Biofizika fan sifatida. Biofizika fanining yaralishi. Biomexanika. Qattiq jismlar va biologik to’qimalarning mеxanik xossalari. MAVZUNING REJASI: 1.Biofizika modulining qisqacha tarixi. 2.Biofizika modulining vazifalari. 3.Biofizika modulining nazariy va amaliy tibbiyot rivojlanishidagi ahamiyati. 4.Deformatsiya va uning turlari. 8-bet 5.Biologik to‘qimalarning mexanik xosslari. 188-bet(tibbiy va biologik fizika) 6.Odam tayanch-harakat apparati, bo‘g‘inlar va richaglar. 106-bet (tibbiy va biologik fizika) 7.Stomatologik materiallarning fizik-mexanik xossalari. 14-bet 8.Materiallarni sinashning mexanik usullari.14-bet Biofizika modulining qisqacha tarixi. Yigirma birinchi asr fizika, kimyo, biologiya kabi turli fanlar uyg‘unlashuvi natijasida vujudga kelgan o‘ziga xos fanlarning tez rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Bunday fanlardan biri biologik fizika yoki biofizikadir. Hayot materiya harakatining biologik shakli sifatida materiya harakatining fizikaviy va kimyoviy shakllarini o‘z ichiga oladi. Biofizika organizmdagi fizikaviy va fizik-kimyoviy jarayonlarni molekulyar darajada o‘rganib,fiziologik jarayonlar mexanizmlarini ochib beradi va kuzatilayotgan biologik hodisalarning sabablarini tushuntirish imkonini beradi. Fiziologik jarayonlarning fizikaviy-kimyoviy asoslarini o‘rganish juda mashaqqatlidir. Organizmdagi fizikaviy va kimyoviy jarayonlar notirik tabiatdagi hech qaysi jarayonlarga o‘xshamaydi va o‘ziga xos sharoitlarda kechadi. SHuning uchun ular maxsus tadqiqotlarni talab etadigan qator qonuniyatlarga egadir. Biofizika mustaqil fan sifatida boshqa ko‘p fanlardan ajralib chiqqan. Bular fiziologiya, biologik kimyo, fizika va boshqalardir. SHuning uchun ko‘p hollarda bu fanlar va biofizika o‘rtasidagi chegaralar shartlidir. B.N. Tarusovning ta’rifiga ko‘ra biofizika-bu biologik sistemalar fizikaviy kimyosi va kimyoviy fizikasidir. Biofizikaning predmeti organizmdagi fizikaviy va fizik-kimyoviy jarayonlar bo‘lganligi sababli biofizikaviy tadiqotlarda asosan fizikaviy va fizik-kimyoviy usullar qo‘llanilib, ular biofizikaviy tadqiqotlar uchun moslashtiriladi. Tadqiqotlarning barcha usullari miqdoriy natijalarga erishishi lozim. Faqat shundagina tirik sistemaning fizikaviy ko‘rsatkichlari o‘zgarishlarining miqdoriy bog‘lanishlarini topish mumkin. SHuning uchun biofizika tadqiqotlarning matematik usullari, fizik va matematik modellashtirish, shuningdek, turli texnik moslamalarni qo‘llaydi. SHunday qilib, biofizika biologiya va tibbiyotni aniq fanlar darajasiga ko‘taradi. Umumiy va amaliy biofizikaning Xalqaro assotsiatsiyasi qaroriga ko‘ra biofizika quyidagi bo‘limlarga ajratiladi: molekulyar biofizika, hujayra biofizikasi, his qilish organlari va murakkab sistemalar biofizikasi.Molekulyar biofizika biologik molekulalar (asosan oqsillar va nuklein kislotalar)ning tuzilishi va fizikaviy xossalarini, shuningdek, biologik jarayonlar kinetikasi va termodinamikasini o‘rganadi. Hujayra biofizikasi birinchidan hujayra ultrastrukturasi, uning fizikaviy va fizik- kimyoviy xususiyatlarini o‘rgansa, ikkinchidan, hujayraning funksional faolligini aks ettiradi, ya’ni o‘tkazuvchanlik, bioelektrik potensiallar va boshqa parametrlarni o‘rganadi. His qilish organlari biofizikasining asosiy maqsadi molekulyar fizikkimyoviy mexanizmlar, nerv hujayralarining murakkab reaksiyalari va sezgi organlaridagi ma’lumotlarni kodlash mexanizmlarini o‘rganishdan iborat. Murakkab sistemalar biofizikasi murakkab tuzilishga ega ko‘p hujayrali sistemalarning boshqarilishi va ular faoliyatining termodinamik va kinetik xususiyatlarini o‘rganadi. Ba’zi olimlar biofizikaning yana bir yo‘nalishini ajratishmoqda. Ushbu yo‘nalish fizikaviy omillar- ionlovchi radiatsiya, yorug‘lik, ultratovush va hokazolarning organizmga bo‘lgan ta’sirini o‘rganadi. Ushbu bo‘lim hozirgi davrda tibbiyot uchun muhim ahamiyatga ega. Patologik jarayonlarning rivojlanishi fizikaviy va kimyoviy faktorlarning ta’siriga bog‘liq. Ularning aksariyati organizmga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi davrda biofizika nazariy va amaliy tibbiyot rivojiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Oxirgi vaqtda tibbiyot biofizikasi shakllandi. Uning asosiy vazifalaridan biri-organizm funksional holatini ob’ektiv baholash uchun qo‘llash mumkin bo‘lgan fizikaviy va kimyoviy parametrlarni aniqlashdan iboratdir. Hayotiy jarayonlarning buzilishi haqida aynan shu parametrlarning o‘zgarishiga ko‘ra xulosa chiqarsa bo‘ladi. Ma’lumki, tirik hujayralarning o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lib, ular quyidagilardir: membrana potensiali(elektrokinetik potensial)ning mavjudligi, ion gradientlarining bir me’yorda saqlanishi,elektr tokini qutblash, xemilyuminessensiya qobiliyati, sitoplazma harakati va boshqalar. Bu parametrlarning ba’zilari tibbiyotda organizmning faoliyatini baholash uchun anchadan beri qo‘llanilib keladi. Biopotensiallarni qayd etish asosiy usullardan biri bo‘lib qoldi(elektrokardiografiya, elektroensefalografiya va h.k.z.). Hozirgi davrda elektr o‘tkazuvchanlik va xemilyuminessensiya ham e’tirof etilmoqda.Bu usullarning kasalliklar diagnostikasida, turli faktorlarning to‘qimalarga salbiy ta’sir etishini baholashda qo‘llanishi mumkinligi isbotlangan. Tibbiy biofizikaning navbatdagi muhim vazifasidan biri fizioterapiyada qo‘llanuvchi faktorlarning organizmga bo‘lgan ta’sirini o‘rganishdan iborat. Bular – diatermiya, induktotermiya,O‘YUCH - terapiya, rentgenoterapiya va boshqalar. Bunday tadqiqotlar ushbu faktorlarning qator kasalliklarni davolashda yanada samaraliroq qo‘llashga imkon beradi. Organizmdagi deyarli barcha jarayonlarning biofizik modellarini yaratish va ularni chuqurroq o‘rganish mumkin. Organizmda qonning oqishi, havo molekulalarining harakati, yurakning ishi, neyronlar tomonidan nerv impulslarining uzatilishi, membranalardagi konsentratsiya gradientlarining o‘zgarishi kabi jarayonlarni biofizika nuqtai nazaridan o‘rganish juda qulaydir. SHuning uchun ularning xossalarini bilish har bir shifokor uchun juda muhimdir. Bundan tashqari, turli materiallarning fizik xossalari ham tibbiyotda keng qo‘llaniladi. Hozirgi davrda sun’iy tishlar, turli bioprotezlarni yasash uchun ham ushbu materiallarning fizikaviy xossalarini bilish kerak. Tibbiyot oliy o‘quv yurtlarida o‘qitiladigan nazariy fanlar tizimida biofizika alohida o‘rin tutadi. U aniq fanlar va biologik va tibbiyot fanlari orasidagi ko‘prik vazifasini o‘taydi. Aniq fanlar bo‘lajak shifokorlarda maxsus fikrlashni shakllantiradi. Bu esa, o‘z navbatida inson organizmidagi norma va patologiyadagi qonuniyatlarni chuqurroq tushunishga yordam beradi. Biofizika modulining vazifalari. Hozirgi zamonaviy tibbiyotning yutuqlari ko‘p jihatdan fizika, texnika va yangi texnologiyalardagi muvaffaqiyatlarga asoslangan. Inson organizmidagi barcha kasalliklaming tabiati, kelib chiqish sabablari va davolanish mexanizmlari asosan biofizikaviy tushunchalar asosida tushuntiriladi. Bizga biofizika kursidan ma’lumki inson organizmida sodir boiadigan mikrojarayonlardan tashqari, xuddi jonsiz tabiatdagi kabi molekulyar jarayonlar ham sodir boiadi va ular biologik sistemalaming holatini xarakterlaydi, Yuqorida koTsatilgan ma’lumotlarga ilmiy asoslangan va zamonaviy tibbiyotning keskin rivojlanishiga tayangan holda oliy ta’lim tizimi islohoti, fan talim ini ishlab chiqarish sifatini jahon standartlari talabi asosida yaxshilash, xususan tibbiyot institutlarida o‘quv jarayonini tubdan o‘zgartirishga, tayyorlanayotgan mutaxassislaming nazariy bilimlarini, kasbiy mahoratini, ko‘n,ikma va malakalarini mustahkamlashga yo’naltmlgan. Tibbiyot instituti talabalari inson organizmini tibbiy texnika jihozlari: asbobuskunalar, pribor va apparatlar yordamida a`zo va turli sistemalarini tashxis usullarini amalga oshirishga, davolashga va olingan tibbiy. ma’lumotlami klinik nuqtayi nazardan to‘g ‘ri va, ilmiy asoslangan holda talqin qilishga tayyor boiishi shart. Tibbiy texnika va yangi texnologiyalar kursining asosiy maqsadi boiajak mutaxassislarda organizmdagi a’zo va sistemalaming faoliyatidagi fiziologik jarayonlami to‘g‘ri talqin qilish uchun zarur boigan tashxis usullarida foydalaniladigan tibbiy asbob, uskuna va qurilmalami tuzilishi, ishlash prinsipi va foydalanish sohalari bo‘yicha nazariy hamda amaliy bilimlami singdirish. Kiirsning asosiy maqsadi boiajak mutaxassislarga qayd qiluvchi, tashxis quyi sh va davolovehi ta sir ko'rsatuvchi tibbiy asbob-uskunalar, priborlar va apparatlarda ishlash, tashqi iiuihit faktorlari ta’sir ini oichovchi (dozimetrik) va muhofaza qiluvchi asbob va qurilmalar dan foydalanishni o‘rgatishdir. Fanning asosiy vazifalari qiiyidagilardan iborat: , - organizm a’zo va loqimalarining faoliyati asosida yotuvchi umumiy fizikoximiyaviy va biiofizikaviy qonuniyatlami o‘rganish; - organizm, organ va to‘qimalari hamda suyuqliklarining gidrodinamik, mexanik, bioelektrik va .optik xossa va xususiyatlarini o‘rganish; - tashqi muhitning fiziko-ximiyaviy davolovehi va zararli ta’sir larining asosiy biofizikaviy mexanizmlari to‘g‘risida tasawurga ega bo`lish. Mamlakatlaming xalqaro kelishuviga asosan barcha tibbiy texnika jihozlari 16 ta asosiy guruhga bo`linadi: 1. Tibbiy asboblar; 2. Barcha turdagi shprislar va ignalar; 3. Diagnostika va terapiya uchun mexanik apparatlar; 4. Endoskopik pribor va apparatlar; 5. Sterilizatsiya, dezinfeksiya va distillyatsion jihozlar; 6. Narkoz, sun’iy natas va kislorodli terapiya uchun apparatlar; 7. Shifokorlar xonalari va operatsion zallarnmg jihozlanishi; 8. Tish shifokori xonalarining jihozlari; 9. Elektromeditsina priborlari va apparatlari; 10. Rentgen apparatlari va jihozlari; 11. Oftalmologik apparatlar, priborlar va ko'zoynakli optika; 12: Tibbiy laboratoriyalarni jihozlash uchun pribor va apparatlar; 13. Radiologik, diagnostik va terapevtik texnika; 14. Ortopedik mahsulotlar; 15. Rentgenologik trubkalar; 16. K o‘chma tibbiy ambulatoriya va laboratoriyalar. Biofizika modulining nazariy va amaliy tibbiyot rivojlanishidagi ahamiyati. Hozirgi davrda biofizika nazariy va amaliy tibbiyot rivojiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Oxirgi vaqtda tibbiyot biofizikasi shakllandi. Uning asosiy vazifalaridan biri-organizm funksional holatini ob’ektiv baholash uchun qo‘llash mumkin bo‘lgan fizikaviy va kimyoviy parametrlarnianiqlashdan iboratdir. Hayotiy jarayonlarning buzilishi haqida aynan shu parametrlarning o‘zgarishiga ko‘ra xulosa chiqarsa bo‘ladi. Ma’lumki, tirik hujayralarning o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lib, ular quyidagilardir: membrana potensiali(elektrokinetik potensial)ning mavjudligi, ion gradientlarining bir me’yorda saqlanishi,elektr tokini qutblash, xemilyuminessensiya qobiliyati, sitoplazma harakati va boshqalar. Bu parametrlarning ba’zilari tibbiyotda organizmning faoliyatini baholash uchun anchadan beri qo‘llanilib keladi. Biopotensiallarni qayd etish asosiy usullardan biri bo‘lib qoldi(elektrokardiografiya, elektroensefalografiya va h.k.z.). Hozirgi davrda elektr o‘tkazuvchanlik va xemilyuminessensiya ham e’tirof etilmoqda.Bu usullarning kasalliklar diagnostikasida, turli faktorlarning to‘qimalarga salbiy ta’sir etishini baholashda qo‘llanishi mumkinligi isbotlangan. Tibbiy biofizikaning navbatdagi muhim vazifasidan biri fizioterapiyada qo‘llanuvchi faktorlarning organizmga bo‘lgan ta’sirini o‘rganishdan iborat. Bular – diatermiya, induktotermiya,O‘YUCH - terapiya, rentgenoterapiya va boshqalar. Bunday tadqiqotlar ushbu faktorlarning qator kasalliklarni davolashda yanada samaraliroq qo‘llashga imkon beradi. Organizmdagi deyarli barcha jarayonlarning biofizik modellarini yaratish va ularni chuqurroq o‘rganish mumkin. Organizmda qonning oqishi, havo molekulalarining harakati, yurakning ishi, neyronlar tomonidan nerv impulslarining uzatilishi, membranalardagi konsentratsiya gradientlarining o‘zgarishi kabi jarayonlarni biofizika nuqtai nazaridan o‘rganish juda qulaydir. SHuning uchun ularning xossalarini bilish har bir shifokor uchun juda muhimdir. Bundan tashqari, turli materiallarning fizik xossalari ham tibbiyotda keng qo‘llaniladi. Hozirgi davrda sun’iy tishlar, turli bioprotezlarni yasash uchun ham ushbu materiallarning fizikaviy xossalarini bilish kerak. Tibbiyot oliy o‘quv yurtlarida o‘qitiladigan nazariy fanlar tizimida biofizika alohida o‘rin tutadi. U aniq fanlar va biologik va tibbiyot fanlari orasidagi ko‘prik vazifasini o‘taydi. Aniq fanlar bo‘lajak shifokorlarda maxsus fikrlashni shakllantiradi. Bu esa, o‘z navbatida inson organizmidagi norma va patologiyadagi qonuniyatlarni chuqurroq tushunishga yordam beradi. Deformatsiya va uning turlari. Moddalar molekulalarining joylashishiga qarab uch xil agregat holatida bo’lishi mumkin; qattiq, suyuq va gaz holatlarida. Qattiq jismlarning o’zi ham ikki turga bo’linadi: kristall va amorf jismlar. Kristall holati anizatropiya, ya’ni fizik(mexanik, issiqlik, elektr, optik) xossalarining yo’nalishga bog’liq bo’lishidir. Kristallar anizatropiyasi-ning sababi ularni tashkil etgan atom va molekulalarning tartibli joylashishidir. Odatda kristall jismlarning polikristallari bir-biri bilan tutashib, tartibsiz joylashgan, ayrim kichkina kristallchalar shaklida uchraydi. Bu holda anizatropiya xossasi shu kristallchalar chegarasida kuzatiladi. Kristallar atom va ionlari bir-biridan bir xil masofada joylashib, panjara hosil qiladi va panjara tugunlarida tebranma harakatda bo’ladi. Har bir kristall modda uchun aniq erish va qotish harorati mavjud bo’lib, grafik usulida quyidagicha ifodalash mumkin. Qattiq jismning erish va qotish diagrammasi: T-harorat, t-vakt, Te-erish harorati Jism harorati oshishi bilan atom va ionlar tebranma harakati osha boradi va har bir qattiq jism uchun aniq bir haroratda kristall panjara buzila boshlaydi. Tashqi berilayotgan issiqlik energiyasi shu panjarani buzishga sarflanadi. Toki hamma panjaralar buzilguncha kristall harorati o’zgarmaydi. Bu haroratga erish harorati deyiladi. Shunday jismlar borki, ularning na aniq shakli va aniq erish nuqtasi bor. Bunday jismlarga amorf jismlar deyiladi. Ular izotrop xossaga ega, ya’ni fizik xossalari yo’nalishga bog’liq emas. Amorf jismlarning har qanday haroratda suyuq qismi ham, qattiq qismi ham bo’lishi mumkin. Bunday jismlarga parafin, mum, shisha kiradi. Kristallarda uzoq tartibli joylashuvi o’rinli bo’lsa, suyuq va amorf jismlarda atom va molekulalarning yaqin tartibli joylashuvi o’rinlidir. Har qanday qattiq jism tashqi ta’sir tufayli o’z shakli va o’lchamlarini o’zgartirish xususiyatiga ega. Bu hodisaga deformasiya deyiladi. Agar tashqi ta’sir to’xtatilgandan so’ng jism o’zining boshlang’ich shakliga qaytsa, bunday deformasiyaga elastik, qaytmasa plastik deformasiya deyiladi. Umuman olganda hamma deformasiyalar plastikdir. Lekin kuch kichik bo’lganda elastik deformasiya kuzatilishi mumkin. Deformasiyaning turli shakllari mavjud: cho’zilish (siqilish), siljish, buralish, egilish. Bularni cho’zilish yoki siqilish deformasiyasiga olib kelish mumkin. Jismga tashqi deformasiyalovchi kuch ta’sir etganda atomlar (ionlar) orasidagi masofa o’zgaradi. Bu esa atomlarni oldingi vaziyatga qaytarishga intiluvchi ichki kuchlarni yuzaga keltiradi. Bu kuchlarning o’lchovi mexanik kuchlanishdir. Cho’zilish deformasiyasini tasvirlash chizmasi. Jism kundalang kesimining birlik yuziga ta’sir qiluvchi kuchga mexanik kuchlanish deyiladi. σ= 𝐹 𝑆 Bu yerda s - mexanik kuchlanish, F - kuch, S - yuza Kuch yuzaga normal bo’lsa, ya’ni yuzaga nisbatan perpendikulyar holatda ta’sir qilsa – normal kuchlanish, kuch yuzaga urinma holda bo’lsa, tangensial kuchlanish deyiladi. Deformasiya darajasi nisbiy deformasiya orqali aniqlanadi. Bo`ylama deformatsiyada ε= ∆𝑙 𝑙 yoki ko`ngdalang siqilish esa ε`= - ∆𝑑 𝑑 Bunda l - sterjenning uzunligi, d - sterjen diametri Tajribadan e’ va e orasida quyidagi bog’lanish borligi kelib chiqadi. e’= - μ e Bunda m - materialga bog’liq musbat koeffisiyent (Puasson koeffisiyenti). Ingliz fizigi R.Guk kichik deformasiyalar uchun nisbiy deformasiya kuchlanishga to’g’ri proporsional ekanini aniqladi. s = E × e Bunda E - Yung (elastiklik) moduli. Yung moduli nisbiy uzayish birga teng bo’lgandagi kuchlanish bilan aniqlanadi. Yuqoridagi formulalardan quyidagi bog’lanish kelib chiqadi. F= 𝐸 𝑆 𝑙 ∆𝑙=k∆l formula Guk qonunining matematik ifodasi. k - elastiklik koeffisiyenti. 1.3 - rasmda kuchlanish bilan nisbiy deformasiya orasidagi bog’lanish ko’rsatilgan. OA - elastik deformasiya, V - elastiklik chegarasi bo’lib, shunday maksimal kuchlanishni harakterlaydiki, bunda tashqi kuch ta’siri olingandan so’ng jismda qoldiq deformasiya qolmasdan, u yana o’z shaklini tiklay oladi. SD - gorizontal oraliq kuchlanishning oquvchanlik chegarasidir, ya’ni bu oraliqda kuchlanish oshmasdan deformasiya oshib boradi. E - nuqta esa jismning buzilishi (uzilishi) oldidan jismga qo’yilgan eng katta kuchlanish jismning mustahkamlik chegarasi deyiladi. Moddalar elastiklik xossalari orasida juda katta farq bor. Masalan, po’lat mustahkamlik chegarasidan 0,3% cho’zilgandayoq uziladi, yumshoq rezinalarni esa 300% cho’zish mumkin. Bunday farq sifat tomondan yuqori molekulyar bog’lanishlar elastikligi mexanizmi bilan bog’liq. Mexanik kuchlanish va nisbiy deformasiya orasidagi bog’lanish: σ-mexanik kuchlanish, ε-nisbiy deformasiya Ba’zi moddalar mustahkamlik chegarasi va Yung moduli qiymati quyidagi jadvalda keltirilgan. Modda Yung moduli Mustahkamlik chegarasi MPa Po`lat 200 GPa 500 Organik shisha 3.5 GPa 50 Shishali kapron 8 GPa 150 elastin 0.1-0.6 GPa 5 kollogen 10-100 MPa 100 suyak 10 100 Elastik siqilgan sterjen potensial energiyasi tashqi kuchlar bajargan ishga Tengdir. П = A = ∫ Fd𝑥 ∆ƛ 0 Bunda Dl - absolyut uzayish. Guk qonunidan elastik siqilgan sterjen potensial energiyasi П= 𝑘 (∆𝑙)2 2 ya’ni deformasiya kvadratiga to’g’ri proporsional bo’ladi. Biologik to‘qimalarning mexanik xossalari. Biologik to'qimalarning mexanik xossalari asosida ularning ikki xil turi tushuniladi. Ulardan biri biologik harakatchanlik jarayonlari bilan bog'liq; jonivorlar muskullarining qisqarishi, hujayralaming o'sishi, xromosomalaming bo'linishida ularning hujayralar ichidagi harakati va boshqalar. Bu jarayonlar kimyoviy jarayonlar bilan bog'langan va energetik jihatdan ATF orqali ta’minlanib, ularning tabiati esa biokimyo kursida o'rganiladi. Shartli ko'rsatilgan guruhni biologik sistemalaming faol mexanik xossalari deb aytiladi. Ikkinchi xili — biologik jismlarning passiv mexanik xossasi. Bu masalaning biologik to'qimalarga qo'llanilishini ko'ramiz. Biologik to'qim a texnik obyekt sifatida kompozitsion material bo'lib, u kimyoviy jihatdan turli xil komponentlar hajmiy to'plamidan tashkil topgan. Biologik to'qimaning mexanik xossalari har bir komponentning alohida-alohida olingan mexanik xossalaridan farq qiladi. Biologik to'qim alarning mexanik xossalarini aniqlash usullari bunday xossalarni texnik materiallarda aniqlash usullariga o'xshashdir. Suyak to‘qimasi. Suyak — tayanch harakatlanish apparatining asosiy materialidir. Soddalashtirilgan holda hisoblash mumkinki, ixcham holdagi suyakto‘qimasi massasining 2/3 qismi (0,5 hajmi) noorganik materialdan, suyakning mineral moddasi 3CaJ(POl) 7Ca(OH)1 gidrosilapatit dan tashkil topgan. Bu modda mikroskopik kristallchalar ko‘rinishida ifodalangan. Suyakning qolgan qismi organik materialdan, asosan kollagendan (yuqori molekular birikmadan, yuksak elastiklik xossasiga ega bo‘lgan tolali oqsildan) tashkil topgan. Gidroksilapatit kristallchalari kollagen to'qimalari (fibrillar) orasida joylashgan. Suyak to'qimasining zichligi 2400 kg№. Uning mexanik xossalari juda ko‘p omillarga, shu jumladan yoshiga, odam organizmi o‘sishining o'ziga xos sharoitiga va albatta, organizmning qismiga ham bog‘liqdir. Suyakning kompozitsion tuzilishi unga kerakli mexanik xossalami: qattiqlik, elastiklik mustahkamlikni baxsh etadi. Ixcham suyak to‘qimasi uchun mexanik kuchlanishning nisbiy deformatsiyaga bog'Ianishi 5 = /(e ) misol sifatida 10.18- rasmda ko‘rsatilgan bo‘lib, bu qattiq jismdagi o‘shanday kattaliklar orasidagi bog‘lanishga o‘xshaydi (10.13- rasmga qarang); uncha katta bo‘lmagan 10 GPa chamasida mustahkamlik chegarasi esa 100 Bu m a’lumotlarni armaturalangan kapron va shisha uchun berilgan raqamlar bilan taqqoslash foydali (13-jadvalga qarang, yaxshi moslik seziladi). Ixcham suyak to‘qimasining juda sekin uzayishi (sudraluvchanligi) misol tariqasida 10.19- rasmda berilgan. Bu yerda О A qism tez yuz bergan deformatsiyaga, A В — sudraluvchanlikka mos keladi. f, paytda В nuqtaga mos keluvchi yuklanish olib qo'yilgan. BC oraliq tez yuz beradigan qisqarish deformatsiyasiga, CD sudraluvchanlikka teskari bo‘lgan oraliqqa mos keladi. Buning natijasida namuna uchun olingan suyak hatto uzoq vaqt davomida ham o‘zining oldingi o‘lchamlarini tiklay olmaydi, ya’ni biror E qoldiq deformatsiya saqlanib qoladi. Bu bog'lanish uchun misol tariqasida quyidagi modelni tavsiya qilish mumkin (10.20- a rasm). Nisbiy deformatsiyaning vaqtga bog‘liqligi 10.20- b rasmda ko‘rsatilgan. Doimiy yuklanish ta’siri ostida 1 prujina juda tez cho‘ziladi(0y4 oraliq), keyin porshen tortiladi (A В remissatsiya) kuch ta’siri to‘xtagandan so‘ng1 - prujina darhol siqiladi (BC), 2- prujina esa porshenni oldingi holatiga qaytaradi (teskari relaksatsiya — CD oraliq). Ushbu tavsiya etilgan modelda qoldiq deformatsiya nazarda tutilmagan. Sxematik ko‘rinishda hisobga olish mumkinki, suyak tarkibidagi mavjud m inerallar tez deform atsiyalansa, polimer (kolgen) qismi esa juda sekin deformatsiyalanadi. Agar suyakda yoki uning mexanik m odelida qisqa m u d d atli doim iy deformatsiya amalga oshirilsa, u holda kuchlanish ham sakrab- sakrab yuz beradi (10,20- d rasm da OA qism). Modelda esa bu 1 prujinaning cho‘- zilishini va unda kuchlanishning yuzaga kelishini bildiradi. So‘ngra {AВ qism) bu prujina porshenni to rtib va 2 prujinani cho'zib qisqara boshlaydi, sistemada kuchlanish kamayib boradi. Ammo uzoq m uddatdan so‘ng ham 5 qoldiq kuchlanish saqlanib qoladi. Modellarda bu shuni bildiradiki, doimiy deformatsiya paytida prujinalar deformatsiyalanmagan vaziyatiga qaytishi bermas ekan. Teri. U kollagen tolalaridan, elastik (kollagen kabi tolali oqsil) tolalaridan va asosiy to‘qima matritsadan iborat. Kollagen quruq massaning 75% ini, elastik esa taxminan 4% ini tashkil yetadi. Mexanik xossalari bo‘yicha taxminiy ma’lumotlar 14-jadvalda keltirilgan. Materiallar Yung moduli GPa Mustahkamlik chegarasi MPa Kollagen elastin 10-100 0.1-0.6 100 5 Elastik deyarli rezina kabi juda kuchli (200-300% gacha) cho'ziladi. Kollagen 10% gacha cho‘zilishi mumkin, bu esa kapron tolasigamos keladi. Yuqorida aytilganlardan ma’lumki, teri yuqori elastiklik xossasiga ega bo‘lgan qovushqoq — elastik material bo‘lib, u yaxshi cho‘ziladi va uzayadi. Muskullar. Muskullar tarkibiga kollagen va elastik tolalaridan tarkib topgan tutashtiruvchi to ‘qima kiradi. Shu sababli muskullarning mexanik xossalariElastik deyarli rezina kabi juda kuchli (200-300% gacha) cho'ziladi. Kollagen 10% gacha cho‘zilishi mumkin, bu esa kapron tolasigamos keladi. Yuqorida aytilganlardan ma’lumki, teri yuqori elastiklik xossasiga ega bo‘lgan qovushqoq — elastik material bo‘lib, u yaxshi cho‘ziladi va uzayadi. Muskullar. Muskullar tarkibiga kollagen va elastik tolalaridan tarkib topgan tutashtiruvchi to ‘qima kiradi. Shu sababli muskullarning mexanik xossalari polimerlarning mexanik xossalariga o ‘x sh ash d ir. Silliq m usk u llard a s , L kuchlanish releksatsiyasi Maksvell modeliga mos keladi (10.15- (/; 10.16- b rasmga qarang). Shu sababli silliq m uskullar uncha katta bo'lm agan ku ch lan ish lard a ham ancha k o ‘p cho'zilishi m um kin, bu esa kovak o rg an la r, m asalan, siydik pufagi . hajmining ortishiga imkon tug'diradi. 0 £ Skelet m u skullari m exanik xossalarining holati 10.20- a rasmda 10.21- rasm. k o 'rsatilg an m odelga mos keladi. Muskulni tezlik bilan ma’lum bir kattalikkacha cho'zganda kuchlanish keskin ortadi, so'ngra esa Sqo|diq gacha kamayadi (10.20- d rasm). Skelet muskullar uchun 5 = /(e ) bog'lanish nochiziqlidir (10.21- rasm). Bu egri chiziqni tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, baqa biriktiruvchi muskulining deformatsiya mexanizmining taqriban 25% gachasi kollagen molekulalarining to'g'rilanishi bilan bog'liq (10.3- §ga qarang). Juda katta deformatsiyalarda esa molekulalardagi atomlararo masofa ortadi. Qon yuradigan tomirlar to'qimasi (qon tomirlari to'qimasi) Qon yuradigan tomirning mexanik xossalari birinchi navbatda kollagen, elastin va sililq muskullar tolasining xossalari orqali aniqlanadi. Qon tomirlari to 'q m asin in g bunday tark ib iy q ism lard an iboratlig i qon aylanish sistemasining ish faoliyati davom ida o 'zg arib boradi: umumiy uyqu arteriyasida elastikning kollagenga nisbati 2:1, sondagi arteriyada esa 1:2 bo‘Iadi. Yurakdan uzoqlashgan sari silliq muskul tolalarining hissasi oshib boradi, arteriolalarda esa ular qon tomirlari to ‘qimasining asosiy tashkil etuvchilari hisoblanadi. Qon tomirlari to‘qimasi mexanik xossalarini batafsil tadqiq qilishda qon qirqib olingan nam una qon tom iridan qay yo‘sinda (qon tomiri bo‘ylab yoki ko‘ndalangiga) qirqib olinganligi bilan farq qilinadi. Ammo, qon tomiri deformatsiyasini umumiy ko‘rinishda, elastik silindrga ichki tomonidan ta’sir etgan bosimning natijasi deb qarash mumkin. Qon tomirining uzunligi /, qalinligi h va ichki qismi radiusi r bo‘lgan silindrik qismini ko‘rib o‘tamiz. Silindr o‘qi yo‘nalishi bo‘ylab va o‘qqa perpendikular ravishdagi kesimlar 10.22- a, b rasmda ko‘rsatilgan. Silindrik shakldagi qon tomirining ikki yarmi, silindr devori kesimi yo‘nalishi bo'ylab o‘zaro ta ’sirlashadi. (10.22-я rasmdagi shtrixlangan soha). Bu o‘zaro ta'sirlashish kesimining umumiy yuzi 2hl ga teng. Agar qon tomirlari devorida mexanik kuchlanish mavjud bolsa, u holda qon tomiri ikki yarim bo‘lagi orasidagi o‘zaro ta’sir kuchi quyidagiga teng: F=δ2hl Bu kuch silindrga ichki tomonidan ta’sir etayotgan bosim kuchi bilan muvozanatlashadi (ular 10.22- b rasmda strelkalar bilan ko‘rsatilgan). Kuchlar gorizontal tekislikka nisbatan turli xil burchaklar bilan yo‘nalgan (rasmda). K uchlarning teng ta ’sir etuvchisini topish uchun ularning gorizontal proyeksiyalarini jam lash lozim. Ammo teng ta’sir etuvchi kuchni, yarim tsilindirning 001 dagi vertikal tekislikdagi proyeksiyasi yuzi 2 rl ning bosimga ko‘paytmasi orqali aniqlash soddaroqdir. Unda kuchning bosim orqali ifodasi quyidagi ko‘rinishga ega: F=p2rl (10.10)va(10.11)nitenglashtirib, b-2hl = p/2rl ni hosil qilamiz, bundan: δ= 𝑝𝑟 ℎ Bu Lame tenglamasidir. Q on tom irining ch o ‘zilishida uning devorlari hajmi o ‘zgarm aydi (devorlari yuzi ortadi, qalinligi esa kamayadi), yoki boshqacha aytganda, qon tom iri devorining kesim yuzi o ‘zgarmaydi deb hisoblaymiz (10.22- b rasm); 2nrh = const, ya’ni rh = b = c o n st. (10.13)ni hisobga olgan holda (10.12) ni quyidagicha o‘zgartirib yozamiz: δ= 𝑝𝑟 ℎ = 𝑝𝑟𝑟 ℎ𝑟 = 𝑝𝑟2 𝑏 (10.14) formuladan ko‘rinib turibdiki, kapillarlarda (r —»0) kuchlanish yuzaga kelmaydi (5 —> 0). (10.14) formula uch kattalik orasidagi bog‘lanishni ifodalaydi, shu sababli bu formula yordamida biror boglanishni amalga oshirish qiyin masala. Masalan, δ = f(r) bog‘lanish δ - r2 turdagi bog‘lanish bo‘la olmaydi, chunki qon tomirining radiusi va undagi bosim o‘zaro bog‘liqdir. Undan tashqari (10.14) tenglama elastik jismning o‘z ichiga olmaydi. Shu sababli bu formulani o‘zgartirish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun (10.14) formulani ikki o‘zgaruvchining funksiyasi kabi dififerensiallaymiz: dσ= 𝑟2 𝑏 dp+ 2𝑝𝑟𝑑𝑟 𝑏 Guk qonuni (10.1) ni differensiallab, quyidagi tenglamani olamiz: dδ=Edε Nisbiy deformatsiyaning elementar o‘zgarishini silindrik namunaga qo‘llagan holda quyidagi ko‘rinishda ifodalaymiz: dε= 𝑑𝑟 𝑟 (10.17)dan foydalanib, (10.16) o‘rniga quyidagi formulani hosil qilamiz: dσ=E 𝑑𝑟 𝑟 (10.15) va (10.18)ning o‘ng tomonlarini tenglashtirib topamiz: E 𝑑𝑟 𝑟 = 𝑟2 𝑏 dp + 2𝑝𝑟 𝑏 dr Bu tenglamani boshqa ko‘rinishda ifodalaymiz: Dp= 𝑏 𝑟2 (E 𝑑𝑟 𝑟 - 2𝑝𝑟 𝑏 dr)=( 𝐸𝑏 𝑟3 − 2𝑝 𝑟 ) dr Agar E katta bo‘lsa, (10.20) dan taxminan quyidagini olish mumkin: dp= 𝐸𝑏 𝑟3dr Qon tomiri radiusi bilan bosim orasidagi bog'lanishni va elastiklik modulini topishda(10.20) va (10.21) tenglamalardan foydalanish mumkin. Tomir urishiga oid to‘lqinlaming tarqalishi haqidagi miqdoriy munosabatlar masalasini hal etish ham shu ikki tenglama asosida hosil qilinadi. N.S.Xamin qon tomirlari mexanik xosssalarini o'lchash borasida juda katta ishlarni amalga oshirdi. Oxirida xulosa qilib, biologik to ‘qimalarning passiv mexanik xossalari to‘g‘risida tasavvurga ega b o iish eng muhim deb hisoblangan tibbiyot yo‘nalishlari va bolimlarini qayd qilib o‘tamiz: — kosmik tibbiyotda, chunki bunda odam yangi, ekstremal yashash sharoitida boiadi; — sportda erishilgan yutuqlar samaradorligi va uning borgan sari oshib borishi, sport tabobati sohasida ishlovchi tibbiyotchilar diqqat-e’tiborini odamning tayanch harakatlanish apparati fiziologik imkoniyatlari tomon jalb qiladi; — gigiyenistlar odamni vibratsiya ta’siridan himoya qilishda to‘qimalaming mexanik xosssalarini hisobga olishlari zarur; — tabiiy organlar va to‘qimalami sun’iy yasama a’zolarga almashtirishda, biologik obyektlamingmexanik xossalari va parametrlarini bilish yanada muhimdir; — sud tibbiyotida biologik strukturalarning turli xil deformatsiyalarga chidamliligmi(mustahkamligini) bilish lozim; — travmatologiya va ortopediyada organizmga mexanik ta’sir etish masalalari asosiy usul hisoblanadi. Bu ro‘yxat mazkur bobda vrach ma’lumoti uchun bayon qilingan materialning mohiyatini to‘la-to‘kis yoritmaydi. Odam tayanch-harakat apparati, bo‘g‘inlar va richaglar. Mexanizmlarning harakatlanuvchi qismlari odatda uning harakatdagi qo‘zg‘aluvchan yoki qo‘zg‘almas qismlari bilan tutashtirilgan bo‘ladi. Bir necha qo‘zg‘aluvchan bo‘g‘inlarning birlashmasi kinematik bog‘lanishni hosil qiladi. Odam tanasi — kinematik bog‘lanishga misoldir. OO o‘q bilan tutashtirilgan ikkita A va В bo‘g‘indan iborat sistemani ko‘rib chiqamiz (6.1- rasm). Bu sistema bir o‘qli ikki bo‘g‘inli bogianishdir. В bo‘g‘in qo‘zg‘almas boiganda, A bo‘g‘in esa qo‘zg‘almas o‘q atrofida aylanayotgan jism sifatida bitta erkinlik darajasiga ega boiadi. Odam tanasidagi yelka-tirsak, tovon-usti va falanga birikmalari bir o‘qli boglanishlarga misol bo‘la oladi. Ular bitta erkinlik darajasiga ega boigan faqat bukilish va to‘g‘rilanishga imkon beradi. Ikki bo‘g‘inli sistemani OO ga parallel boigan 0 '0 'o ‘qliyana bitta bo‘g‘inga oshiramiz (6.2- rasm). С bo‘g‘in qo‘zg‘almas boiganda В bo‘g‘inning hamma nuqtalari va shu qatorda, aylanma harakat qila olish imkoniyatiga ega boigan OO o‘q ham bitta erkinlik darajasiga ega. A bo‘g‘in esa OO o‘q atrofida aylanma harakat qilib, yana bitta erkinlik darajasiga ega boiadi. Shunday qilib, bir o‘qli uch bo‘g‘inli sistemada* mahkamlangan qo‘zg‘almas С b o ‘g‘in erkin ko‘chish imkoniyatiga ega emas, ikkinchi В bo‘g‘in bitta, uchinchi A b o ‘g‘in esa uchta erkinlik darajasiga ega. Barmoqlar falangasi, bir o‘qli boglanishlar vakili kabi bo‘g‘inlar bilan tutashtirilgan. Tirnoq falangasi asosiy falangaga nisbatan ikkita, o'rtarchasiga nisbatan esa bitta erkinlik darajasiga ega. Ikki o‘qli boglanishlar bo‘g‘inlarning ikkita o‘zaro perpendikular o‘qda aylanishiga imkoniyat beradi (5.19- rasmga qarang). U aylanma harakatida ikki erkinlik darajasiga ega. Odam organizmida bunday ikki o‘qli bog'lanish, ikkita bir-biriga yaqin joylashgan bo‘g‘inlar: atlant-ensa vaepistrof-atlantboglanishlari yordamida amalga oshiriladi. Birinchi bo‘g‘in o‘ng yelkadan chap yelkaga yo‘nalgan gorizontal o‘qqa ega. U odam bosh suyagini oldinga va orqaga aylantirishni amalga oshiradi. Epistrof atlant yoniga joylashgan bo‘yin umurtqasi — kichkina silindrik o‘siq (ship)ga ega boiib, bu o‘siq atlant halqasi bilan vertikal o‘qli silindrik bir o‘qli bo‘g‘inni hosil qiladi. Bu bo‘g‘in boshning vertikal o‘q atrofida aylanishini ta’minlaydi. Uch o‘qli bogianish o‘zaro perpendikular boigan uchta o‘q atrofida aylanishni amalga oshiradi. Bunday bogianishning misoli 5.20- rasmda berilgan (shartli shamir). Bu bogianish aylanma harakatning uchta erkin darajasiga ega. Shartli shamir odamning chanoq-son bo‘g‘imida amalga oshinnagan. Chanoq bogianish chuqurligi taxminan to‘g‘ri shar shakliga ega. Shu chuqurlikka kiruchi son suyagining boshi ham unga mos shaklga ega (6.3- rasm). Yangi bo‘g‘inlami qo‘shish kinematik harakatchanlikni oshiradi. Masalan, umurtqalararo bo‘ginlarning muayyan harakatchanligi tufayli (yetarlicha chegaralangan boisa-da) bosh miya suyagi oltita erkinlik darajasiga ega. Skelet suyaklari va muskuliar birlashmasidan iborat boigan bo‘g‘inlar, odam tayanch — harakatlanish sistemasini fizika nuqtai nazaridan odamni muvozanatda saqlab turuvchi raqamlar to‘plamidan iborat deb tasaw ur qilish imkonini beradi. Anatomiyada richaglarni ikki xil ko‘rishida birbiridan farqlashadi: birinchisi — kuch richaglari boiib, bularda kuchdan yutib, ko‘chishdan yutqaziladi, ikkinchisi — tezlik richaglari boiib, bularda kuchdan yutqazib, ko‘chish tezligidan yutiladi. Pastki jag‘ tezlik richagiga yaxshi misol b o ia oladi. Ta’sir qiluvchi kuchni chaynov muskuli yuzaga keltiradi. Ovqatni eyish paytida yuzaga kelgan qarama-qarshi ta’sir etuvchi qarshilik kuchi tishlarga ta’sir k o ‘rsatadi. Ta’sir qiluvchi kuchning yelkasi qarama-qarshi ta’sir etuvchi kuchning yelkasidan birm uncha qisqa boigani sababli chaynov muskuli qisqa va kuchli boiadi. Qandaydir qattiq jismni tish yordamida chaqish lozim bo'lganda, odam buni jag‘ tishlari yordamida amalga oshirishga harakat qiladi, chunki bunda qarshilik kuchining yelkasi kamayadi. Agar odam skeleti bitta organizmda mahkamlangan alohida-alohida bo‘g‘inlar to‘plamidan iborat deb qaralsa, gavdaning normal holatdagi turishida bu bo‘g‘inlaming hammasi juda turg'unmas holatda bo'lgan sistemani hosil qilgani ma’lum bo'ladi. Jumladan, tana tayanchi chanoq-son bog'lanishi shar shaklli sirt ko'rinishida berilgan. Tananing massalari markazi tayanch nuqtasidan yuqoriroq joylashgani uchun sharshaklidagi tayanchda turg'unmas muvozanat hosil qiladi. Bunga tizza va boldir-tovon birlashmalari ham misol b o ‘la oladi. Shu sababli bu bo'g'inlarning hammasi turg'unmas muvozanat holatida bo'ladi. Normal, tikka turgan odam tanasi massalari markazi chanoq-son, tizza va oyoq boldir- tovon birlashmalari markazlari bilan bir vertikalda, dumg'aza tumshug'idan 2- 2,5 sm pastda va chanoq-son o'qidan 4-5 sm yuqorida joylashgan bo'ladi. Shunday qilib, normal tikka turish, bir-biri bilan tutashib ketgan skelet bo'g'inlarining eng turg'unmas bir holatidir. Shunga qaramasdan butun sistemaning muvozanatda saqlanishiga sabab faqat ushlab turuvchi muskullar sistemasining doimiy taranglanib turishidir. Stomatologik materiallarning fizik-mexanik xossalari. Materiallarni sinashning mexanik usullari. Shu vaqtgacha biz Guk qonunini ishlatsa bo'ladigan nisbatan kichik deformatsiyalami ko‘rdik. Endi nisbiy deformatsiyaning katta miqdorlarida kuzatiladigan hodisalami ko‘rib chiqamiz. Kuchlanishning deformatsiya kattaligiga bog‘liqligi. 1.7-rasmda qattiq jismlar cho‘zilishidagi nisbiy deformatsiyaning mexanik OB qism Guk qonuniga bo‘ysunadigan elastik deformatsiyaga mos kelib, u kuch olib tashlanganidan so'ng yo‘qoladi. 8 va a ning “B” nuqta uchun qiymati chegaraviydir-bu qiymatlardan keyin deformatsiya elastik bo‘lmaydi.BM qism kuch olib tashlanganidan keyin yo‘qolmaydigan plastik deformatsiyaga mos keladi. MN - vertikal qismga -oquvchanlik deformatsiyasi mos keladi. U kuchlanishni oshirmagan holatda ham yuzaga kelishi mumkin. Deformatsiya oquvchan boMishni boshlaydigan kuchlanish oquvchanlik bo ‘sag 'asi deb ataladi(ooq). NC - qism parchalanishdan- aw algi deformatsiyadir. (C) nuqta - mustahkamlik chegarasidir. amust- namuna parchalanishi sodir bo'ladigan mexanik kuchlanishdir. Mustahkamlik chegarasi deformatsiyalash usuli va material xossalariga bog‘liq bo‘ladi Kuchlanish relaksatsiyasi Agar namunani qandaydir uzunlikka cho‘zilsa(ya,ni, deformatsiya sodir bo‘lsa) va uni bu holatda dinamometrlar yordamida ushlab turilsa, vaqt o‘tishi bilan dinamometrlaming ko‘rsatkichlari (mexanik kuchlanishga proporsional ravishda) kamayadi. Bunda makromolekulalaming o‘zaro siljishlariga bog‘liq bo‘lgan kuchlanishning relaksatsiyasi (kamayishi,susayishi) sodir bo‘ladi. Kuchlanishning relaksatsiyasi-namunada doimiy nisbiy deformatsiya ta’sirida mexanik kuchlanishning kamayish jarayoni. Namunadagi kuchlanishning vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi 1.8-rasmda ko‘rsatilgan. Mustahkamlik chegarasi va parchalanish Mustahkamlik-jismlaming ularga qo‘yilgan kuchni buzilmasdan ko‘tara olish xususiyatidir. Mustahkamlik ko'pincha jismning berilgan deformatsiya turida parchalanishini keltirib chiqaradigan chegaraviy kuchlanish kattaligi bilan xarakterlanadi. Mustahkamlik chegarasi-bu shunday maksimal kuchlanish-ki, unda namuna parchalanib ketmaydi. Mustahkamlik chegarasi moddaning tuzilishiga va deformatsiya usuliga bog‘liq.Masalan insonning son suyagi uchun siqishdagi mustahkamlik chegarasi 170 MPa ga, cho‘zishdagi mustahkamlik chegarasi 124MPa ga teng. Mustahkamlik chegarasi mexanik kuchlanishni parchalanishga qadar sekinasta oshirib aniqlanadi. Parchalanish jarayonida ikkita bosqichni ajratsa boMadi: boshlang‘ich- mayda teshiklar, darzlaming hosil bo'lishi, va oxirgi bosqich-jismning ikki yoki undan ko‘p ЬоЧакка bo‘linib ketishi. Ushbu bosqichlar qanday kechishiga qarab plastik(qovushqoq) va mo'rt parchalanish ajratiladi. Qovushqoq parchalanish Parchalanishning ushbu turida elastik va plastik deformatsiyalar tugaganidan so‘ng eng nozik joyda darzlaming paydo bo‘lishi va rivojlanishiga bog‘liq bo‘lgan jism o‘lchami va shaklining qaytmas o‘zgarishlari boshlanadi.Qovushqoq parchalanish jarayonining sodir bo'lish tezligi ko‘pincha katta emas. Jarayonni qo‘yilayotgan kuchni kamaytirib sekinlatish(to‘xtatish) mumkin. Nisbiy cho‘zilishning kattaligi qandaydir kritik qiymatga etganida sterjenning parchalanishi (uzilishi) sodir bo'ladi. M o‘rt parchalanish Ushbu parchalanish elastik deformatsiya tugashi bilan deyarli darhol boshlanadi (to‘g‘ri chiziqli qism) vas jarayonning yuqori tezligi bilan xarakterlanadi.Paydo bo‘lgan darz tezda kritik o‘lchamga etadi. SHundan so‘ng u turli tomonlarga tarqalib, jarayon parchalanish bilan tugaydi. Parchalanish jarayoni xarakterini aniqlovchi faktorlarga quyidagilar kiradi: - materialning xossalari va moddaning holati(modda strukturasi, harorat, namlik va h.k.z.); -ob’ektning xususiyatlari (konstruksion xossalar, shakllar, o‘lchamlar, yuzaning sifati); -kuch ta’sirining dinamikasi (kuch qo‘yish tezligi); - mexanik ta’siming yo'nalishi.