nazariy bilim darajalaridir. Bilimning empirik darajasi asosan tajriba bilan bog‘langan. Kuzatish va eksperimentlardan asbob orqali olingan ma’lumotlar empirik bilim asosi bo‘lib, u, shu asosda vujudga keladi va rivojlanadi. Eksperimentlar fizika, biologiya, fiziologiya, psixologi- ya, sotsiologiyada ham keng qo‘llanilmoqda. Nazariy bilim empirik darajadan farq qiladi, u nazariy tafakkur orqali vujudga keladi. Lekin shuni aytish kerakki, bu ikki bilim darajasi o‘zaro bog‘langan nazariy bilim empirik bilimlarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. Ammo hamma vaqt nazariya bevosita tajribadan kelib chiqmay, balki boshlang‘ich asos sifatida foydalanish bilan mavjud tushuncha va nazariyalar asosida kelib chiqishi mumkin. Masalan, nisbiylik nazariyasi Lobachevskiy va Riman geometriyasining sintezi sifatida kelib chiqqan. Ilmiybaza.uz Bu ayrim nazariy bilimlarga nisbatan misol bo‘lishi mumkin. Lekin umuman nazariy bilimlarni oladigan bo‘lsak, albatta u empirik bilim darajasi bilan bevosita yoki bilvosita bog‘liqdir. Nazariy bilimlar tajriba ma’lumotiga nisbatan o‘zib ketishi mum- kin. Masalan, nazariy fizikada antizarralar haqidagi fikr tajriba yo‘li bilan emas, balki nazariy hisoblashlar orqali topilgan. Ba’zan kutilmaganda tajriba nazariyani isbotlashi yoki isbotlamasligi mumkin. Bu holda tajriba yangi nazariya uchun manba bo‘lib qoladi. Tajribaning qimmati ham mana shundadir – degan edi akademik S.I.Vavilov. Empirizm (yunon.empeiria – tajriba) hissiy tajribani bilishning asosiy yoki birdan bir manbai deb e’tirof etuvchi oqim. Tajriba va hissiy bilishning ahamiyatini barcha bilish jarayonlaridan ustun qo‘yib, aqliy jihatlarga e’tibor bermaydi. Ya’ni ratsional bilishdagi tushunchalar nazariyalarning roliga salbiy munosabatda bo‘ladi. Empirizm oqimi XVII-XVIII asrlarda paydo bo‘lgan. Empirizmni F.Bekon, T.Gobbs, J.Lokk, J.Berkli, D.Yum kabi faylasuflar targ‘ib qilganlar. Ularning fikricha, tajriba inson sezgi organlariga predmet va hodisalar ta’sir etadi. Faqat shu doirada bilish namoyon bo‘ladi. Tajriba sof subyektiv xarakterga ega bo‘lib, har qanday odam o‘z tajribasidan chetga chiqa olmaydi, deb tushuntiradilar. Demak, bu ta’limotning kamchiligi shundaki, insonning ijodkorligiga e’tibor bermaydi. Hissiy tajriba bilishda yagona emas, balki bilish nazariy tafakkurdan ham iboratdir. Hozirgi paytda empirizmning tarafdorlari pozivitizm,neopozivitizm oqimlarida ko‘rinadi, ular empirizmning davomchilaridir. Bilish muammosini tushuntirishda ratsionalizm oqimining ham o‘rni bor. Ratsionalizm (lotincha rationalis – aqllilik,vatio – aql) bilishning asosiy vositasi bu kishilarning xulq-atvoridir deb tushuntiradi. Bilish jarayonida aqlni hissiy sezgi, idrok, tasavvur orqali tushunish mumkin. Ya’ni bilishda sezgi, idrok, tasavvur ustuvordir. XVII-XVIII asrlarda yashab o‘tgan R.Dekart, B.Spinoza, G.Leybnitslar o‘rta asrlar sxolastikasiga qarshi chiqganlar. Ularning fikricha haqiqiy ilmiy bilishga aql vositasidagina erishiladi. Insonning hissiyotlari hamma vaqt ham predmet va hodisalar to‘g‘risida to‘la ma’lumot bera olmaydi. Ratsionalizmning mohiyati falsafiy kategoriyalar orqali ochib beriladi. Gnoseologiyada ratsionalizm keng va tor Ilmiybaza.uz ma’nolarda qo‘llaniladi. Keng ma’noda u, irratsionalizmga qarshi, tor ma’noda esa empirizm va sensualizmga qarshi deb qaraydi. So‘nggi yillarda falsafaga epistemologiya so‘zi ham kirib keldi. Aslida bu so‘z ham bilish nazariyasi sifatida qaraladi. Epistemologiya so‘zi yunon tilidan olingan bo‘lib episteme – bilim va logos –ta’limot demakdir. Falsafani bo‘limi hisoblanadi. Gnoseologiya singari bilish jarayonining mazmun va mohiyati bilishning voqealikka bo‘lgan munosabati, bilish jarayonining umumiy asoslarini, uning haqi- qatliligi, shart-sharoitlari kabi muammolarni o‘rganadi. Epistemo- logiyaning asosiy muammolari: bilishning tuzilishi, turlari, qoidalari, o‘zgarishlari va rivojlanishi, ilmiy nazariy va amaliy faoliyatda uning xosiyatliligi va hayotga joriy etish holatlari hisoblanadi. Antik dunyo davridayoq shularga e’tibor qaratilgan. Epistemologiya bilish jarayonidagi obyektiv hisoblangan narsa va hodisalar to‘g‘risidagi bilimlarga ega bo‘lish yo‘llarini xarakterlab beradi. Bilishning asosiy turlari va shakllari Demak, nazariyalar asosida empirik bilim umumlashtirildi, tizimlashtirildi, natijada yangi nazariyalar kelib chiqadi yoki eskisi to‘ldiriladi. Bu yerda bir narsani unutmaslik darkor: empirik va nazariy bilim darajasi haqida fikr yuritar ekanmiz, hissiy (konkret) va mantiqiy (abstrakt) bilim haqida gapirishda ularni bir–biriga aralashtirmaslik kerak. Empirik bilim darajasi ham nazariy bilim darajasi ham aniq va abstraksiya metodi vositasi bilan voqelikni bilishga olib kelishini e’tirof etish zarur. Empirik bilish darajasi voqelikni yaxlit ichki, chuqur aloqalarini bilib olishga emas, aksincha, tashqi munosabat va aloqalarni bilishga olib keladi. Empirik bilim obyektning yaxlit ichki va tashqi mohiyatini, nazariy bilim darajasi bog‘lanishini aks ettirishga intiladi. Inson hech qachon voqelikni, to‘la qamrab olishga erisha olmaydi. Uni har tomonlama bilib olishga intiladi. Empirik bilish darajasining usullari shunday qilib quydagicha bo‘ladi: priborlar, asboblar yordamida kuzatish, Ilmiybaza.uz eksperiment o‘tkazish, taqqoslash, modellashtirish, formallashtirish, matematik hisoblash, sistemali, strukturali yondoshish. Nazariy darajaning usuli tarixiy va mantiqiylikdir. Tarixiylik usul voqelikni aniq shakllarda butun borlig‘i bilan yoritishning zaruratidir. Mantiqiylik esa obyektning eng muhim aloqalarini abstraksiya sistemasida qayta hosil qilish orqali uning mohiyatni ochib berishdir. Bu usul predmetning strukturasini, uning tarixini o‘rganish orqali tushunish imkonini beradi. Mantiqiylik tarixiylik bilan dialektik bog‘langandir. Demak, bilimning nazariy darajasining usuli tarixiylik, man- tiqiylik mavhumligidan aniqlikka tizimli, strukturali yondoshishdir. Har ikki darajaning umumiy usuli: analiz va sintez, induksiya va deduksiya, analogiya va matematikalashtirish. Bu usullar har ikki bilim darajalarining vujudga kelishi va rivojlanishini ifodalaydi. Bu usullar empirik yoki nazariy bilimlarni rivojlantirishning muayyan tipidir. Mazkur usullar yordami bilan yangi bilim hosil qilinadi yoki mavjud bilim yangi mazmun bilan boyitiladi. Bilishda empirik va nazariy darajalar ilmiy tadqiqotning turli usuli hisoblanadi. Bilishning hissiy xususiyati sezgi, idrok va tasavvur shakllaridan iborat in’ikos shakli bo‘lsa, empirik darajasi eksperiment o‘tkazish asosida yangi dalillarni tizimlashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan bilishning faoliyati hisoblanadi. Bu daraja nazariya bilan bog‘liqdir. Bilimlarimizning haqiqiy ekanligini isbotlashning birdan bir o‘lchovi kishilarning moddiy ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan amaliy faoliyatdir. Ilmiy bilishning kelib chiqishi va rivojlanishi bilan ilmiy tadqiqotning yangi usullari, tafakkur uslubi va unga xos til vujudga keladi. Bilish jarayoni ziddiyatli jarayondir. Hamma vaqt eskirib borayotgan bilim yangisini keltirib chiqaradi, degan edik. Bu ikki tomon orasidagi ziddiyatli musbatning hal qilinishi bilan yangi qonunlar, nazariyalar tushuncha va tamoyillar, ya’ni yangi bilim tizimi kelib chiqadi. Demak, bilimlarimiz tizimi aniq tarixiy bo‘lishi bilan birga ma’lum chegaraga ham ega. Bu tamoyil ya’ni tarixiylik, ma’lum aniq tarixiy davrda subyekt tomonidan obyektning qanday darajada aks etganligini ifodalaydi. Bilim Ilmiybaza.uz darajalarining empirik va nazariy darajasi o‘zaro bog‘liq. Nazariy tizimlar kuzatish, eksperiment natijasida vujudga kelgan bilimlarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. Bu, albatta, hamma nazariy bilim tizimi bevosita empirik bilish natijasi, degan ma’noni bildirmaydi. Empirik bilim mavjud nazariy bilimlar asosida vujudga kelishi mumkin. Nisbiylik nazariyasi o‘zining kelib chiqish jihatidan hech bir fizik yoki astronomik natijasidan emas, balki nisbiylik nazariyasi, Lobachevskiy va Riman geometriyasining sintezi sifatida vujudga kelgan. Nazariy bilim empirik bilim bilan bevosita yoki bilvosita bog‘liqdir. Ba’zida nazariy bilim empirik bilimdan o‘zib ketishi mumkin. Masalan, nazariy fizika antizarradan eksperimental yo‘l bilan topilishidan ilgari ularning mavjudligini keltirib chiqargan. Ba’zida, degan edi fizik olim S.I.Vavilov, tajriba muayyan bilim tizimlarini to‘g‘ri yoki xatoligini tekshirish uchun ham o‘tkaziladi. Ba’zida mana shunday tajriba yangi nazariyaning kelib chiqishiga kutilmaganda sabab bo‘ladi. Masalan, radioaktivlik haqidagi ta’limot shu tariqa yuzaga kelgan. Demak, bilimlarning rivojlanishi ma’lum darajada asoslab berilgan nazariyalarga bog‘liq ekan. Hozirgi zamon adabiyotshunoslik va jamiyatshunoslikning ko‘p sohalarida empirik material to‘plangan, ular fundamental nazariyalarga ehtiyoj sezmoqda. Fan–texnika taraqqiyotining muhim yo‘nalishlarida rivojlanishni jadallashtirmoq barcha ilg‘or sohalarni tez va keng ko‘lamda o‘zlashtirmoq, ishlab chiqaruvchi kuchlarni sifat jihatidan o‘zgartirmoq demakdir. Hozirgi vaqtda davlatimiz fan–texnika taraqqiyoti aosida ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishni jadallashtirishning tarixiy ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatib berayotir. Bu masalani hal qilishda sustkashlikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Masalan, respublikamiz chinni zavodi uchun keramika tashib kelinardi. Buni endi o‘z fanimiz rivoji asosida ishlab chiqarish vaqti keldi. Fan va texnikani jadal sur’atlar bilan rivojlantirishda mazkur bilimlarni umumlashtirish, tizimlashtirish talab etiladi. Bu esa yangi bilimlar uchun yo‘l ochadi. Fan taraqqiyotida, ilmiy tadqiqotlarni tashkil etishda parallelizmga yo‘l qo‘yish mumkin emas. Ilmiy tadqiqot muammolari, ularning yechimlari fan taraqqiyoti uchun samarali bo‘lishi kerak. Davlatimizning fan sohasidagi siyosati Ilmiybaza.uz bilimning barcha tarmoqlarining jadal ravnaq toptirish uchun qulay shart–sharoitlar yaratishga, xodimlarni, moddiy va ma’naviy resurslarni mo‘ljallanilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy maqsadlarga erishish, jamiyatning ma’naviy rivojlanishini jadallashtirish, mamlakatning ishonchli mudofaa qudratini ta’minlash lozim bo‘lgan eng istiqbolli natijalarni jamlashga qaratilgandir. Bilish jarayonida olimning ijodiy faoliyati qanday qonunlarga amal qilishni, ya’ni uning harakati ma’lum qonun shaklga egami yoki yo‘qmi, degan savol tug‘iladi. Bu savolga javob berish uchun ilmiy bilishning aniq usullari bilan birga shakllari ham bor ekanligini ko‘rib chiqamiz. Ilmiy bilishning shakllari: ilmiy muammo, dalil, nazariya, gipoteza, qonun, g‘oyadir. Bilishning bu shakllari bir–biri bilan dialektik munosabatda bo‘lib, biri ikkinchisini to‘ldiradi. Bir bilim sistemasidan ikkinchi sistemaning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bilishning rivojlanishi jarayonida bu shakllarning har biri o‘z mohiyatiga ko‘ra ma’lum vazifani bajaradi. Biz ularning alohida–alohida olib o‘rganish bilan ularning bilishdagi o‘rni, mohiyati va vazifasini to‘la tushunishimiz mumkin. Bilishda subyekt va obyektning o‘zaro aloqasi Inson o‘z aql va idroki bilan amaliy faoliyati jarayonida voqelik hodisalari va ularning mohiyatini bilishga intiladi. Bilish jarayonida insonning ijodiy faoliyati ma’lum qonuniyatga bo‘ysunadimi yoki yo‘qmi degan savol qo‘yiladi. Bu savolga javob berish bilishning shakli orqali amalga oshadi. Shakllardan biri bo‘lgan dalillar kishilarning bilimidagi amaliy faoliyatining natijasi, voqelikning, bilishning asosiy bosqichidir. Nazariyotchi uchun bilib olingan nazariya bilan yangi dalil orasida kelib chiqqan ziddiyatdan boshqa qiziqarliroq narsa bo‘lishi mumkin emas. Demak, izlanuvchi uchun muhim narsa, dalil bilan eski nazariy bilim orasidagi ziddiyatli bog‘lanishni aniqlashdan iborat. Bu ziddiyatli munosabat esa izlanuvchi oldiga yangi hal qilinishi kerak bo‘lgan vazifani qo‘yadi. Bu ziddiyatli vazifa yangi Ilmiybaza.uz masalani, ya’ni muammo(ilmiy muammo)ning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bu muammo amaliy yoki nazariy muammo bo‘lishi mumkin. Sub’yekt, obyektiv borliqning asosiy tomonlarini, ko‘rinishlarini bilish jarayonida o‘z bilimi bilan yangi dalillar bilan boyitadi, chuqurlashtiradi. Bilimning chuqurlashishi jarayonida yig‘ilgan aniq dalillar bir–biri bilan taqqoslanadi va mantiqan izchil sistemaga solinadi. Bunday tizimlar bilimning biror sohasiga (fizika, kimyo, geologiya, meditsina), jamiyatga yoki umuman borliqqa tegishli bo‘lishi mumkin. Demak, nazariyalar konkret fan, ijtimoiy fan nazariyalariga ajratiladi. Har bir nazariya tarixiy taraqqiyot jarayonining muayyan davrida mavjud bo‘lgan bilimlarni o‘z doirasida sistemalashtiradi. Lekin insoniyatning bilim doirasi kengayib chuqurlashib borgan sari eski nazariyalar yangi kashf etilgan qonunlar, topilgan yangi dalillarning xususiyatlarini tushuntirib bera olmaydi va nazariyaga o‘z o‘rnini bo‘shatadi. Demak, eski nazariya dialektik tarzda yangisiga o‘rin bo‘shatadi. Ba’zilar nazariyani qotib qolgan, o‘zgarmas, abadiy deya da’vo qiladilar. Bu bilimning dialektik taraqqiyotiga zid qarashdir. Nazariya azaldan mavjud, borliq esa shu azaliy nazariyalarning namoyon bo‘lishidir, deb da’vo qiladilar. Bu noto‘g‘ri. Biz nazariya haqida gapirar ekanmiz, gipoteza haqida ham tushuncha beramiz. Chunki nazariyaning boshlang‘ich shakli gipoteza. Amaliyotda, amaliy tekshirish jarayonida gipotezaning to‘g‘ri haqiqat ekanligi isbotlansa, yangi nazariya yuzaga kelishi mumkin. Hali ilmiy asosda tasdiqlanmagan faraz gipotezadir. Faraz oddiy kuzatish yo‘li bilan isbot qilinmaydi. Gipoteza hodisalarni izohlab berganligi uchun to‘g‘ri deb, hisoblanadi. Lekin u ilmiy xarakterdagi nazariyadan farqlanadi. Gipoteza uzoq izlanish, tajriba, eksperiment o‘tkazish natijasida yuzaga keladi. Fanda gipotezaning roli katta. U obyektiv qonunlarni topishga qaratilgan, fikrga ma’lum yo‘nalish beradi. Har qanday ilmiy nazariya avvalo gipoteza shaklida vujudga kelib, so‘ng bir necha bor isbotlanishi jarayonida nazariyaga aylanishi mumkin. A.I.Oparinning yerda hayotning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi gipotezasini hozirgi fan taraqqiyoti asoslamoqda. Gipoteza-ilmiy turtki vazifasini bajaradi, desak ham bo‘ladi. Ilmiy tadqiqot jarayonida yangi gipotezalar vujudga keladi va haqiqatni aniqlash, ilmiy tadqiqotni yanada kengaytirish uchun katta imkoniyat ochib beradi. Ilmiybaza.uz Masalan, hozir quyosh tizimidagi sayyoralarda hayotning mavjudligi kabi gipotezalar borki, ular isbotlanib ilmiy nazariyaga aylanishi mumkin. Nazariya o‘z o‘rnida yangi ilmiy tadqiqotlarga yo‘l ko‘rsatadi, ularning yo‘nalishini aniqlashga yordam beradi. Bu tadqiqotlar esa o‘z navbatida yangi nazariya va qonuniyatlarning shakllanishiga olib keladi. Demak, bilishning rivojlanishida shakllarining ahamiyati kat- tadir. Ilmiy bilishda shakllarning metodologik ahamiyatini ko‘pgina faylasuflar asarlarida ko‘rsatib, ularning bilish rivojlanishidagi o‘rni, o‘zaro aloqadorligi dialektik munosabatini ilmiy asoslab berganlar. Ilmiy bilishning yana bir shakli qonundir. Qonun–narsa va hodisalar o‘rtasidagi zaruriy, muhim, barqaror takrorlanuvchi munosabatlarini ifodalovchi dialektikaning kategoriyasidir. Bu joyda qonunni ilmiy bilishning shakli sifatida ko‘ramiz. Ilmiy bilish jarayonida qonun–obyektiv xarakterga ega bo‘lgan narsalarning real munosabatlarini, shuningdek ularning real in’ikosini ifodalashni, tabiat, jamiyat va tafakkurdagi sodir bo‘ladigan jarayonlarni bilish mumkinligini va bilishning rivojlanishidagi uning yo‘nalishiga ozmi– ko‘pmi ta’sir etish mumkinligini ko‘rib chiqamiz. Qonun umuman narsa va hodisalarning mohiyatini ifodalaydi. Ularning ochilishi va tatbiq etilishi ma’lum darajada fanning, ijtimoiy taraqqiyotning ilgarilab borishiga ta’sir etadi. Kelajakni bashorat qilishga yordam beradi. Qonunlarning to‘g‘riligini amaliyot isbot qiladi. Har bir ijtimoiy hayot sohasida ma’lum qonunlar ochiladi. Eski qonunlar yangi qonunlarga o‘rin bo‘shatadi. Moddiy olam cheksiz, undagi hodisalar, narsalar, ular o‘rtasidagi bog‘lanishlar murakkabdir. Mana shu murakkab ko‘p qirrali bog‘lanishlarni bilish orqali yangi–yangi qonunlar ochiladi. Masalan, hozirgi fizikaning taraqqiyoti mikrodunyo qonunlarini bilishga olib keladi. Nazariya singari qonun ham qotib qolgan emas. Shuningdek, qonun ham nazariya singari bilimning nisbatan tugallangan tizimidir. Bu tizim taraqqiyot jarayonida o‘zgarib turadi. Yangi dalillar, nazariy bilimlari bilan birga ularni ifodalovchi qonunlar ham kelib chiqishi kerak. Yangi qonunlar eski qonunlar zaminida, ziddiyatli vaziyatda vujudga keladi. Ilmiybaza.uz Yuqorida ko‘rsatilganidek, bilim subyektning tarixiy amaliy faoliyati asosida paydo bo‘ladi, rivojlanadi va unga xizmat qiladi. Shuning uchun ham bilish bilimning muayyan shakllari asosida ro‘yobga chiqadi va tizimlashtiriladi. Bilim to‘liq, obyektiv, aniq yuqori darajaga erishgani bilan, yangi g‘oyani, ideyani keltirib chiqaradi. Demak, yangi bilimning kelib chiqishida g‘oyaning roli katta. G‘oyani kishilar moddiy vosita bilan emas, insonning ma’naviy kuchlari yordami bilan ro‘yobga chiqaradilar. Subyekt o‘z faoliyati bilan obyektni o‘zgartirishga azm qiladi. Subyektning azmi qarori tafakkur beradigan bilimga asolanadi. g‘oyaning amalga oshishida esa ishonchkatta ahamiyat kasb etadi. g‘oyalar inson dunyosini boyitmoq uchun o‘zi moddiylashmog‘i kerak. Buning ikki tomoni bor: 1) ijtimoiy tomoni; 2) gnoseologik (bilish) tomonidir. G‘oya voqelikda mujassamlashgan uning haqiqatligi aniqlanadi. g‘oyaning predmetlashuvi tadqiqotning bir davrasini yakunlab, ikkinchisini keltirib chiqaradi. Ilmiy bilishni qisqacha ko‘rib chiqilgan shakllari - dialektik tafakkur taraqqiyotining falsafiy asosda tushunishlikni talab qiladi. Ilmiy bilishning metod va shakllari voqelikning inson ongidagi in’ikosi jarayoni bilan bevosita bog‘liq holda qarashning zarurligini taqozo qiladi. Bu jarayon dialektik jarayon bo‘lib, falsafaning qonunlari asosida hal qilinadi. Ilmiy bilishning usul va shakllari ham dialektik munosabatda bo‘lib, uni ilmiy asosda tushuna bilishni talab qiladi. Ma’lumki, ilmiy bilish shakllarini o‘rganish bilan logika (mantiq) shug‘ullanadi. Falsafa obyektiv olam taraqqiyotining eng umumiy qonunlari ahamiyatini, mohiyatini ochib berib, haqiqat to‘g‘risidagi fanga aylanadi. Falsafa bilish nazariyasining metodologiyasi bo‘lishi bilan dialektik logika sifatida maydonga chiqadi. Dialektik logika tafakkur shakllarining tuzilishinigina olib qaramaydi, balki ularning aloqadorligi munosabati, harakatida olib qaraydi. Hozirgi ilmiy texnik jarayon davrida jamiyatning ijtimoiy taraqqiyoti jadallashib borayotgan bir vaqtda, fan rivoji ayniqsa zarurdir. Mutafakkirlarning ijtimoiy jarayonlar qonuniyatlari haqida qimmatliroq fikrlarni italiyalik olim Viko va nemis faylasufi Gegel aytganlar. Vikoning Ilmiybaza.uz aytishicha, jamiyat tarixi tabiat tarixidan shu bilan farq qiladiki, birinchisi biz tomonimizdan, ikkinchisi esa bizning ishtirokimizsiz yaratilgan. U ijtimoiy hodisalarni bilishning prinsipial imkoniyatlarini asoslab berishga harakat qilgan edi. Viko tarixda odamiylikning o‘zida zaruriy o‘zaro kelishuvlari bilan belgilanadigan fuqarolik dunyosini keng umumiy va doimiy tartibini ko‘radi. Biroq, tarixni, oqilona olg‘a borishni e’lon qilgan holda, Viko insoniyat tarixini doimiy bir xil bo‘lgan mexanik qaytarilishdan iborat qilib qo‘yadi. Jamiyat alohida odamdek uch bosqichni: bolalik, yoshlik va yetuklikni bosib o‘tadi. “Bolalik” davriga xudolar asri (davlatning bo‘lmasligi, koxinlar kastasining absolyut hokimligi), yetuklik davriga esa “odam asri” (demokratiya respublika yoki demokratik ozodliklarga ega bo‘lgan vakolatli monarxiya) to‘g‘ri keladi. Jamiyat rivojlanishi mana shu uch bosqichni bosib o‘tib, boshlang‘ich nuqtasi qaytib keladi va o‘z tadrijotini o‘sha aylana bo‘ylab davom ettirishga majburdir. Gegelning qarashlariga muvofiq, tarixda ilohiy, absolyut, har bir xalq, har bir individni pirovard maqsadga erishishiga majburlovchi, har bir davr uchun qaytarilmas o‘ziga xoslikni ta’minlab turuvchi, shu bilan birga uni insoniyatning umumiy taraqqiyotida zaruriy bosqichga aylantiruvchi ilohiy, absolyut aql hukmronlik qiladi. Gegel jamiyat taraqqiyotini harakatlantiruvchi kuchlarini tarixni o‘zidan qidirmagan edi. Aksincha, bu kuchlarni tarix sohasiga-chetdan, falsafiy mafkuradan keltirib chiqargan edi. Viko ham, Gegel ham ijtimoiy bilishning ilmiy asoslarini ishlab chiqqanlar. Ular ijtimoiy taraqqiyot qonuniyatlarini tushuntirishda idealistik pozitsiyada turib tahlil qildilar. Marksistik ta’limot ham ijtimoiy hodisalarning rivojlanish qonuniyatlarini ochib beruvchi ijtimoiy bilishning ilmiy nazariyasini yaratishga yordam berdi. Ularning fikricha, moddiy hayot, ishlab chiqarish usuli, umuman hayotning ijtimoiy, siyosiy va ruhiy jarayonlariga sababchi bo‘ladi. Paydo bo‘lgan barcha ijtimoiy muno- sabatlarni va davlat munosabatlarini, barcha diniy va huquqiy tizimlarni, barcha nazariy qarashlarni har bir tegishli davrdagi hayotning moddiy sharoitidan keltirib chiqargan vaqtidagina tushu- nish mumkin. Ilmiybaza.uz Marksizm ta’limotida u yoki bu jamiyat nima ishlab chiqargani emas, balki qay usulda ishlab chiqarishi bilan, uning asosida qanday ishlab chiqarish usuli yotgani bilan tavsiflanadi. Moddiy boyliklar ishlab chiqarish usulining rivojlanishi almashinuvi tabiiy tarixiy tavsifga egadir. Ya’ni o‘z ichki qonuniyatlariga asosan amalga oshib, uni o‘zgarishi esa ijtimoiy bilishning asosiy masalasini tashkil qiladi. Ijtimoiy bilishning obyekti jamiyat, uning predmeti esa inson hamda uning faoliyati va madaniyati hisoblanadi. Insoniyat jamiyati tabiat qonunlaridan farq qiladigan o‘ziga xos alohida qonunlar asosida rivojlanadi. Inson hayoti, hayvon hayotidan farqlanib, ijtimoiy qonuniyatlar tomonidan boshqariladi, ularning o‘ziga xos belgilari esa birinchi navbatda mehnat faoliyati, ularning moddiy hayotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlab chiqarish bilan bog‘liq. Jamiyat tarixi subyektning o‘z maqsadiga erishishidagi faoliyatdan boshqa narsa emas. Jamiyat tarixi ongli mavjudotlar, insonlarning o‘zaro ta’sirlari mahsulidir. Kishilar tarixiy dramaning aktyorlari bo‘lib qolmasdan mualliflari hamdir. Ular iste’mol vositalari sifatida tabiat bergan tayyor narsalardangina foydalanmasdan, o‘zlarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun zaruriy vositalarni mehnat qurollari yordamida ishlab chiqaradilar. Mehnat faoliyati asosida va jarayonida inson tafakkuri va tili, ma’naviy dunyosi, uning madaniyati kelib chiqadi va rivojlanadi. Ma’lumki, obyektiv olamni bilishda tafakkur ham katta ahamiyatga ega. Tafakkur deganda predmet va hodisalarning inson ongida mavhumlashgan, ya’ni abstraksiyalashgan holda aks etishi tushuniladi. Tafakkur obyektiv olamning in’ikosini oliy shaklidir. Tafakkur jarayonida insonda fikr, mulohaza, g‘oya, faraz, o‘ylash kabilar vujudga keladi va ular shaxsning ongida tushuncha, hukm, xulosalar shaklida ifodalanadi. Tafakkurni paydo bo‘lishi tevarak- atrofdagi shart-sharoitlarga ham bog‘liq. Tafakkur ijtimoiy taraqqiyotning mahsuli bo‘lib, bilim jarayonining asosiy vositasi hamdir. Tafakkur bilish jarayonida nutq bilan aloqada bo‘ladi. Nutq tafakkur unsurlarini bayon qilish usulidir. Demak, tafakkur va nutq o‘zaro aloqada, bog‘lanishda, dialektik munosabatdadir. Ilmiy bilishda yuqorida aytganimizdek, Ilmiybaza.uz tafakkur o‘zining shakllariga ega. Ular: tushuncha, muhokama, (hukm) xulosalardir. Inson tafakkuri fiziologiya, mantiq, psixologiya, gnoseologiya, falsafa, pedagogika, informatika, kibernetika, iqtisodiyot, san’atshunoslik va boshqa fanlar tomonidan turli usullar ishtirokida o‘rganiladi. Badiiy, ijodiy mahsullar, kashfiyotlar, ixtirolar, takliflar inson tafakkurining natijasi hisoblanadi. Shu sababli ham bilish jarayoni tafakkursiz ro‘y bermaydi. Moddiy boyliklar ishlab chiqarish subyekt va obyektning o‘zaro ta’siridan iborat bo‘lib, bu ta’sir natijasida subyekt ham, obyekt ham o‘zgaradi. Subyekt va obyektning o‘zaro ta’siri jarayonida ularning bir-biriga o‘tishi sodir bo‘ladi, subyekt obyektivlashadi, obyekt subyektivlashadi. Obyektivlashtirish jarayonida subyektdan ma’lum miqdorda subyektiv energiyaning ajralishi sodir bo‘lib, individning o‘z individualligini ma’lum bo‘lakning ajralishi va uni mahsulotda o‘tirib qolishi yuz beradi. Demak, inson mehnat jarayonida subyektning ma’lum qismini obyektiv mavjud predmetga aylantiradi. Obyektning subyektivlashishi ishlab chiqarish jarayonida obyekt subyekt xususiyatlariga ega bo‘la borishida namoyon bo‘ladi. Inson o‘z orzu niyatiga muvofiq narsa shaklini o‘zgartiradi. Unga o‘z ehtiyojlariga muvofiq keladigan xususiyatlar bag‘ishlaydi. Bularning hammasi jamiyatning organik birligini tashkil qilgan subyekt va obyektdan iborat ekanligidan dalolat beradi. Tabiatdan farq qiluvchi jamiyat, faqat bilish obyekti bo‘lmasdan, balki, uning subyekti hamdir. Inson o‘zini o‘rab turgan dunyodan, chunonchi, hayvonot olamidan ajralib chiqib subyektga voqelikni o‘zgartirish yo‘liga o‘tishi bilan ham bog‘liq. Mehnatdagina “insonning shakllanishi” vujudga keladi. Ijtimoiy bilish, ijtimoiy taraqqiyot qonuniyatlari amal qilishning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan qiyinchiliklar bilan bog‘liqdir. Ijtimoiy bilishda jamiyatni (hodisalarni) tahlil qilganda, mikroskopdan ham, kimyoviy tahlildan ham foydalaib bo‘lmaydi, unisini ham, bunisini ham inson abstraksiyasi egallaydi. Haqiqatan ham ijtimoiy munosabatlar beqiyos turli tumanligi bilan tavsiflanadi. Uning barcha garmoniyalarini bilib olishga doimo intiluvchi inson buning uddasidan to‘la chiqa olmaydi. Insoniyatning eng oliy vazifasi xo‘jalik evolyutsiyasining mana Ilmiybaza.uz shu obyektiv mantig‘ini umumiy va asosiy belgilarida qamrab olishi va imkoniyati boricha aniq, yorqin tanqidiy, o‘z ijtimoiy onglari bilan mam- lakatlardagi ilg‘or ongga moslashtirmoq kerak. Ijtimoiy jarayonlarni bilishdagi qiyinchiliklar jamiyat qonuniyatlari faoliyatidan kelib chiqadi. Birinchidan, tabiat qonunlari olamidagi predmet va hodisalarni ojiz, stixiyali kuchlarning o‘zaro ta’siri shaklida namoyon bo‘lsa, ijtimoiy taraqqiyot qonunlari esa ongga ega bo‘lgan kishilarning faoliyati orqali namoyon bo‘ladi. Ikkinchidan, uzoq amal qiluvchi tabiat qonunlaridan farq qiluvchi jamiyat qonunlari ichida qisqaroq vaqt amal qilish xususiyatiga ega bo‘lganlari ham mavjud. Ijtimoiy jarayonlarning xarakterli xususiyatlaridan yana biri – ularning biologik populyat- siyalar va barcha organik dunyo hodisalariga qaraganda yuqori tezlikda rivojlanishidir. Tabiatda sharoit o‘zgarishi bilan yangi qonunlar kelib chiqishi odatda uzoq davr mobaynida, million yoki milliard yillarda amalga oshadi. Ijtimoiy hayotda esa ahvol boshqacha bo‘lib bu sharoitlar nisbatan tez o‘zgaradi. Kishilik jamiyatining ko‘pgina qonunlari tabiat qonunlaridan farqli o‘laroq ma’lum tarixiy davrdagina amal qiladi, keyin ular o‘z o‘rnini boshqa yangi qonunlarga bo‘shatib beradilar. Bu hol insonlar ularni bekor qilganliklari uchun emas, balki bu qonunlar amal qiluvchi sharoit o‘zgarganligi uchun amalga oshadi. Uchinchidan, tabiatda yangi qonunning kashf qilinishi va qo‘llanishi ancha tekis amalga oshadi va bevosita ijtimoiy larzalarga olib kelmaydi. Tabiat qonunlarining kashf qilinishi va foydalanishi ishlab chiqarishning rivojlanishi va texnika takomillashuvi ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Shuning uchun turli e’tiqodli kishilar tabiat qonunlarini ochishlari va o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanishlari mumkin. Aksincha, ijtimoiy taraqqiyot qonunlari kishilarning, jamiyatdagi guruhlar munosabatlarini qamrab olib to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bevosita ma’lum guruhlari manfaatlariga ta’sir qilmasdan qola olmaydi. Guruhlar buni anglash yoki anglamasligidan qat’iy-nazar, ular ijtimoiy taraqqiyot qonunlari talabini bajaradilar- bunda ularning faoliyati tarixiy qonuniyatga mos keladi va ular o‘z maqsadlariga Ilmiybaza.uz erisha oladilar–yoki bu talablarni bajarmaydilar, bunda taraqqiyot jarayonida to‘qnashuvlar va ijtimoiy larzalar yuz beradi. Ijtimoiy bilishning subyekti – bu o‘zining aniq maqsad, manfaat va ehtiyojlarini ko‘zlovchi ma’lum ijtimoiy guruhlarga mansub bo‘lgan aniq shaxsdir. Subyekt ijtimoiy hayotga qanday munosabatda bo‘lish xarakteriga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, ijtimoiy bilish insonni olamga amaliy–faollik munosabati asosida amalga oshadi. Bunda kishilarning amaliy hulqi ularning ijtimoiy mazmuni kishilar faoliyati amalga oshadigan ma’lum ijtimoiy sohalar ta’siri ostida to‘plangan bo‘ladi. Bu hol ijtimoiy bilishda obyektiv haqiqat masalasini, shuningdek turli guruh vakillari tomonidan ijtimoiy jarayonlarni baholashdagi o‘lchov (mezon) muammosi dolzarb ekanligini ko‘rsatadi. Ijtimoiy taraqqiyotning ma’lum bosqichida ijtimoiy hayotni obyektiv bilishdan manfaatdor bo‘lgan ilg‘or fikrlovchilar vujudga kelishi bilan jamiyat haqida obyekt, subyektga to‘la bog‘liq bo‘lmagan bilim olishdan manfaatdor bo‘lgan haqiqiy fan paydo bo‘ladi. Falsafada hodisalar tahliliga aniq tarixiy nuqtai nazardan yondoshish talab qilinadi. Falsafa insonni “umuman” mavhum (abstrakt) odamning ehtiyoji va manfaatlari sifatida qarash amaliyotini butunlay tugatadi. Butun insoniyat nomidan so‘zlash albatta yanglishuvlarga olib keladi. Chunki, bunda insonning olamga va boshqa kishilarga aniq munosabatlari, ularning jamiyat rivojlanishi bilan o‘zgaradigan shakllari hisobga olinmaydi. Falsafa ijtimoiy ong shakli sifatida o‘zining u yoki bu voqealarga baho berish orqali namoyon qiladi, lekin bu yerda ushbu baho o‘z aniq nomiga ega bo‘lib, uning xarakteri muayyan ijtimoiy iqtisodiy munosabatlarga bog‘liqdir. Ya’ni aynan bir xil ijtimoiy voqelik hodisalariga bo‘lgan real munosabatlar bilimdagi farq bilan bog‘liq bo‘lmay, balki ijtimoiy sharoitlar va shaxsiy manfaatdagi farqqa ham bog‘liq. Falsafa tarixiy voqelikni obyektiv tahlil qilish tamoyiliga tayangan holda, ijtimoiy taraqqiyot qonunlari tabiat qonunlari kabi obyektiv xarakterga ega ekanligini isbotlab beradi. Bu qonunlar kishilarning irodasi va ongiga bog‘liq Ilmiybaza.uz bo‘lmagan holda mavjud bo‘lib, ma’lum sharoitda kishilar bu qonunlarni bilishlari va ulardan foydalanishlari mumkin, lekin ular bu qonunlarni bekor yoki yo‘q qila olmaydilar. Shunday qilib, jamiyatda obyektiv qonunlarni bilish va ulardan foydalanish ijtimoiy sababga ega bo‘lib, u murosasiz kurash jarayonida amalga oshadi. Ilmiy oldindan ko‘ra bilish har doim tabiat va jamiyatning ma’lum qonunlarini noma’lum yoki hali yuz bermagan hodisalarda ham kuchini saqlab qolishiga va ularni tatbiq etishga asoslanadi. Ilmiy oldindan ko‘ra bilish ehtimollik elementlariga ega, bu hol ayniqsa, kelgusida paydo bo‘luvchi aniq hodisalar va ularning yuz berish vaqti masalasida yaqqol namoyon bo‘ladi. Bunday holat rivojlanish jarayonida ilgari uchramagan, sifati jihatidan yangi sababiy bog‘lanishlar va imkoniyatlarning vujudga kelishi bilan shartlangandir, jamiyatga tatbiq etganda esa–unda ongli, individual xarakter va shu kabilarga ega bo‘lgan kishilarning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlarning murakkabligi va uning natijasida kutilmagan vaziyatlarning paydo bo‘lib qolishi sababi bilan bog‘langandir. Bilish muammosi mantiqiy va intuitiv bilish darajalari bilan bog‘liq. Mantiqiy bilish tushunchalarining mohiyatini tahlil qilish jarayonida u yoki bu predmet haqida hukm chiqaradi, xulosa qiladi. Albatta bilish uchun bu jarayon o‘ta muhim bo‘lib hisoblanadi. Bilishda yana bir soha borki, uni intuitiv bilish deb ataladi. Intuitsiya– lotin tilidan olingan bo‘lib, diqqat bilan qarash degan ma’noni anglatadi. Intuitsiyani har bir shaxsda bo‘lishi intellektual xususiyatdir. Ushbu sohani ko‘proq Anre Bergson (fransuz) shug‘ullangan. Uning fikricha, falsafiy intuitsiya ilmiy bilishning asosi bo‘lmay, balki unga ziddir. Intuitsiya ijtimoiylashgan instinktdir. Tabiat va jamiyatni bilish tasavvur va intuitsiya bilan bog‘liq. Chunki subyekt ma’lum narsa va hodisalar haqida fikr bildirish uchun obyektlarning xususiyatlari, qismlari va ko‘rinishlari to‘g‘risida olingan ma’lumotlar asosida paydo bo‘ladi. Umuman intuitsiya qadimdan insonlarni qiziqtirib kelgan. Intuitiv bilish mantiqiy Ilmiybaza.uz bilish bilan bog‘liq. Intuitsiya insonning bilimdonligi va o‘tkir zehniga ham bog‘liq. Insonning sezgi va aql farosati idrok qilishini inkor etmagan holda o‘zini namoyon qiladi. Demak, intuitsiya predmet va hodisa biror dalil bilan isbotlamasdan, sezgilar bergan ma’lumot asosida aql farosat bilan anglab olish qobilyatidir. Aniqroq aytadigan bo‘lsak, narsa va hodisadagi muammoni hech bir mushohada va isbotga tayanmasdan, to‘satdan bir butunligicha qamrab olish natijasida navbatdagi yangi bilimni hosil qilishdir. Ba’zi olimlar intuitsiyani instinkt bilan ham bog‘laydilar. E.Gusserelning ta’limotida hodisalarning mohiyati va mazmunini birdaniga aql bilan anglab olish intellektual yoki aqliy intuitsiya deyilsa, M.Sheller biror narsaning butun holatini his qilish natijasida anglab yetishdir, Z.Freyd esa, intuitsiyani ijod jarayonidagi ongsiz- likning datlabki tamoyili deb tushuntiradi. Sharq mutafakkirlari intuitsiyani o‘rganib (Abu Ali ibn Sino) “ilohiy ilhom” yoki “ilohiy zehn” ham deb ataganlar. Intuitsiyani mukammal o‘rganib, boshqarib ham bo‘lmaydi. U birdaniga miyada sodir bo‘luvchi fikr va bilimdir. Prognozlash–ilmiy, oldindan ko‘ra bilishning aniq shakli bo‘lib hisoblanadi. Prognozlash ilmiy oldindan ko‘ra bilish ijtimoiy taraqqiyot qonunlarini bilishga, ijtimoiy voqelikning ma’lum davrga (10, 15 va undan ko‘p yilga) mo‘ljallangan rivojlanish tendensiyalarini tushunishga asoslanishdir. Aks etish nazariyasi nuqtai nazaridan ijtimoiy prognozlashni mavjudlik va rivojlanish qonuniyatlarini bilishga asoslanib qurilgan bo‘lajak real jarayonlar va hodisalarning ideal modeli deb qarasa bo‘ladi. Ijtimoiy prognozlash o‘z navbatida tegishli rejalarda aniqlashtiriladi. Rejaning prognozdan farqi uning, harakat uchun aniq ko‘rsatmaligidadir. Futurologiya termini kelajak haqidagi hozirgi zamon nomarksistik konsepsiyalarida ko‘proq qo‘llaniladi. Futurologiya kelajak haqida–ta’limot so‘zidan olingan bo‘lib, kelajak haqidagi ta’limot demakdir. Birinchi marta “futurologiya” terminini 1943-yilda nemis sotsiologi O. Flextxeym mafkura va utopiyaga zid bo‘lgan sinfdan tashqari bo‘lgan muayyan “kelajak falsafasi”ni nomlash uchun tavsiya qilgan. Futurologiya va germenevtika farqli o‘laroq, falsafa ilmiy oldindan bilish va prognozlash konsepsiyasi kishilarga bog‘liq bo‘lmagan ijtimoiy taraqqiyotning Ilmiybaza.uz tendensiya va qonuniyatlarini aniq hisobga olishga asoslanadi. Uning ilmiyligi va obyektivligi mana shunda namoyon bo‘ladi. Obyektiv ijtimoiy bilish germenevtikasi – izohlash san’ati nazariyasi- pozitsiyasidan ham amalga oshirilishi mumkin germenevtika-lotincha tushuntiraman, izohlayman degan ma’noni anglatadi. Germenevtikaning asosiy nuqsoni ongning bevosita guvohligiga ishonmasdan, mantiqdan ko‘ra tilda namoyon bo‘ladigan ongning “boshqa” guvohlarga murojaat qilishidan P.Riker (Fransiya), G.Kun, E.Kareto, E.Xaynbel (Avstriya) iborat. Bugun faylasuf olimlar oldida ma’lum hayot talablariga yaqinlashish, falsafani amaliyotga qaratish vazifasi turibdi. Bu borada O‘zbekiston faylasuflari ham ko‘p ish qilishlari kerak. Respublika jamiyatshunos olimlari mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida o‘z ma’suliyatlarini to‘la his etib, jadallashtirish strategiyasining nazariy va amaliyoti muammolariga, ijtimoiy-madaniy va millatlararo munosabatlar dinamikasiga, demokratiya va o‘z-o‘zini boshqarishga e’tibor berishlari, yangi insonni shakllantirish mexanikasini takomillashtirish, poraxo‘rlik, o‘g‘rilik, olib-sotarlik, byurokratizm va boshqa ilgarilab borishimizga halal beradigan noaxloqiy hodisalar sababini har tomonlama o‘rganib xulosalar berish kerak. Hozir har doimgidan ham O‘zbekiston va boshqa qo‘shni respublikalar uchun tabiatni qo‘riqlash, ekologiya masalalari, chunonchi, regionimizdagi noyob bo‘lgan suv havzasi, oqib chiqib ketmaydigan dengiz-Orol va uning tevaragini saqlash masalasi dolzarb ahamiyatga egadir. Shu sababli faylasuflar va boshqa fan namoyondalari Orol va Orol oldi muammosini tez orada yechishning puxta tavsiyanomalarini tayyorlashga e’tibor berishlari talab etiladi. Hozirgi vaqtda O‘zbekiston uchun, shuningdek, mehnat resurslarini o‘rganish, ulardan ratsional foydalanish, tez o‘sayotgan mehnat ahlini, ilmiy-texnika va ijtimoiy o‘stirish va intensifikatsiyalash masalalarini hisobga olgan holda, ish joylari bilan ta’minlash g‘oyat dolzarbdir. Ilmiybaza.uz Shuningdek, biz uchun paxtachilikda kam chigitli paxta navlari tayyorlash va kamchiqim texnologiyani ishlab chiqarish va yaratish bilan bog‘liq, O‘rta Osiyodagi boshqa respublikalar uchun hayotiy muhim ahamiyatga ega bo‘lgan muammolarni kompleks o‘rganish ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Zamon baynalminallik, diniy tarbiya masalalari, bozor munosabatlari turmush tarzi, oila-nikoh masalalarini chuqur o‘rganishni talab qilmoqda. Ularni o‘rganib falsafiy xulosalar chiqarish ham olimlarimiz faoliyati maqsadlaridan biridir. Xulosa qilib aytish kerakki, ijtimoiy bilim umuman bilish jarayonining bir qismi bo‘lib, o‘zining spetsifik xususiyatlariga ega, ularni bilmasdan turib jamiyatda bo‘layotgan voqealar va jarayonlarni tahlil qilish va baho berish, ularning bo‘lajak harakat tendensiyalarini aniqlash mumkin emas. Bilishda haqiqat va amaliyot uyg‘unligi, asosiy shakllari va konsepsiyalari Bilish jarayonida haqiqat masalasiga katta e’tibor beriladi. Bilish jarayonidagi bilim obyektiv borliqqa mos kelish kelmasligini haqiqat to‘g‘risidagi ta’limot yoritadi. Haqiqat, obyektiv borliqqa mos keladigan narsa va hodisalarning mavjud holati, mohiyati, mazmunini, sifat hamda xususiyatlarini to‘g‘ri va aniq aks ettiruvchi, amaliy faoliyat orqali sinalgan bilimlardir. Falsafiy dialektika e’tiborni haqiqat turlariga qaratadi. Haqiqatning mutloq va nisbiy turlari mavjud. Biror narsa yoki hodisaning mavjudligini e’tirof etish va uning inson miyasida to‘g‘ri to‘la ifodalanishi mutloq haqiqatdir. Nisbiy haqiqat deb obyektiv olamdagi narsa va hodisalar haqida to‘la bo‘lmagan bilimlar yig‘indisiga aytiladi. Obyektiv yoki mutloq haqiqat kelajakda to‘ldirishi mumkin emas. Masalan: «yer shar shaklidadir», «atom zarrachasi kashf etildi» yoki «Ivan vafot etdi». Nisbiy haqiqatlar esa kelajakda to‘ldirilishi mumkin bo‘lgan haqiqatlardir. Masalan, «bozor munosabatlariga o‘tish qonunlari mavjud». Mazkur jarayon haqiqat. Ammo u hozirgi davr uchun haqiqatdir. Bozor munosabatlariga o‘tish qonunlari mavjud Ilmiybaza.uz bo‘lsa ham, bu qonunlar davr taqozosi bilan mutloq bo‘lmasa-da nisbatan o‘zgaradi. Ular o‘rnini yangisi olishi yoki yangisi kashf etilishi mumkin. Ikkinchi misol: «Mars planetasida hayot bor-yo‘qligi o‘rganilmoqda». Demak, planeta o‘rganilayot- ganligi aniq bo‘lsada, u to‘g‘risida mutloq bilimga ega emasmiz. Zero, planetani o‘rganish davom etayotir. Bilimlar to‘ldirilayotir. Bu bilimlar mavjud bilimlar taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida mutloq haqiqatga aylanadi. Hozircha planetada hayot borligi haqida nisbiy haqiqatga erishganmiz. Obyektiv haqiqat inson va insoniyatga bog‘liq bo‘lmagan mavjud reallikning to‘g‘ri in’ikosidan iboratdir. Mazkur in’ikos etiluvchi obyektiv reallikka mos kelishi kerak. Falsafa fani inson bilimlari abadiy emas, ular doimiy sur’atda takomillashib boradi deb o‘rgatadi. Oddiylikdan murakkablikka qarab rivojlanadi, bilmaslikdan bilishlikka, nisbiy haqiqatdan mutloq haqiqatga qarab boradi, deb ta’kidlaydi. Shu bilan birga ilmiy falsafa inson bilmaydigan soha yo‘q, uning bilishi cheksiz bo‘lganligi uchun barcha sohani biladi deb o‘rgatadi. Inson bilimi obyektiv olamga nisbatan nisbiydir, xolos. Inson erishgan bilimi yuqori bosqichda bo‘lsada, undan ham yuksak yangi bosqichga qarab intilaveradi. Har bir nisbiy haqiqatda mutloq haqiqatning bir elementi mavjud bo‘ladi. Sababi barcha predmet va hodisalarda rivojlanishning keyingi bosqichi mujassam. Nisbiy haqiqatda ham obyektiv olam to‘g‘ri aks etadi. Inson faoliyatida nisbiy haqiqat takomillashib boradi. Predmet va hodisalar rivojida miqdoriy va sifat o‘zgarishlari namoyon bo‘lganida nisbiy haqiqat uchun sharoit yaratiladi. Shu ma’noda predmet va hodisalarning holati haqida inson bilishini aniq va aniqlanishi, chuqurlashtirilishi to‘laroq bo‘la borishi nisbiy haqiqatdir. Ammo haqiqatni qabul qilish mutloq haqiqatni e’tirof etmaslik degani emas, u ham nisbiy. Mutloq haqiqatni bilish nisbiy haqiqatsiz amalga oshmaydi. Dialektik xarakterda bo‘lgan bu jarayonlar bir-birini taqozo etadi. Olamni bilish uchun bir inson, bir-ikki, yuzlab avlod umri ham kamlik qiladi. Chunki bilish cheksiz, olam o‘zi cheksiz bo‘lganidek, inson ruhiyatini bilishning ham poyoni yo‘q. Har bir inson, avlod olamdagi, tabiat sirlarini bilishga yondoshadi xolos. Masalan, birgina atomning tuzilishi haqidagi ta’limot elektron kashf etilganiga qadar ikki ming yildan ko‘proq vaqtni o‘z ichiga oldi. Endilikda elektronning xususiyatlarini Ilmiybaza.uz bilishning o‘ziga yuz yildan ortiq vaqt sarflandi. Elektron va uning xususiyatlari haqida inson bilimlari tobora kengayib, ma’lum hajm va shaklga yetganda bu haqidagi bilimlar mutloq haqiqatga aylanadi. Buning o‘zi ham uzoq, ham murakkab taraqqiyotni o‘z ichiga oladi. Binobarin, atom, elektron tuzilishi juda murakkab bo‘lib, ularning xususiyatlarini o‘rganish ham mushkul va og‘ir mehnat, doimiy izlanish, harakatni talab etadi. Atom sohasidagi yangi har qadam u sohada yangi bir bosqichni paydo qiladi, bu bosqich esa atom haqidagi bilimni mutloq haqiqatga yaqinlashtiradi. Ijtimoiy hayot hodisalari ham shu kabi xarakterga egadir. Ammo, jamiyatdagi hodisalarni bilish jarayonida kamchiliklarga yo‘l qo‘yish mumkin. Sababi hodisa va jarayonlar mutloq turg‘un emas, ular vaqt o‘tishi, sharoit o‘zgarishi bilan yangicha ko‘rinish yoki tus olishi mumkin. Bunga misol marksizm-leninizm ta’limotidir. Zero, ba’zi mamlakatlarda bu ta’limot jamiyat hodisalarini tushuntirib berishda izchil bo‘la olmadi. Shunday bo‘lsa-da insonlar, avlodlar tabiat va jamiyat hodisalarini oxirigacha bilish uchun harakat qilaveradi. Masalan, olimlar so‘nggi ellik yil davomida kosmik fazoni o‘rganishda davom etib ma’lum xulosalarga ega bo‘lganidan (nisbiy haqiqatga erishganidan) so‘ng Mars planetasi faoliyati bilan qiziqib, unda hayotning bor yoki yo‘qligini aniqlashga kirishdi. Inson Mars haqidagi mutloq haqiqat izidan bormoqda. Demak, inson olam to‘g‘risidagi bilimlarni to‘la qamrab ololmasa ham, shunga intilaveradi. Shu sababli qayta takrorlaymizki, insonning mutloq haqiqatga erishuvi, unga yaqinlashishi nisbiydir. Inson bilishi nisbiy bo‘lar ekan, bu bilimlarda obyektiv mazmun yo‘qdir degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Har qanday nisbiy bilimda obyektiv, mutloq haqiqatning ma’lum qismi mujassam. Ya’ni unda haqiqat unsurlari mujassamlashgandir. Haqiqat esa aniqdir. Mavhum haqiqatning o‘zi yo‘q, mavhum haqiqat o‘tkinchi, yolg‘ondir. Shunday qilib nisbiy haqiqatni mutloq haqiqatga qarshi qo‘yib bo‘lmaydi. Ularni mujassam holda o‘rganmoq lozim. Mujassam yondoshish haqiqatga dialektik yondoshishni taqozo etadi. Dialektik yondoshish esa turli aqidaparastlik nuqtai nazaridan yondoshishlardan saqlaydi, xatolardan holi qiladi. Falsafa tarixida shunday ba’zi oqimlar bo‘lganki, bu oqimlar insonlarning olamini bilishdagi faoliyatini buzib talqin qilgan. Bilish imkoniyatlarini cheklashga harakat qilgan. Ilmiybaza.uz Agnostitsizm, relyativizm, volyuntarizm kabi oqimlar shular jumlasidandir. Masalan, relyativizm oqimi nisbiy haqiqatni e’tirof etsada, mutloq haqiqatni inkor etgan. Bu oqimlar haqiqat muammolariga dialektik yondoshmay, o‘z ta’limotlarida kamchiliklarga yo‘l qo‘yganlar. Hayotdagi faqat nisbiy haqiqatni e’tirof etish suvdan so‘ng quruqlik bo‘lishini sezmaslikka monand. Ya’ni nisbiy haqiqatdan so‘ng albatta mutloq haqiqat bo‘lishini sezmaslik masalaga jiddiy yondoshmaslik dalolatidir. Inson faoliyatida ilmiy haqiqatlar mavjud. Ilmiy haqiqatlar bilan birga tarixiy haqiqatlar ham e’tirof etiladi. Insonlar obyektiv olamni ilmiy va tarixiy haqiqat orqali ham biladilar. Binobarin, ilmiy haqiqatlar ma’lum va ular aniq tarixiy vaziyat bilan bog‘liq bo‘lib muayyan shaklda namoyon bo‘ladi. Ana shu ma’noda ham haqiqatlar mavhum emas, balki, aniq va ravshan. Xulosa qilib aytganda, haqiqat to‘g‘risidagi insonning nazariy va ilmiy faoliyati o‘tmishni, hozirgi zamonni, kelajakni anglashga yordam beradi, xulosalar chiqarishga olib keladi.